De jaren negentig waren bepalend voor de moderne technologie. Linux maakte zijn debuut, de eerste versies van Microsoft Office en Adobe Photoshop verschenen op de markt en Intel introduceerde zijn eerste Pentium-processors. Ook Europa was in die jaren een grootheid in de techsector; de regio was de onbetwiste marktleider op het gebied van chipproductie.
Inmiddels zijn we enkele decennia verder. Linux staat tegenwoordig op veel van de servers die het internet draaiende houden en vormt onder andere de kern van je Android-smartphone. Photoshop en Microsoft Office zijn niet meer weg te denken en Intel is wat omzet en marktaandeel betreft nog altijd de grootste processorfabrikant. Europa’s positie in de chipsector is sindsdien aanzienlijk gekrompen. Waar de EU in 1990 ruim 40 procent van alle chips produceerde, is het continent nu nog maar goed voor 10 procent van de wereldwijde chipproductie.
De Europese Unie ziet dat ook en wil het veranderen. In maart werd dat concreet gemaakt, toen de Europese Commissie haar 2030 Digital Compass-plannen wereldkundig maakte. De komende negen jaar moeten Europa’s digitale decennium worden en rond 2030 moet de EU weer een prominentere plek in de chipsector hebben bemachtigd.
Zo wil de EU bijvoorbeeld haar marktaandeel in chipproductie in de komende negen jaar verdubbelen naar 20 procent. Het continent mengt zich ook in de race naar steeds kleinere en efficiëntere halfgeleiders. De EU wil zich onder andere richten op de productie van 20nm- tot 10nm-chips, maar de Europese Commissie spreekt ook over geavanceerde chips, die worden gemaakt op kleinere procedés dan 5nm. Daarvoor moet er een cutting-edge halfgeleiderfabriek, ook wel een fab genoemd, op Europees grondgebied verschijnen. Het ultieme doel: 2nm-chips produceren, iets wat zelfs voor de huidige marktleiders in Taiwan en Zuid-Korea momenteel nog toekomstmuziek is.
Aan ambitie dus geen gebrek, maar de plannen roepen ook veel vragen op. De toeleveringsketen van de chipsector is immers een goed geoliede machine, die over de hele wereld reikt. Waarom wil Europa eigenlijk meer chips produceren? Hoe wil de EU die plannen realiteit maken? En wat vinden Europese chipbedrijven van deze ambities?
Het produceren van geavanceerde chips is niet niks. Het productieproces van chips duurt lang en de toeleveringsketen is enorm. Verschillende regio's spelen daarbij verschillende rollen. Tweakers schreef in 2017 al een achtergrondverhaal over chipproductie, maar hieronder leggen we beknopt uit hoe de chipsector in elkaar steekt.
"Als je het hebt over chipproductie, kun je die ruwweg verdelen in drie stappen: ontwerp, fabricage, en assemblage", vertelt Jan-Peter Kleinhans aan Tweakers. Kleinhans is projecthoofd technologie en geopolitiek bij de Duitse denktank Stiftung Neue Verantwortung. Onlangs publiceerde hij analyses over de wereldwijde halfgeleiderketen en chipproductie in Europa.
Idm's, fabless, en fablite
"Je moet daarbij onderscheid maken tussen de productiestappen zelf en het bedrijfsmodel erachter", vervolgt Kleinhans. Je hebt bedrijven die alle drie deze stappen zelf uitvoeren. Dan spreek je van een integrated device manufacturer, ook wel idm. Denk daarbij aan bedrijven als cpu-fabrikant Intel of smartphonefabrikant en geheugenproducent Samsung. Dat wil niet zeggen dat alle productiestappen ook binnen de thuisregio van zo'n bedrijf plaatsvinden, vertelt de deskundige. "NXP heeft bijvoorbeeld packaging-fabs die voornamelijk in Azië staan, maar als idm doet NXP dit nog steeds zelf."
Bedrijven kunnen zich ook richten op een enkele stap. "Bedrijven als AMD, Qualcomm, Nvidia, Tesla en Apple richten zich alleen op de ontwerpfase." Je spreekt dan van bedrijven die het fabless-model aanhouden. Die bedrijven werken vervolgens samen met een foundry om hun chips te produceren, zoals TSMC in Taiwan en Samsung in Zuid-Korea. "Die chipproducenten werken vervolgens samen met osat-bedrijvenom de chips te assembleren en te testen, zoals JCET in China, ASE in Taiwan en Amkor in de Verenigde Staten."
Daar bovenop heb je fablite-bedrijven. Dat zijn idm's die een deel van hun chipproductie uitbesteden aan andere foundries. Veel Europese chipbedrijven, zoals NXP, Infineon en STMicroelectronics, volgen dit businessmodel. NXP produceert bijvoorbeeld een deel van zijn eigen automotive-chips, maar gaat dit jaar 5nm-chips samplen die bij TSMC worden geproduceerd.
Leveranciers van leveranciers
Als je wat verder inzoomt, wordt de toeleveringsketen een stuk ingewikkelder, vertelt ook Kleinhans. Chipontwerpbedrijven zijn bijvoorbeeld afhankelijk van ontwerpsoftware. Die programma's worden ontwikkeld door partijen als Synopsys, Cadence Design Systems en Mentor. Chipontwerpers maken daarnaast gebruik van intellectueel eigendom van andere partijen, bijvoorbeeld om ondersteuning voor USB of PCIe in hun chips te integreren. En als je een chip op basis van de Arm-instructiesetarchitectuur wilt ontwerpen, heb je een licentie nodig van dat gelijknamige bedrijf.
Ook chipfabrikanten zijn afhankelijk van andere partijen. TSMC maakt bijvoorbeeld gebruik van chemicaliën en chipproductiemachines die door veel verschillende bedrijven worden gemaakt en geleverd. Ter illustratie, het Nederlandse ASML maakt bijvoorbeeld lithografiemachines en het Amerikaanse Applied Materials produceert ets-machines en ion implanters. Zo heeft een chipproducent een reeks machines van verschillende bedrijven nodig. Een foundry moet die combineren om chips te bakken.
Dat wordt aangevuld met grondstoffen en chemicaliën die weer door andere producenten worden geleverd. Japan is bijvoorbeeld een belangrijke leverancier van chemicaliën en wafers. China heeft dan weer een relatief groot marktaandeel in vrijwel alle grondstoffen, met uitzondering van kobalt en platinum, blijkt uit onderzoek van het Center for Security and Emerging Technology.
Daarbij hebben leveranciers zelf ook eigen toeleveringsketens die onderdelen leveren waarmee bijvoorbeeld productieapparatuur wordt gebouwd. Zo wordt duidelijk dat de halfgeleiderketen enorm diepgaand en complex is. Om een voorbeeld van eigen bodem te gebruiken, de Nederlandse machinebouwer ASML heeft weer een eigen toeleveringsketen voor zijn lithografiemachines. Sander Hofman, woordvoerder van ASML, vertelt aan Tweakers: "Wij zien onszelf als architecten en assembleurs, maar niet per se als makers van alle onderdelen of modules. De specialistische onderdelen en modules voor onze machines worden in onze keten gemaakt." Het merendeel van die keten bevindt zich volgens Hofman in Europa, voornamelijk in Nederland, Frankrijk en Duitsland.
Bron: Taiwan Semiconductor Manufacturing Co. Ltd.
Het chipproductieproces
Met al die stappen is het produceren van een chip dan ook geen simpele taak, vertelt Hofman. Het produceren van een chip kan uit duizenden stappen bestaan. "Een wafer kan maandenlang door een fab worden geschoven voordat alle lagen zijn aangebracht."
Dit proces begint bij de productie van silicium. "Dit wordt gemaakt van silicazand. Dat wordt gefilterd en gesmolten, en vervolgens gekristalliseerd", aldus Hofman. "Ze beginnen met een klein kristal in een smeltbak, dat ze langzaam naar boven halen terwijl de bak ronddraait. Door de afkoeling groeit het siliciumkristal rondom." Het eindresultaat is een siliciumstaaf, die vervolgens in 'plakjes' van 1mm dik wordt gesneden: de wafers.
Vervolgens gaat deze wafer het chipproductieproces in. "Dat begint bij de photoresist coating." Daarbij wordt een lichtgevoelig laagje vloeistof op de wafer aangebracht. Om ervoor te zorgen dat deze laag egaal is, wordt de wafer snel rondgedraaid. Daarna vindt de lithografiestap plaats, tegelijk de stap waarop ASML zich voornamelijk richt. Daarbij wordt een patroon belicht dat op de lichtgevoelige laag wordt verkleind en afgedrukt. "Dat patroon wordt telkens gekopieerd op kleine gebieden op de wafer en al deze gebieden worden later een chip-die."
De patroonlaag wordt vervolgens uitgehard in machines van andere fabrikanten. "De wafer wordt daarna geëtst, waarbij chemicaliën het materiaal rondom het gewenste patroon wegspoelen zodat het een 3d-structuur wordt." Vervolgens wordt er een laag toegevoegd waarmee de halfgeleidende eigenschappen van het silicium worden ‘geactiveerd’. Die stap heet ion implantation. Dan wordt de photoresistlaag weer verwijderd.
"Daarna volgt een nieuwe laag, met weer een nieuw patroon en begint het hele proces opnieuw. Dat kan zo wel tweeduizend stappen duren", vertelt Hofman. "Hier gaan maanden overheen. Het verschilt natuurlijk per chipsoort, maar een wafer kan zomaar drie tot vier maanden door een fab rondcirkelen voordat hij af is." En dit is slechts de productiestap; hierna worden de chipdies nog losgesneden en verpakt in hun behuizing, voegt Hofman toe.
Een infographic over het halfgeleiderproductieproces. Bron: ASML, jaarrapport 2020
Europa's huidige positie
Het mag duidelijk zijn dat de halfgeleidersector een enorme toeleveringsketen heeft en dat er bij het produceren van chips veel bedrijven, apparatuur en samenwerking komen kijken. Europa heeft dus een flinke achterstand op het gebied van chipproductie. De EU heeft echter wel degelijk chipproducenten in zijn regio. Europese chipfabrikanten, zoals Infineon, NXP, Bosch en STMicroelectronics, produceren bijvoorbeeld voor automotive toepassingen binnen Europa.
Veel van die bedrijven beschikken dan ook over Europese chipfabrieken, meldde Jan-Peter Kleinhans in zijn analyse van de Europese chipsector (pdf). Die bedrijven produceren vooral chips op minder geavanceerde nodes. Bijna de helft van alle in Europa geproduceerde chips wordt volgens analistenbureau IC Insights bijvoorbeeld gemaakt op 180nm of groter. De eerste van deze nodes zijn ruim twintig jaar oud, maar er zijn nog altijd 180nm-nodes in gebruik, bijvoorbeeld voor sensoren.
Infineon heeft onder andere verschillende fabs in Duitsland, Oostenrijk en Hongarije. NXP heeft een fabriek in Nijmegen en Bosch heeft fabs in Duitsland. Nexperia, een afsplitsing van NXP, heeft verder fabrieken in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, hoewel dat bedrijf tegenwoordig in handen is van Chinees bedrijf Wingtech Technology. Daarbuiten opereren verschillende kleinere bedrijven en Europese chipfabrieken, waaronder X-Fab en UMS. Niet alle Europese chipfabrikanten produceren echter op 'oude' nodes. STMicroelectronics produceert bijvoorbeeld 28nm-chips in Frankrijk, hoewel datzelfde bedrijf ook minder geavanceerde halfgeleiders produceert in Frankrijk en Italië.
De grote Europese chipfabrikanten volgen verder allemaal het fablite-model, wat betekent dat ze ook een deel van hun productie uitbesteden aan andere fabrikanten. En ook de chips die Europese fabrikanten zelf produceren, worden niet allemaal binnen de EU gemaakt. Als voorbeeld: NXP heeft, naast zijn fab in Nederland eigen fabrieken in de Verenigde Staten en Singapore. Het bedrijf assembleert en test zijn chips verder in Maleisië, Thailand, de Filipijnen, China en Taiwan.
Grote chipfabrikanten uit andere regio's hebben bovendien al fabs in Europa. Om een aantal voorbeelden te noemen: de Amerikaanse chipmaker Intel heeft twee chipfabrieken in Europa en omstreken. Daarmee is het bedrijf volledig verantwoordelijk voor Europa's productiecapaciteit van sub-20nm-chips; Intel produceert 14nm-chips in Ierland en 10nm-halfgeleiders in Israël. GlobalFoundries heeft daarnaast een 22nm-chipfabriek in Duitsland. Verder hebben ook Texas Instruments en Analog Devices fabrieken op Europees grondgebied.
Gedaald Europees marktaandeel in chipproductie
Al met al is Europa goed voor ongeveer 10 procent van de wereldwijde chipproductie, terwijl de regio in de jaren negentig nog ruim 40 procent van alle halfgeleiders produceerde. Dat komt onder andere doordat Europa tegenwoordig weinig consumentenelektronica produceert, verklaart Kleinhans. Met bedrijven als Nokia en Ericsson was Europa vroeger een grote speler op die markt.
"De halfgeleidermarkten die de grootste groei hebben gezien gedurende de afgelopen decennia, zijn consumentenelektronica en mobiele communicatie. Dat zijn markten waarop Europa tegenwoordig niet meer present is. Nokia en Ericsson spelen nog wel een rol in mobiele communicatie, maar tegenwoordig aan de infrastructuurkant en niet aan de smartphonekant. De meest geavanceerde halfgeleiders vind je in de smartphone, niet in de 5G-base stations."
Uiteraard is de halfgeleidersector groter dan alleen de productiestap en daarbuiten heeft de EU verschillende sterke punten. Europa speelt bijvoorbeeld een belangrijke rol als leverancier. ASML heeft een monopolie op het gebied van EUV-lithografiemachines, die cruciaal zijn voor de productie van geavanceerde chips. Ook ASM International en Aixtron produceren productieapparatuur. Daarnaast leveren Europese bedrijven chemicaliën. Het Duitse Siltronic levert wafers waarop de chips worden gemaakt, hoewel dat bedrijf dit jaar is overgenomen door het Taiwanese GlobalWafers.
Wederzijdse afhankelijkheid
Het mag duidelijk zijn dat de chipsector groter is dan alleen de halfgeleiderfabrikanten. Het Taiwanese TSMC is marktleider op het gebied van chipproductie, maar het totale marktaandeel van Taiwan in de hele halfgeleidersector is met 7 procent kleiner dan dat van Europa. Een hoog marktaandeel zegt dus niet alles.
Neem de Verenigde Staten; die regio heeft een enorm marktaandeel in de volledige halfgeleidersector. Volgens de Semiconductor Industry Association bedraagt dat marktaandeel maar liefst 47 procent. Dat komt onder andere doordat verschillende grote IDM's binnen die regio opereren, zoals Intel, Micron en Texas Instruments. Ook op het gebied van fabless-chipontwerpers is de Verenigde Staten wereldleider; AMD, Apple, Nvidia en Qualcomm zijn allemaal Amerikaanse bedrijven. Ook software voor chipontwerp wordt doorgaans ontwikkeld door bedrijven uit de VS. Bepaalde halfgeleiderproductieapparatuur is ook afkomstig uit de Verenigde Staten. Amerikaanse bedrijven als Applied Materials, KLA en Lam Research maken allemaal productiemachines.
Dat wil niet zeggen dat de VS zelfvoorzienend is. De regio is nog steeds afhankelijk van productiecapaciteit in Azië, die op haar beurt weer afhankelijk is van machines, grondstoffen en chemicaliën uit andere regio's. Geen enkel land of continent heeft een volledige waardeketen binnen zijn eigen jurisdictie, waardoor continenten geforceerd worden om samen te werken en duidelijke afspraken te maken. "Ik denk dat het in die zin moeilijk is om de onderlinge afhankelijkheden binnen de chipsector te overschatten", vertelt Kleinhans.
De EU wil haar chipleveringen veiligstellen
Europa heeft in de afgelopen decennia dus een achterstand opgelopen in halfgeleiderproductie, maar tegelijk behoudt het werelddeel een belangrijke positie als leverancier van apparatuur en chemicaliën. Doordat verschillende regio's afhankelijk zijn van elkaar, moeten ze blijven samenwerken. De EU loopt daardoor op het eerste oog geen acuut gevaar om buitengesloten te worden. Dan rest de vraag: waarom wil de EU zijn marktaandeel in chipproductie vergroten? En specifiek: waarom nu?
Momenteel worden de meest geavanceerde chips geproduceerd in twee geografische gebieden, beide in Azië. "Deze hoge concentratie van zo'n cruciale stap in gebieden die gevoelig zijn voor natuurrampen zoals aardbevingen, droogtes en tsunami's, is niet per se slim. Vooral omdat letterlijk de hele wereld hiervan afhankelijk is", vertelt Jan-Peter Kleinhans.
"Het is extreem riskant om volledig afhankelijk te zijn van een of twee locaties."Ook Eurocommissaris Thierry Breton benadrukte tijdens een meeting met journalisten dat het gevaarlijk is dat vrijwel alle meest geavanceerde chips op slechts twee plekken in Azië worden geproduceerd. "Halfgeleiders zijn zeer belangrijk voor allerlei sectoren. Het is extreem riskant om daarvoor volledig afhankelijk te zijn van een of twee locaties", zegt de politicus. Volgens Breton is dit de primaire reden dat de EU zijn positie in de halfgeleidersector wil versterken; het gaat om het veiligstellen van Europa's leveringen van halfgeleiders.
Twee recente problemen vestigen bovendien extra aandacht op deze afhankelijkheid van andere regio's. Dat vertelt Jo De Boeck, chief strategy officer van imec, aan Tweakers. Imec is een Belgische instelling die onder andere onderzoek doet naar geavanceerde halfgeleidertechnologie. Deze instelling heeft bijna alle chipfabrikanten als klant, die gebruikmaken van imecs onderzoek om hun nodes te verkleinen.
"Een van de triggers was het huidige chiptekort", vertelt De Boeck. In de afgelopen maanden zijn er veel voorbeelden naar voren gekomen van manieren waarop mensen last ondervinden van deze chiptekorten. Fabrikanten verwachten bijvoorbeeld dat de nieuwe PlayStation- en Xbox-consoles nog lang slecht leverbaar blijven. Datzelfde geldt voor andere consumentenelektronica, zoals de nieuwe GeForce RTX 30- en Radeon RX 6000-videokaarten van respectievelijk Nvidia en AMD. Daarnaast ondervinden autofabrikanten als Ford, GM en Audi veel last van de chiptekorten, en Philips waarschuwde laatst voor een productiestop van medische apparatuur. Tweakers publiceerde onlangs al een achtergrondverhaal over de oorzaken en gevolgen van de chiptekorten.
"Dat chiptekort vestigt de aandacht op het feit dat Europa achterloopt in de meest geavanceerde halfgeleidertechnologie, op het gebied van zowel chipontwerp als -productie." Over het algemeen heeft Europa daar geen last van; de halfgeleidersector is een mooi geglobaliseerd ecosysteem, dat onder normale omstandigheden perfect werkt, vertelt De Boeck. "De chips van grondstoffen tot eindproduct circuleren een aantal keer over de wereld totdat ze in een eindproduct terechtkomen. Dat werkt perfect." Nu er een tekort aan dergelijke chips is, ondervindt Europa hier wél last van.
Het is daarbij belangrijk om je te realiseren dat nu investeren in Europa's positie in de chipsector het huidige tekort niet zal oplossen. Jan-Peter Kleinhans vertelt daarbij: "Je kunt niet zomaar een chip die je momenteel bij TSMC produceert, opeens overbrengen naar een nieuwe fab in Europa." De 5nm-procedés van TSMC en Samsung hebben bijvoorbeeld dezelfde naam, maar in de praktijk hebben ze niets met elkaar te maken. "Als je van producent wilt wisselen, dan moet de complete chip opnieuw ontworpen worden en dat kost een hoop geld."
Jo De Boeck onderschrijft dit. "Je moet de Europese ambitie om een prominente positie in te nemen op het veld van geavanceerde technologie op de lange termijn zien. Er is geen enkele kortetermijnoplossing te bedenken om even snel een chiptekort op te vangen. Het is geen oplossing om even een fabriekje te bouwen en even snel wat chips te bakken."
Geopolitieke spanningen lopen op
Het tweede pijnpunt van Europa's afhankelijkheid zijn recente geopolitieke spanningen. In haar 2030 Digital Compass noemde de Europese Commissie 'een nieuwe geopolitieke, industriële en technologische realiteit' al als een van de redenen voor de chipambities van de EU. Dan gaat het bijvoorbeeld over hoe China naar Taiwan kijkt of hoe de VS zijn samenwerking met China ziet.
"Wij hebben het nu over Europa, maar hetzelfde speelt momenteel in de VS", vertelt Jo De Boeck. "De vraag is: hoe onafhankelijk willen wij zijn van dat mooie geopolitieke ecosysteem dat de halfgeleidertechnologie vandaag is? Dat is echt politiek georiënteerd en dus niet alleen een economisch vraagstuk. Het woord soevereiniteit valt dan geregeld. Dat kan ook heel wat dingen betekenen, maar in zekere zin betekent het dat je voor je basisinfrastructuur niet afhankelijk wilt zijn van andere mogendheden. Dat is een keuze die elk continent of elke regio moet maken."
Kort samengevat heeft Europa haar plannen samengesteld naar aanleiding van zijn afhankelijkheid van andere regio's op het gebied van chipproductie. Normaal gesproken vormt die afhankelijkheid geen problemen, aangezien de halfgeleidersector een wereldwijde, goed geoliede machine is. Vanwege de chiptekorten en geopolitieke spanningen wil Europa echter extra stappen ondernemen om zijn leveringen van chips veilig te stellen. De hele samenleving is immers afhankelijk van halfgeleidertechnologie en daarmee hebben ook Europa en haar inwoners voldoende chips nodig.
Bron: ASML
Europa's strategie
Inmiddels hebben we besproken hoe de halfgeleidersector eruitziet, wat de Europese Unie hoopt te bereiken en waarom de EU dit wil. Met deze kennis in ons achterhoofd, kunnen we ons nu storten op de daadwerkelijke strategie van de EU: hoe moeten deze plannen gerealiseerd worden? Eurocommissaris Thierry Breton schiep hierover onlangs meer duidelijkheid.
Volgend op een bezoek aan ASML hield Breton in mei een digitale persconferentie vanuit Veldhoven, waarbij ook ASML-topman Peter Wennink en imec-ceo Luc Van den hove aanschoven. Breton besprak onder andere zijn plannen voor een halfgeleideralliantie die moet bestaan uit Europese chipbedrijven en researchinstituten. Die partijen moeten samenwerken met de Europese Commissie om zo de Europese plannen in de komende jaren te realiseren.
Alliantie in de komende maanden
Eurocommissaris Thierry Breton meldt dat hij ‘in de komende maanden’ al officieel hoopt te beginnen met dit project. "We zullen een alliantie vormen en onder die alliantie komt een Important Project of Common European Interest." Zo'n Ipcei moet helpen bij het opzetten van grootschalige projecten die door EU-lidstaten gezamenlijk uitgevoerd kunnen worden.
Dit plan bestaat volgens Breton uit twee fasen die parallel moeten worden uitgevoerd. Allereerst moeten leden van de alliantie zich richten op trailing-edge-chipproductie binnen Europa, van 20 tot 10nm. Breton verwacht dat Europa deze productiedoelen op eigen kracht kan behalen met hulp van de bestaande Europese chipsector. Het uitbreiden van dergelijke, iets minder geavanceerde capaciteit is volgens Breton instrumenteel voor het behalen van het beoogde marktaandeel van 20 procent.
Tegelijk moet er gekeken worden naar geavanceerde chipproductie, met nodes die kleiner zijn dan 5nm en 2nm als uiteindelijk doel. Hier was eerder nog onduidelijkheid over, maar inmiddels concretiseert Breton dat de EU hiervoor wil samenwerken met een partnerbedrijf, zoals TSMC, Samsung of Intel. Breton nodigt deze bedrijven uit om chipfabrieken te bouwen in de EU. Hij verwacht naar eigen zeggen dat de bedrijven dat graag doen; de Europese chipsector zou in de komende vijf tot tien jaar aanzienlijk groeien, wat ASML en imec onderschrijven.
Daarmee zou de EU wel afhankelijk blijven van niet-Europese partijen, maar Breton claimt dat dat weinig uitmaakt voor het veiligstellen van Europa's chipvoorraad. "Kijk naar wat er gebeurt in de VS; een van de grote concurrenten van Intel wil een grote fab bouwen in Arizona." Daarmee doelt hij op TSMC. Dat zou de VS volgens Breton ook moeten helpen met het veiligstellen van leveringen. Breton claimt dat het in dat opzicht het belangrijkst is om de productiefaciliteiten binnen het continent te hebben.
De Europese strategie bestaat dus uit verschillende stappen. "We zullen niet onmiddellijk beginnen met een 2nm-fabriek; het is een stapsgewijze aanpak", vertelt Peter Wennink. "Je moet capaciteit creëren, ook waar grote behoefte is bij de Europese halfgeleiderklanten: alles tussen 10 en 28nm."
Tegelijk wil de EU blijven samenwerken met andere regio's. "Dat is absoluut essentieel", zegt Breton. "Ik denk dat het een vergissing zou zijn om te denken dat we alles in Europa willen doen. We zijn een open continent en we zullen een open continent blijven, maar we zijn op dit cruciale gebied te ver achteropgeraakt. Dat is iets wat we moeten verbeteren."
"We zijn op dit cruciale gebied te ver achteropgeraakt."De EU zal dan ook 'partners blijven hebben in de VS, in Taiwan, in Zuid-Korea en in China'. "Maar tegelijk is het belangrijk om die 20 procent marktaandeel te bereiken, om sterk genoeg te zijn." Uiteindelijk moeten er in de komende jaren dan ook een of twee nieuwe chipfabrieken op Europees grondgebied verschijnen om deze plannen te realiseren, zegt de Eurocommissaris.
Verder is de Europese Commissie volgens Breton bereid om flink te investeren in de Europese chipsector. Een deel van die investeringen zou voortkomen uit verschillende programma’s van de EU, waaronder het coronavirusherstelfonds van 800 miljard euro. 20 procent daarvan is bestemd voor de digitale transitie van Europa. Volgens eerdere plannen van de EU zou dat goed zijn voor 'maximaal 145 miljard euro' voor de komende twee tot drie jaar. Daarvan worden echter ook andere projecten gefinancierd, dus het is onduidelijk hoeveel hiervan puur voor subsidies wordt gereserveerd. De Europese Unie zou subsidies op dezelfde manier als andere regio's en continenten willen verstrekken. "We zullen niet alles betalen, maar we zijn bereid om bedrijven tegemoet te komen, net zoals de Verenigde Staten, Taiwan, Zuid-Korea en China dat doen. We zitten allemaal in hetzelfde schuitje."
Chipproductie tegenover chipontwerp
Ook Jan-Peter Kleinhans van Stiftung Neue Verantwortung denkt dat samenwerken met een partij als TSMC of Samsung voor het bouwen van een 2nm-fab de beste optie is voor de EU. "De kans op succes is afhankelijk van wie de fab bouwt. Ik denk niet dat Europa zelfstandig, vanaf nul, een eigen fabriek kan bouwen en over negen jaar aan de top kan staan. Zelfs de succesvolste spelers in de sector hadden twee tot drie decennia nodig om dit op te zetten."
"Als we het hebben over het overtuigen van TSMC of Samsung om een fabriek in Europa te bouwen en exploiteren: onwaarschijnlijk, maar niet onmogelijk. Als een van deze bedrijven in de komende tien jaar een businesscase ziet om in Europa gemaakte chips te verkopen of om de productiecapaciteit in Europa aan zijn klanten te verkopen, is het mogelijk", vervolgt de deskundige. "Ik zou zeggen dat de kans dat dit gebeurt, toeneemt naarmate Europa zelf over meer ontwerpers van geavanceerde chips beschikt. Dan heb je klanten voor deze foundries binnen de EU. Dat maakt het waarschijnlijker dat men zegt: nu is het de moeite waard om te investeren in capaciteit in Europa."
Chipontwerp
Dat is ook een heikel punt volgens Kleinhans. "Het lijkt erop dat het debat zich vrijwel volledig focust op cutting-edge chipproductie." Het 2030 Digital Compass spreekt volgens de deskundige wel enigszins over chipontwerp en de noodzaak van energie-efficiënte processors, maar het beleidsdebat gaat vrijwel altijd over het produceren van geavanceerde chips.
De EU heeft al projecten die werken aan chipontwerp, zoals een Important Project of Common European Interest. Bedrijven als Infineon, Bosch, Global Foundries en andere chipbedrijven die binnen Europa opereren, hebben daarin al ideeën geopperd over concrete chipprojecten om in te investeren. "Maar we zijn afgeleid door het debat over de 2nm-fabriek en dit trekt al onze aandacht."
Tegelijk hebben huidige Europese chipbedrijven volgens Kleinhans weinig behoefte aan cutting-edge chips. Datzelfde concludeerde hij onlangs in zijn analyse over Europa's chipsector. Europese bedrijven zijn bijvoorbeeld erg goed in power electronics, die worden gebruikt om elektronica op te laden, of automotive chips. "We zijn ook goed in industriële applicaties, zoals microcontrollers voor automotive", vertelt de deskundige aan Tweakers. "Op die gebieden heeft Europa marktleiders."
"Dergelijke chips worden echter doorgaans gemaakt op oudere, minder geavanceerde nodes." Een foundry in de EU moet volgens Kleinhans voornamelijk Europese klanten bedienen, maar volgens de deskundige zijn er maar weinig chipbedrijven in de EU die vandaag de dag zelfs op 7nm- of 5nm-nodes chips ontwerpen, laat staan over een aantal jaar op 2nm. "De meeste soorten chips die de grootste Europese halfgeleiderbedrijven produceren, zijn niet gebaat bij geavanceerde productie."
"Dat is het vreemde aan het debat in Europa over de 2nm-fabriek. 2nm is niet iets waarvan Europese chipbedrijven momenteel afhankelijk zijn. De kernproducten uit Europa profiteren niet van geavanceerde procedés. Dus in dat opzicht begrijp ik het debat en de sterke focus op de 2nm-fabriek tegen 2030 echt niet."
Volgens Kleinhans is het dan ook verstandiger om eerst te investeren in chipontwerp, om zo een ecosysteem met Europese producten te creëren die wél baat hebben bij dergelijke, geavanceerde halfgeleiders. "Als de EU geen vraag creëert naar geavanceerde halfgeleiders door haar ecosysteem voor chipontwerp aanzienlijk te versterken, zullen investeringen in geavanceerde fabrieken een vergeefse moeite zijn", concludeert de deskundige. "Dan zou je met Europees geld een fabriek van een Aziatische producent bouwen om chips te maken voor Amerikaanse bedrijven."
'Het systeem en de technologie samen'
Ook imec onderschrijft het belang van chipontwerp. Jo De Boeck vertelt: "Wat Kleinhans voorstelt, is natuurlijk ook geen klein bier, maar ik ga in die zin helemaal mee met die redenering. Ik zou daar wel aan toevoegen: als Europa dat stuk in de markt wil pakken, dan moet het chipontwerp én chipproductie allebei meepakken. De eenvoudige reden daarvoor is dat het één ecosysteem is."
"We moeten onze sterke punten op het gebied van chipontwerp inderdaad versterken", antwoordt ook imec-ceo Luc Van den hove op de vragen van Tweakers. "Dat kan alleen niet los van de technologie. We kunnen het ontwerp niet loskoppelen van de technologische kant. Je kunt geen nieuwe chiparchitecturen ontwikkelen als je niet innoveert op technologisch niveau. Daarom zijn de twee samen zo belangrijk."
Jo De Boeck: "Als je werkt aan geavanceerde productietechnologie, dan trek je ook ontwerpbedrijven aan. Daarmee maak je het ook makkelijker om Europese bedrijven te vestigen in zo’n ecosysteem. Je kunt het inderdaad ook omdraaien als je wilt, en beginnen met ontwerp. Dan trekt de markt aan en kun je die fab verantwoorden. Dat is ook prima; je moet een stap zetten en als je een stap zet, moet je de ene voet voor de andere zetten, maar uiteindelijk moeten ze wel alle twee vooruit."
ASML vult dit aan. "We moeten nadenken over een Europese halfgeleideralliantie, maar dit omvat natuurlijk ook de bedrijven die daadwerkelijk de uiteindelijke systemen ontwerpen en daarmee ook de functionele eisen om die halfgeleiders in hun systemen te kunnen integreren", antwoordt Peter Wennink. "Dus ja, we hebben ook de geavanceerde autobedrijven nodig om een deel van de alliantie uit te maken. We hebben het systeem en de technologie samen nodig."
Europese chipbedrijven reageren wisselend
Het is nog maar de vraag of Europese chipontwerpers willen meewerken aan de plannen van Europa. Thierry Breton hoopt van wel; de politicus bevestigde meermaals dat hij hoopt de huidige Europese chipfabrikanten bij de halfgeleideralliantie te betrekken. Reuters berichtte voorafgaand aan de officiële aankondiging bijvoorbeeld al dat de Europese Commissie inderdaad in gesprek is met prominente Europese chipbedrijven, waaronder Infineon, STMicroelectronics en NXP. Zoals Kleinhans al voorspelde, lijken niet alle Europese chipbedrijven behoefte te hebben aan geavanceerde chips.
Infineon en STMicroelectronics
Infineon liet in maart al doorschemeren dat het bedrijf momenteel weinig behoefte heeft aan cutting-edge chips. Toen vertelde Infineon-ceo Reinhard Ploss aan de Financial Times dat een 2nm-fab weinig nut heeft voor zijn bedrijf. Infineon zou daarom ‘niet deelnemen aan zo’n onderneming’.
Infineon is wat 2nm-productie betreft niet van mening veranderd. "Niet alleen zou dit van beperkt nut zijn voor Infineon, maar naar onze mening zou een 2nm-chipproductie in Europa niet voldoen aan de huidige en middellangetermijnbehoeften van de meeste Europese klanten", vertelt een woordvoerder van het bedrijf aan Tweakers. "Wij zien 2nm eerder als een doel voor de langere termijn. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de auto's van vandaag, dan wordt daar oudere technologie voor gebruikt. De overgrote meerderheid, zo niet alle componenten in een auto zullen in de komende vijf jaar weinig voordeel halen uit chips onder de 20nm." 2nm-chips zouden eerder van pas komen in volledig autonome voertuigen, voegt het bedrijf toe.
Wafertransport. Bron: Infineon
Tegelijk is Infineon niet per se negatief tegenover de voorgestelde alliantie van Breton. Het bedrijf bevestigt aan Tweakers dat het in gesprek is met de Europese Commissie. "Infineon juicht een dergelijke stap toe. Het is goed om initiatief te nemen in Europa en we moeten snel handelen." Het bedrijf is wel van mening dat de alliantie zich moet richten op de 'behoeften van vandaag en morgen' van Europese klanten en dat de EU het volledige ecosysteem bij de alliantie moet betrekken, inclusief chipontwerpers.
Met het voorstel van Breton om zich ook te richten op 20nm- tot 10nm-chips, gaat de Europese Commissie dan ook de goede kant op, vertelt Infineon aan Tweakers. Het bedrijf vindt wel dat de alliantie nog een stapje terug moet nemen. "We vinden dat Europa zich moet richten op het toenemen van oudere productietechnologie, iets rond de 40 tot 20nm." Als tweede stap zou de EU verder moeten kijken naar productie onder de 20nm, tot aan 2nm. "Tegelijkertijd doet Breton er goed aan om met potentiële partners buiten Europa te praten en hen uit te nodigen om nu in Europa te investeren in productielocaties, die in de toekomst 2nm-productie mogelijk maken", voegt de woordvoerder toe.
De ceo van Franse chipproducent STMicroelectronics is duidelijk negatiever. In een interview met het Franse Bfmtv begin mei vertelde hij dat zijn bedrijf niet wil meedoen aan de alliantie. Hij noemde de alliantie een positieve ontwikkeling, maar zei daarbij dat STM geen interesse heeft. "Als het over geavanceerde technologie gaat, hebben we geen reden om hieraan deel te nemen. Dat is marginaal voor onze activiteiten", aldus de topman.
Het is niet bekend of de positie van STMicroelectronics inmiddels is veranderd. Het bedrijf laat aan Tweakers weten geen commentaar te hebben. De Nederlandse chipfabrikant NXP is eveneens betrokken bij gesprekken met de Europese Commissie, maar wil niets kwijt over zijn standpunt. Ook dat bedrijf heeft dus niet op vragen van Tweakers gereageerd.
Steun van ASML en imec
Breton is zelf niet van mening dat er weinig Europese vraag naar geavanceerde chips is. Tijdens de persconferentie bij ASML vertelde de Eurocommissaris dat het zijn werk is om Europa voor te bereiden op 'de volgende markt'. "Deze markt is dichterbij dan je denkt." Volgens Breton zal de vraag naar geavanceerde chips binnen Europa in de komende jaren fors stijgen.
Europese fabrikanten richten zich momenteel vooral op chips voor auto's, omdat dat is waar de markt zich momenteel bevindt. In de toekomst zal Europa volgens Breton cutting-edge processors nodig hebben, onder andere voor 5G-netwerken en voor edge computing. Dat is een vorm van distributed computing waarbij de berekeningen en dataopslag dichter bij een apparaat worden uitgevoerd in plaats van op een centrale locatie in de cloud, met een of meer datacenters. Edge computing moet daarmee de responstijden verbeteren en de benodigde bandbreedte verminderen.
ASML en imec
ASML onderschreef de plannen van de EU om een halfgeleideralliantie op te zetten tijdens diezelfde persconferentie. "We zijn volledig gecommitteerd aan een Europese halfgeleideralliantie", vertelt Wennink. De topman steunt de ambities van de Europese Commissie voor geavanceerde chipproductie op Europees grondgebied. Ook imec kijkt positief naar de plannen om Europa’s chipsector te versterken.
"Europa is een goede plek voor extra productiecapaciteit."Beide bedrijven geven aan dat het logisch is voor Europa om nu te beginnen met het ontwikkelen van een infrastructuur voor sectoren die over vijf jaar belangrijk zullen zijn, en om verder te bouwen op de huidige sterke punten van Europese bedrijven, zoals automotive en edge computing. De twee bedrijven onderschrijven dat edge computing in de komende jaren steeds prominenter zal worden en dat ook de Europese markt deze geavanceerdere technologie nodig zal hebben. "Daarom is het belangrijk dat Europa een gedurfde strategie ontwikkelt", zegt de ceo van imec.
“Europa is een goede plek voor extra productiecapaciteit”, vertelt Wennink. “We hebben hier de juiste technologie en de juiste mensen.” Volgens Wennink is het belangrijk om de beschikbare productiecapaciteit te verdelen over de wereld. Dat veel geavanceerde chips in twee regio’s worden geproduceerd, is volgens ASML een risico. De topman pleit wel voor het behouden van een enkel, wereldwijd chipecosysteem, waarin de EU in de toekomst een grotere rol kan spelen. “Europa kan een rechtmatige plek in dat ecosysteem bemachtigen.”
De steun van ASML en imec is niet niks. Het is moeilijk om te overdrijven hoe belangrijk deze twee partijen zijn voor de wereldwijde chipsector. Vrijwel alle geavanceerde chips worden geproduceerd met machines van ASML. ASML is bovendien het enige bedrijf ter wereld dat EUV-lithografiemachines kan maken. Dergelijke machines zijn cruciaal voor de productie van chips onder de 5nm. Imec is op zijn beurt, zoals eerder vermeld, een van de belangrijkste researchinstituten die onderzoek doen naar nodeverkleining.
ASML-ceo Wennink was eerder kritisch over Europa’s ambities om binnen de regio een 2nm-fab op te zetten. In Nieuwsuur sprak de topman over een kenniskloof van decennia ten opzichte van de marktleiders in Taiwan, Zuid-Korea en de Verenigde Staten. Ook waarschuwde hij voor het opbreken van het huidige chipecosysteem binnen bepaalde regio's. Dat zou de innovatie doen vertragen en de kosten laten stijgen.
Naar aanleiding van vragen van Tweakers verduidelijkt Wennink dat hij daarmee doelde op het bouwen van een Europese 2nm-halfgeleiderfabriek zonder hulp van buitenaf. “Ik denk dat we dat niet moeten doen, omdat we daarvoor de vaardigheden niet hebben”, vertelt Wennink. “We hebben echt een partner nodig." Wenninks ideeën over Europa's ambities zijn dan ook niet veranderd. "We zijn alleen preciezer over wat er moet gebeuren."
"We zijn nu preciezer over wat er moet gebeuren."Ook Eurocommissaris Breton benadrukte tijdens de persconferentie opnieuw dat de Europese Commissie partnerschappen moet vormen om geavanceerde chipproductie binnen Europa tot een realiteit te maken. "Ik praat met iedereen en het goede nieuws is: iedereen praat met mij", vertelt Breton.
ASML steunt die Europese strategie dus. Wennink benadrukt daarbij nogmaals dat het belangrijk is om de wereldwijde productiecapaciteit van halfgeleiders te diversifiëren. "Deze sector zal in de komende jaren verdubbelen en het is niet logisch dat de wereldwijde productiecapaciteit van geavanceerde chips zich in één regio bevindt. Vanuit het oogpunt van risicomanagement is het verspreiden van deze capaciteit dus zeer zinvol."
Bovendien zal het huidige ecosysteem niet beschadigd raken als bestaande partijen worden aangehaald om Europa’s positie te versterken. Het gaat dan puur over een uitbreiding van de wereldwijde productiecapaciteit en het diversifiëren van de productieketen, wat het huidige ecosysteem juist versterkt.
ASML benadrukt ook dat het bedrijf al een goede relatie heeft met de potentiële partnerbedrijven. “Die partners behoren tot onze beste en grootste klanten", vertelt Wennink. Daarom is het ook niet geheel verrassend dat ASML deze strategie van de Europese Commissie steunt. Het zou immers een toenemende samenwerking met bestaande, goede klanten betreffen. Datzelfde geldt voor imec; TSMC, Samsung en Intel maken allemaal gebruik van research van de Leuvense onderzoeksinstelling om hun nodes te verkleinen. Die samenwerkingen met Europese bedrijven zouden ook een reden kunnen zijn voor de fabrikanten om fabrieken in Europa te bouwen. De bedrijven doen daarover zelf echter geen uitspraken.
Bron: ASML
TSMC of Samsung naar de EU
Er gaan al langer verhalen rond over een mogelijke samenwerking tussen de EU en een halfgeleiderfabrikant als TSMC of Samsung. Bloomberg meldde in maart al dat de Europese Commissie in gesprek was met deze bedrijven, wat later werd bevestigd. Thierry Breton heeft minstens een keer gesproken met Maria Marced, president van TSMC Europa. TSMC Europa heeft geen fabrieken, maar Marced is volgens de website van het bedrijf verantwoordelijk voor 'de ontwikkeling, de strategie en het management van TSMC's activiteiten in Europa, het Midden-Oosten en Afrika'.
Breton is optimistisch over zijn kansen bij de marktleiders in Azië. De Eurocommissaris verwacht naar eigen zeggen dat mogelijke partnerbedrijven de business case binnen Europa zien, waaronder de eerdergenoemde toename in edge computing die in de komende jaren wordt verwacht binnen de EU. "We zijn niet in een positie dat we staan te springen om ze welkom te heten, maar we bieden ze de mogelijkheid om te investeren in ons continent. Dat is onze mindset."
TSMC houdt zijn opties open
TSMC naar Europa halen zou een logische zet zijn voor de EU en zijn 2nm-ambities. Zoals eerder aangegeven door Kleinhans, Wennink, Van den Hove en Breton, is samenwerken met partners van wereldbelang als het gaat over het neerzetten van een geavanceerde chipfabriek in Europa op relatief korte termijn.
Het Taiwanese TSMC is momenteel de onbetwiste marktleider op het gebied van cutting-edge chipproductie en is daarmee een van de beste opties. TSMC begint dit jaar al met de testproductie van zijn 3nm-node en meer grootschalige productie volgt in 2022. Het bedrijf is ook al begonnen met onderzoek naar zijn 2nm-procedé. Volgens TSMC's financiële jaarrapport voor 2020 ‘vordert TSMC’s 2nm-node goed door de pijplijn’.
Taiwanese diplomaten en politici zijn echter sceptisch over de bouw van een TSMC-fabriek in Europa. Volgens hen is het bedrijf niet geïnteresseerd in het opzetten van een dergelijke cutting-edge chipfabriek in de EU. “TSMC heeft herhaaldelijk gezegd dat de meest geavanceerde technologie hoofdzakelijk in Taiwan zal worden geproduceerd”, vertelde de Taiwanese minister-president Wang Mei-hua eerder dit jaar aan journalisten. Andere anonieme bronnen stellen ook dat de gesprekken tussen TSMC en de EU 'zeer slecht' verliepen, schrijft Reuters. Het lijkt er dus op dat de Taiwanese halfgeleiderfabrikant geen interesse heeft in het bouwen van Europese chipfabrieken.
Fab 14A, onderdeel van een TSMC-gigafab in Taiwan. Bron: Taiwan Semiconductor Manufacturing Co. Ltd.
Anderszijds lijkt TSMC zelf, op zijn minst in het openbaar, zijn opties open te houden. De chipfabrikant laat aan Tweakers weten ‘geen enkele mogelijkheid uit te sluiten’, hoewel er momenteel nog geen concrete plannen op tafel liggen voor een Europese fab. Tegelijkertijd vertelt de fabrikant aan Tweakers: “Er zijn veel factoren waarmee rekening moet worden gehouden bij het kiezen van de locatie voor een fab, waaronder de vraag van klanten binnen de regio." Zoals eerder besproken, hebben Europese chipmakers vooralsnog weinig baat bij geavanceerde chips.
TSMC zou verder openstaan voor meer communicatie tussen de EU en het bedrijf. “De ontmoeting tussen Maria Marced en Eurocommissaris Thierry Breton getuigt van TSMC’s betrokkenheid bij Europa als regio en bij onze Europese klanten”, laat het bedrijf weten aan Tweakers. “We zijn altijd bereid tot open communicatie met overheden en toezichthouders, waar zij, en wij, ook gevestigd mogen zijn.”
Samsung wil niets kwijt over uitbreidingen naar Europa
Samsung, een andere grote foundry, zou eveneens in gesprek zijn met de EU. Dat bedrijf zou volgens geruchten investeren in productiecapaciteit buiten Zuid-Korea, met name in de VS. Het zou in de komende jaren onder andere van plan zijn om 10 miljard dollar te investeren in een 3nm-fab in Texas. De EU hoopt dat Samsung ook overweegt om zich in Europa te vestigen.
Samsung voegt zich ook bij een lobbygroep, samen met andere grote tech- en chipbedrijven. Deze groep, de 'Semiconductors in America Coalition', pleit voor miljardeninvesteringen van de Amerikaanse overheid om chipproductie in de VS te stimuleren. Samsung heeft deze oproep mede ondertekend, wat suggereert dat het bedrijf op zijn minst geïnteresseerd is in chipproductie buiten Azië.
Of Samsung ook bereid is om een chipfabriek in de EU te bouwen, is echter nog onbekend. Het bedrijf houdt tot nu toe de kaken stijf op elkaar over een eventuele uitbreiding naar Europa. De foundrydivisie van Samsung heeft zelfs nog niet bevestigd in gesprek te zijn met de Europese Commissie. De Zuid-Koreaanse techgigant heeft dan ook niet gereageerd op vragen en follow-ups van Tweakers.
Samsung heeft momenteel fabs in Azië en de VS. Bron: Samsung Foundry
Intel toont interesse in Europa
Een bedrijf dat wél openlijk en concreet de Europese ambities steunt, is chipmaker Intel. Intel opereerde voorheen exclusief als een idm, maar liet in maart weten dat het bedrijf een nieuwe koers inzet en ook chips wil produceren voor andere bedrijven. Met deze Intel Foundry Services wil Intel zijn productiecapaciteit beschikbaar stellen aan chipontwerpers die zelf geen fabrieken hebben.
Onderdeel van deze nieuwe strategie is het uitbreiden van Intels productiecapaciteit. Intel heeft daarom ook plannen om een nieuwe chipfabriek in Europa neer te zetten. Intel deelt naar eigen zeggen Europa’s digitale ambities voor 2030. Eamonn Simmott, vice-president bij Intel, schrijft: “We hebben een gedeelde ambitie met de EU om Europa te voorzien van geavanceerde halfgeleidertechnologie en een geografisch evenwichtigere productiecapaciteit te creëren.”
Acht miljard euro
Intels nieuwe ceo, Pat Gelsinger, was in april in Europa om Thierry Breton te ontmoeten en de bouw van een nieuwe Europese Intel-fab te bespreken. De Intel-topman vertelde daarbij aan Politico dat het bedrijf Duitsland en de Benelux ziet als geschikte locaties voor een chipfabriek. De chipmaker wil wél minstens acht miljard euro subsidie van de EU. Gelsinger sprak daarbij uit dat hij de VS en Europa vraagt om het aantrekkelijk te maken voor Intel om fabrieken te bouwen in deze regio’s, ten opzichte van fabrieken in Azië, die goedkoper zouden zijn. Saillant detail: Breton vertelt journalisten dat hij en Intel het tijdens Gelsingers bezoek aan de EU geen moment over subsidies hebben gehad. Al met al is niet duidelijk hoe vergevorderd de gesprekken tussen Intel en de Europese Commissie zijn. Intel-ceo Pat Gelsinger zei eerder toe dat het bedrijf dit jaar meer details bekendmaakt over de bouw van een mogelijke Europese fab, maar gaf daarbij geen concrete periode aan.
Wel definitief bevestigd is een uitbreiding van Intels Ierse chipfabriek. Het bedrijf heeft tussen 2019 en 2021 al 7 miljard dollar geïnvesteerd in die fab, met als doel het verdubbelen van Intels productiecapaciteit in Europa. Deze investeringen moeten de fabriek ook klaarmaken voor Intels komende 7nm-node, die wat transistordichtheid betreft vergelijkbaar zou zijn met de 5nm-procedés van andere halfgeleiderfabrikanten.
Intel is, naast TSMC en Samsung, een van de grootste cutting-edge foundries. Daarmee is het opvallend dat Intel interesse toont in de Europese Unie en openlijk de plannen van Breton steunt. Tegelijk heeft het bedrijf in de afgelopen jaren een achterstand opgelopen ten opzichte van de marktleiders in Azië. Intel had onder andere grote problemen met het rendabel produceren van zijn 10nm-node, die vergelijkbaar is met het 7nm-procedé van TSMC. De eerste 10nm-chips moesten aanvankelijk in 2015 verschijnen, maar dit gebeurde uiteindelijk in 2019, met de release van Intels Ice Lake-cpu’s voor laptops.
Het bedrijf komt bijvoorbeeld pas dit jaar met 10nm-desktopprocessors. Intels 2nm-procedé staat voor 2027 in de planning, blijkt uit een roadmap uit 2019. Sindsdien heeft het bedrijf extra achterstand opgelopen met zijn 7nm-procedé. Die node was aanvankelijk gepland voor dit jaar, maar zou pas in 2022 of 2023 gereed zijn. Het moet dus nog blijken of het Intel daadwerkelijk gaat lukken om 2nm-chips te produceren voor 2030.
Daarnaast moet nog blijken hoe succesvol Intel wordt als externe foundry. Het bedrijf produceert al decennialang chips voor eigen gebruik, maar het maken van chips voor andere bedrijven is nieuw voor Intel. De fabrikant moet dan ook nog een plek op de markt veroveren. Desalniettemin zijn de chips die Intel produceert, geavanceerder dan de huidige halfgeleiders van Europese fabrikanten. Gezien de interesse die Intel eerder heeft geuit en de huidige fabrieken die Intel al in de regio heeft staan, lijkt dit dus een realistische optie voor Europa.
Tot slot
Dit verhaal krijgt in de komende maanden en jaren ongetwijfeld nog een staartje. Sinds de eerste introductie in maart hebben Thierry Breton en de Europese Commissie hun chipambities geconcretiseerd en de eerste stappen gezet met het voorstel voor een halfgeleideralliantie. Het is alleen nog de vraag of deze ambities realiteit worden en of dit binnen het decennium nog gaat lukken.
Waar eerst weerstand leek te ontstaan, lijkt inmiddels een omslag plaats te vinden. Hoewel Infineon nog steeds vindt dat Europa zich meer moet richten op trailing-edge chips, staat het bedrijf wel open voor de halfgeleideralliantie. En met de steun van ASML en imec heeft de EU de zegen van twee van de belangrijkste bedrijven in de hele chipsector. Dat maakt de plannen in één klap een stuk realistischer.
Anderzijds is er nog steeds ruimte voor kritiek en scepsis. Critici vinden dat Europa te weinig aandacht besteedt aan zijn chipontwerpecosysteem en stellen dat er in Europa geen markt is voor cutting-edge halfgeleiders. Chipproducent STMicroelectronics geeft aan niet te willen deelnemen aan de plannen van de EU, terwijl het met zijn 28nm-procedé van alle oorspronkelijk Europese bedrijven de meest geavanceerde chips produceert.
Ook moet nog blijken of Breton TSMC of Samsung ertoe weet over te halen een fabriek neer te zetten op Europees grondgebied. Een samenwerking met zo'n partnerbedrijf is cruciaal, geeft Breton zelf toe. De Aziatische marktleiders lijken vooralsnog wat minder enthousiast. TSMC houdt zijn opties open, maar anonieme bronnen vertellen de media dat het niet geïnteresseerd is in een EU-fab. Samsung wil op zijn beurt niets kwijt over zijn positie. Intel blijft uiteraard een optie, aangezien dat bedrijf zelf al heeft aangegeven dat het geïnteresseerd is in een nieuwe Europese chipfabriek. Het produceert momenteel al als enige partij sub-20nm-chips in Europa. Wel moet nog blijken hoe succesvol Intel wordt als externe foundry. Bovendien loopt het bedrijf wat technologie betreft ongeveer een node achter op de marktleiders uit Azië.
Wellicht hebben we er voor het einde van het decennium een geavanceerde chipfabriek bij in Europa en zit er een in Europa geproduceerde chip in je smartphone. Daarvoor moet Europa eerst de neuzen van de grote spelers in de chipsector dezelfde kant op weten te krijgen. De EU heeft dus nog zat werk voor de boeg.
Prima stuk! Ik ben heel benieuwd hoe de ambities van de EU af gaan lopen...
Toch een kleine nuance, niet alle >180nm processen zijn meer dan twintig jaar oud, zoals gesteld in het artikel. De eerste 180nm processen (toendertijd zoals alle nieuwe nodes gebruikt voor grotendeels digitaal spul zoals bijvoorbeeld CPUs) zijn inderdaad al oud, maar voor specialty toepassingen (bijvoorbeeld high-voltage, analoog) zijn er zeker ook nog nieuwe processen op "oude" nodes uitgebracht. De grootte van het proces zegt dus niet zoveel over hoe oud het is, het hangt grotendeels samen met de toepassing en de prijs. Freescale/NXP heeft bijvoorbeeld vanaf 2012 nog een nieuw high-voltage 130nm proces ontwikkeld, terwijl die node al in 2001 voor CPUs gebruikt werd.
Juist in het ontwerp van dit soort analoge electronica is typisch een Nederlandse specialiteit: Tweakers Polderpioniers: Baanbrekende chips Analog hotspot Twente
Daarnaast is het misschien goed om te vermelden dat de NXP afsplitsing Nexperia tegenwoordig in Chinese handen is.
[Reactie gewijzigd door Mindstorms op 22 juli 2024 16:29]
Ik denk sowieso dat we ons niet teveel moeten blindstaren op superkleine processen.
Ja, in bijvoorbeeld telefoons en laptops is dat de moeite waard omdat je daar met ruimtegebrek, accuduur en hitteafgifte te maken hebt. Maar in pak 'em beet een broodrooster (of zelfs een EV) speelt dat veel minder een rol. Als je dan 40% goedkoper uit bent om een chip op 100nm in plaats van 10nm te laten maken dan zou je wel gek zijn om het kleinste van het kleinste te willen.
Dat gaat niet helemaal op: uit een bepaalde siliciumplak kun je met 10nm ongeveer 100 maal zoveel chips halen als met 100nm (oppervlakken gaan kwadratisch). De productie mag dan ook aardig wat meer kosten als de prijs per chip hetzelfde zou zijn. Omdat een 10nm chip doorgaans een hogere verkoopprijs heeft loopt dit verschil nog meer op.
Bij vermogens elektronica is doorgaans de oppervlakte van het schakelelement belangrijk (Ampère per oppervlak) en is de afstand tussen de kanalen bij hogere spanningen een factor.
Je hebt natuurlijk gelijk dat een deel van de extra kosten voor het kleinere proces worden terugverdiend door het hogere aantal per wafer. Ik zou alleen die hogere verkoopprijs niet meerekenen.
Inderdaad, als je pak 'em beet een Snapdragon chip ontwerpt dan is die chip meer waard als hij fysiek kleiner is, minder warm wordt en minder stroom verbruikt. Hij is meer waard omdat een smartphonefabrikant dat er voor over heeft omdat zij dat kunnen doorberekenen aan de consument.
Als je daarentegen bijvoorbeeld een auto ontwerpt dan zijn die voordelen veel minder waard en prijst zo'n high-end chip zichzelf uit de markt. Zelfs als een chip twee keer zo groot is, twee keer zoveel stroom verbruikt en twee keer zo warm wordt dan is dat verschil nog steeds miniem ten opzichte van de beschikbare ruimte, beschikbare hoeveelheid energie en de mogelijkheid om warmte af te voeren die je in een auto ontwerp hebt.
Thanks! En ook bedankt voor je terechte opmerkingen en toevoegingen. Ik heb het stuk over 180nm-procedés anders verwoord, daar stond inderdaad onbedoeld dat alle 180nm-nodes ruim twee decennia oud zijn. Ik heb naar aanleiding van je reactie ook toegevoegd dat Nexperia tegenwoordig in handen is van een Chinees bedrijf
Thanks! En ook bedankt voor je terechte opmerkingen en toevoegingen. Ik heb het stuk over 180nm-procedés anders verwoord, daar stond inderdaad onbedoeld dat alle 180nm-nodes ruim twee decennia oud zijn. Ik heb naar aanleiding van je reactie ook toegevoegd dat Nexperia tegenwoordig in handen is van een Chinees bedrijf
Mijn complimenten Daan, goed artikel, eindelijk echt pluswaardig. Jammer dat Tweakers nog niet zo serieus genomen wordt door alle betrokken bedrijven, maar dat komt vanzelf als je zo doorgaat. In ieder geval heel goed dat je mensen hebt geinterviewd.
30 jaar te laat en toch de sier ermee willen maken. 't is wat....
Quantum effecten gaan de methoden van chipproductie zoals we die de afgelopen 50 jaar kennen ernstig vertragen zoniet effectief vanwege hoge kosten en lage output tot een stilstand brengen.
ja, 7nm is de laatste doorbraak, en 7nm masks over elkaar leggen en het 5, 3 of zelfs 2nm noemen is nog steeds hetzelfde proces. Onder de 3nm word het met het huidige procede gewoon heel, heel erg moeilijk.
En ja, dat is al eerder genoemd, marketing afdelingen van IC producenten zullen alles roepen om natuur wetten te overschreeuwen, maar feit is dat we aan het einde zitten van een tijdperk.
En de EU wil er nu wat mee gaan doen... lol #hoax
[Reactie gewijzigd door ataryan op 22 juli 2024 16:29]
Wat een artikel. Wat mij betreft (n=1 mening) bevindt dit artikel zich in een selecte bovenklasse van wat ik de laatste tijd op tweakers heb zien langskomen. Ik heb het helemaal gelezen, terwijl ik van plan was iets anders te gaan doen. Teveel informatie om op te reageren. Ook kijk ik van de zijlijn tegen de materie aan. Hieronder alleen wat gedachten van mijn kant:
In de missie van de halfgeleideralliantie bespeur ik onduidelijkheid. Een marktaandeel van 20% en <2nm als doelstelling komt op mij eerder over als een wedstrijdje ver plassen. Er lijkt meer zorg te bestaan over de meetbaarheid van de doelstellingen dan over de eigenlijke relevantie ervan voor het te bereiken doel[...]. Ik kreeg een associatie zoals binnen het bedrijf waar ik werk de complexe werkelijkheid wordt gesimplificeerd in een handvol KPI's. Staan de KPI's op groen, dan gaat het bedrijf toppie. Onzin natuurlijk, want wat buiten de scoop van die KPI's valt kan ongestoord verder derailleren.
Een vraag waar ik mijzelf op heb betrapt was hoe de EU (lees: Thierry Breton) tot haar doelstelling kwam. Een strategisch doel om de verkrijgbaarheid van IC's veilig te stellen zou kunnen zijn om de onderhandelingspositie van Europa te verbeteren. Eigenlijk zie ik niet hoe een Cutting Edge chipfabriek die onderhandelingspositie verbetert. Die capaciteit is naast Europa ook op andere plekken in de wereld te vinden.
Als strategisch doel zie ik dat Europa een cruciale rol bemachtigt in een aspect van de toeleverketen. In het artikel werd dat al heel mooi breed neergezet, van ontwerp- en analysecapaciteit tot de productie van stoffen en halffabricaten. Maar dat aspect zou dan iets moeten zijn waarin Europa exclusiviteit kan claimen, want alleen die exclusiviteit boost een onderhandelingspositie. Laten nu net die wafersteppers van ASML en het onderzoek van Imec hiervan mooie voorbeelden zijn.
Nu kan ik niet helemaal in de keuken kijken van onze EU commissaris Interne markt (merk op: best een generalistisch commissariaat), en ik vermoed dat ook tweakers niet zo ver is gekomen. We kunnen dus niet helemaal vaststellen hoe het opstellen van de missie in zijn werk is gegaan. In hoeverre is er overleg geweest met de industrie uit het vakgebied? Is er geluisterd naar hun plannen, strategie en lange termijn visie? Dat ASML en Imec Breton flankeerden in de halfgeleideralliantie-persconferentie vertelt mij niets. Beide bedrijven hebben een belang bij de beweging van de Europese halfgeleiderindustrie naar de meer "moderne technologie". Dit betekend voor hun handel. Logisch dat zij pleitbezorger zijn van het EU beleid.
Mijn vrees is daarom dat de EU doelstelling niet in samenspel met de Europese halfgeleiderindustrie tot stand is gekomen. Ik vrees dit omdat ik het niet lees (geen verwijt naar tweakers) en omdat de strategie er naar mijn verwachting anders had uitgezien als de bestaande halfgeleiderindustrie aan tafel had gezeten bij het opstellen ervan.
Altijd ben ik een groot pleitbezorger geweest van een gemeenschappelijke Europese strategie op alle vlakken. Die strategie kan aan relevantie winnen als ze gedragen wordt door de sectoren die het betreft en in samenspel met die sectoren tot stand komt. In sommige situaties, denk aan energietransitie, kan een beleidsmaker gedwongen zijn om nieuwe partijen te doen ontstaan, omdat bestaande partijen de verandering niet gaan dragen. Over dit laatste ben ik in dit geval niet overtuigd. Naar mijn indruk staat de resolutie van een IC los van of de oplossing sleuteltechnologie vertegenwoordigd. Maar dat onderkennen betekend een complexe werkelijkheid toelaten die niet meer in een KPI gelijkende factor kan worden samengevat.
Edit: al die eeuwige typo's
[Reactie gewijzigd door teacup op 22 juli 2024 16:29]
Ik denk dat je er gerust van uit kunt gaan dat Thierry Breton niet zelf even een getal en andere doelstellingen uit de lucht heeft geplukt. Dat is zijn specialiteit niet (hij komt zelf uit de techindustrie maar niet van een chipmaker), het is zijn werk niet en het wordt niet van hem verwacht.
Wat er wel van hem wordt verwacht is dat hij leiding kan geven aan een team van experts die dat soort kennis wel hebben of die nodig kennis kunnen vergaren. Je kunt er dus ook vanuit gaan dat er veel contact is geweest met diverse spelers uit het veld, zowel binnen als buiten Europa. Dat niet iedere speler het eens zal zijn met de gekozen strategie is ook logisch. Er zijn maar weinig terreinen waar iedereen het altijd over alles met elkaar eens is.
"Wellicht hebben we er voor het einde van het decennium een geavanceerde chipfabriek bij in Europa en zit er een in Europa geproduceerde chip in je smartphone."
Over de 'geavanceerde chipfabriek' kunnen we het hebben, maar de kans is vrij groot dat er in jouw smartphone een chip zit die in Europa is ontworpen en geproduceerd.
Werkend in de chip-industrie zou ik natuurlijk enthousiast moeten worden dat de EU er het belang van in begint te zien. En dat is ook wel zo. Maar ik deel volledig de mening dat het beleid waar naartoe gewerkt moet worden de plank mis slaat.
We hebben net zoveel aan een Intel, TSMC, of Samsung fab in Europa als aan een Google of MS datacenter. Oh nee, aan dat datacenter hebben we nog meer. Dus geld overmaken aan een van deze foundries om zich hier te verstigen is leuk voor hen, maar voor ons als europa kansloos. Het geeft geen leverzekerheid, geen banen en geen inkomsten voor de EU. De grote jongens lachen zich rot.
In Europa is net als in de rest van de wereld wel behoefte aan kleine nodes in de genoemde toepassingen, maar we maken deze toepassingen niet. De opmerking is terecht dat er geen markt is voor zo'n fab in de EU. Er zal of een ontwerp kant achter moeten gaan komen (oa jammer dat ARM ons gaat verlaten) of een toepassingskant (denk aan smartphone productie).
Als de ambitie is om het aandeel halfgeleiders uit EU te vergoten, dan moeten we inzitten op waar Europa al goed in is. En dat doen we inderdaad nu, maar ook over een tijdje niet met < 7nm. Een van de grote nadelen van de kleine nodes is dat ze geen spanning kunnen verdragen. En daarmee vervallen een hoop analoge toepassingen. En vergeet niet dat digitale toepassingen nutteloos zijn zonder analoge toepassingen. Laten we de EU ambitie dan ook inzetten om dit vakgebied, waar we in Europa wel goed in zijn uit te breiden.
De ambitie kan ook de leverzekerheid zijn. Daar kan je twee kanten mee op;
1. Producten voor de Europese markt moeten voorzien zijn van in de EU geproduceerde halfgeleiders. Door dit wettelijk vast te leggen komen de foundries vanzelf naar de EU toe, we zijn wel een substantiële afzetmarkt.
2. Naar productie moet je ook het ontwerp oppakken en de toepassing maken. Bijvoorbeeld ontwerp van een smartphone processor in de EU, fabricage van de processor in een europese fab en verwerkt in een europese smartphone. Pak je hier maar één deel uit, dan levert het je niets op.
Tot slot kan de ambitie zijn dat we de kennis hebben. Dat betekent vervolgens weer dat je dus de fab zelf gaat optuigen en dit niet door een bestaande non-EU partij laat doen.
Europa cq Europese landen zouden er goed aan doen ervoor te zorgen dat the place to be zijn voor investeren, ondernemen en bedrijven op zetten. Wij bekijken dit te veel door een NL bril, maar NL is daar zeer ver op de rest van de EU vooruit, net als de Baltische landen.
Kijk naar Tesla, wil een Fabriek bouwen in Duitsland en krijgt daar keer op keer stokken in de wielen gegooid. Probeer eens een bedrijf op te zetten in Frankrijk, wat je vooral gaat produceren is grijze haren.
Nederland en Ierland hebben een beleid van lage belastingen en lokken daarmee (succesvol) bedrijven, landen als Frankrijk en Duitsland hebben daar een uitgesproken mening over dat dit schandalig is, maar die geven enorme subsidies aan bedrijven. Er is een enorm woud aan regels, belastingverdragen en nog veel meer.
Wil Europa een sterke concurrent zijn wereldwijd, dan zal Europa een zeer aantrekkelijke plek moeten worden om bedrijven op te zetten.
Nederland heeft geen lage belastingen, Nederland is een tussenstop voor brievenbusfirma's om onbelaste winsten door te sluizen via belastingparadijzen naar de VS. Ook AMSL betaalt zijn winstbelasting niet primair in Nederland maar in de VS. Verder zijn bijna alle Nederlandse beursgenoteerde bedrijven vrijwel geheel in buitenlandse handen, ASML is daar helaas ook een droevig van. Pensioenfonds APG heeft van alle Nederlandse partijen nog het grootste belang, maar ook hun belang is nog geen > 0,3% Ter vergelijking, het Noorse staatsfonds heeft een belang in ASML van 2,35%.
Ook met de andere Nederlandse bedrijven is het droevig gesteld, uit onderzoek van de OESO bleek dat (marktgewogen) nog maar 5% van de aandelen van Nederlandse bedrijven in Nederlands bezit was en dat dit überhaupt nog 5% is hebben we met name te danken aan Heineken (Heineken familie heeft 50,005% van de aandelen in haar bezit) en Randstad (Frits Goldsmeding heeft 32,2% van de aandelen).
Nee, Nederland is juist een voorbeeld van hoe het niet moet.
- 20 jaar geleden: het bedrijf met alle patenten nog van ons en het personeel wordt naar behoren betaald
- Heden: het bedrijf & patenten is niet meer van ons, maar we mogen er nog wel werken. Personeel moet natuurlijk niet te veel verdienen (laatste kwartaalcijfers ASML: winst was hoger dan alle personeelskosten bij elkaar opgeteld!)
- over 20 jaar: personeel moet nog verder uitgemolken worden, de (buitenlandse) aandeelhouder gaat immers voor, wie weet is het zelfs beter de Nederlandse vestiging te sluiten tenzij Nederland nog eens met heel veel subsidie / belastingvoordeel over de brug komt. Die natuurlijk primair bij de (buitenlandse) aandeelhouder terecht komt en niet bij de Nederlandse werknemer.
Dan lijkt het mij dat het wel degelijk iets uitmaakt, of zie ik iets over het hoofd?
Ja, maar op dat investeren gaat het juist mis. Heb jij al een fabriek van FIAT-Chrysler gezien in Nederland? Of van TP Vision? Van MMD Meridian? Van IKEA? Toch zijn dat allemaal bedrijven met hun hoofdzetel 3 hoog achter in een bedrijvenverzamelgebouw in Nederland. Nouja, vaak nog iets meer dan dat, maar ze leveren niet de bijdrage aan de economie die je van grote bedrijven zou verwachten.
Nederland heeft geen lage belastingen, Nederland is een tussenstop voor brievenbusfirma's om onbelaste winsten door te sluizen via belastingparadijzen naar de VS. Ook AMSL betaalt zijn winstbelasting niet primair in Nederland maar in de VS.
Nederland heeft wel lage belastingen maar alleen voor bedrijven met specifieke kenmerken. Zo biedt Nederland aantrekkelijke features voor doorstroomlichamen. Dergelijke features zijn niet erg toegankelijk voor bedrijven in de MKB maar meer voor bedrijven met grote rente en royalty stromen zoals Google en Apple.
Verder zijn bijna alle Nederlandse beursgenoteerde bedrijven vrijwel geheel in buitenlandse handen, ASML is daar helaas ook een droevig van. Pensioenfonds APG heeft van alle Nederlandse partijen nog het grootste belang, maar ook hun belang is nog geen > 0,3% Ter vergelijking, het Noorse staatsfonds heeft een belang in ASML van 2,35%.
Ook met de andere Nederlandse bedrijven is het droevig gesteld, uit onderzoek van de OESO bleek dat (marktgewogen) nog maar 5% van de aandelen van Nederlandse bedrijven in Nederlands bezit was en dat dit überhaupt nog 5% is hebben we met name te danken aan Heineken (Heineken familie heeft 50,005% van de aandelen in haar bezit) en Randstad (Frits Goldsmeding heeft 32,2% van de aandelen).
Nee, Nederland is juist een voorbeeld van hoe het niet moet.
Welcome to capitalism. Andersom is APG een grote investeerde in de USA
Welcome to capitalism. Andersom is APG een grote investeerde in de USA
Aandelen van Amerikaanse bedrijven zijn nog voor meer 80% in Amerikaanse handen en wereldwijd bezit de VS marktgewogen 65% van alle bedrijven. De belastingontwijking via Nederland en Ierland is hier mede schuldig aan omdat op deze manier belastinggeld die in Europa betaald had moeten worden nu in de VS als winst wordt uitgekeerd dat vervolgens weer gebruikt wordt om Europese bedrijven op te kopen.
heb je ook een bron? een beetje googlen dan kom ik toch andere dingen tegen.
Nationaliteit van bezit kan je heel makkelijk naar gewenst omkatten door te offshoren. Zo hebben Cayman Islands en BVI heel veel multinationals.
Er zijn maar weinig NLers in de Quote 500 die in NL wonen en dat kan ik goed begrijpen.
Voor alle duidelijkheid, het gaat om beursgenoteerde bedrijven en in welk land ze beursgenoteerd zijn. Dus dat Ferrari een brievenbus in Nederland en de Cayman eilanden heeft doet er niet toe, ze hebben hun beursnotering in Milaan en telt dus als Italiaans.
een beetje googlen dan kom ik toch andere dingen tegen.
Ik zie in het grafiekje dat bijna 40% van de amerikaanse aandelen in buitenlandse handen zijn. Dat veel 'Nederlandse' bedrijven in buitenlandse handen zijn is ook niet zo verwonderlijk. Prosus bijvoorbeeld is een 'Nederlands' bedrijf maar die is volledig ingevlogen uit Zuid Afrika. Elsevier, Unilever. Deze bedrijven behoren tot de grootse bedrijven in de AEX en tellen zwaar mee. Shell zijn NL-UK. Een hoog NL bezit % is sowieso misplaatst.
[Reactie gewijzigd door Anoniem: 143912 op 22 juli 2024 16:29]
Dat grafiekje is aardig in tegenspraak met het OESO onderzoek. En volgens het "Office for National Statistics; United States, Financial Accounts, L. 223 Corporate Equities, Federal Reserve" was in 2017 85% van de aandelen in Amerikaanse handen.
De data waar ik zelf als belegger professioneel toegang toe heb laten een vergelijkbaar beeld zien.
Dat veel 'Nederlandse' bedrijven in buitenlandse handen zijn is ook niet zo verwonderlijk. Prosus bijvoorbeeld is een 'Nederlands' bedrijf maar die is volledig ingevlogen uit Zuid Afrika. Elsevier, Unilever. Deze bedrijven behoren tot de grootse bedrijven in de AEX en tellen zwaar mee.
Het Nederlands aandelen bezit van deze bedrijven wijkt op een enkele uitzondering amper af van dat van de overige Nederlandse bedrijven: een percentage dat dichter bij de 0% dan bij de 10% zit. En je kunt het in de jaarverslagen zien, neem b.v. Nationale Nederlanden:
Als je daar de op pagina 34 de table Shareholder by Country/region bekijkt, dan zie je dat in december 2020 slechts 3% van de aandeelhouders Nederlanders zijn. Dat er een paar bedrijven in de AEX zitten die niet of maar deels Nederlands zijn verwaterd het gemiddelde bezit nauwelijks. Zoals eerder gemeld, dat we überhaupt nog gemiddeld 5% halen is met name aan Heineken en Randstad te danken.
Hoeft niet in tegenspraak. Kan liggen aan een andere definitie (nationaliteit vs domicilie). Zoals eerder gezegd wonen een hoop quote 500 NLers niet in NL.
Van het Amerikaans aandelenbezit loopt een deel via private equity. Zo hebben landen met een groot private equity industrie dus ook veel buitenlandse belangen in handen of moet je kijken naar klanten van die private equity partijen? https://www.grootaandeelhouders.nl/aandeelhouders/blackrock/
NN mag dan wel een laag NL bezit hebben, ABNAMRO daarentegen (tot voor kort nog in AEX) is wel voor groot deel in NL handen https://www.abnamro.com/n...t/aandeelhoudersstructuur
[Reactie gewijzigd door Anoniem: 143912 op 22 juli 2024 16:29]
Dubbele nationaliteit en waar iemand wel en geen belasting betaald kan inderdaad een goede verklaring zijn.
Wat Blackrock, Vanguard, UBS en de vele andere fondshuizen betreft, je dient naar de klanten kijken, anders zouden Ierland, Luxemburg en de kaaimaneilanden wel heel hoog staan qua aandelen bezit aangezien veel ETF's en beleggingsfondsen van bovenstaande fondshuizen daar geregistreerd staan om fiscale redenen. Dat is wellicht ook een verklaring voor het verschil tussen onze bronnen, de bron die jij aangaf lijkt zijn focus op "Taxation" te hebben.
Maar het is gewoon een feit dat Nederlanders en Duitsers meer sparen dan beleggen terwijl het bij de Amerikanen andersom is.
Volgens mij loopt Tesla in Berlijn niet op tegen bureaucratische procedures of een overheid die niet wil (waarschijnlijk in tegendeel zelfs, de overheid wil wel) maar is het juist de lokale bevolking en belangengroepen waar ze tegen aan lopen.
Dat zou ze in Nederland ook kunnen overkomen. Zelfs als politiek Den Haag erg graag wil dat er zo'n fabriek naar Nederland komt, als de lokale bevolking bezwaar maakt omdat het in een natuurgebied wordt gepland of veel lokale overlast veroorzaakt dan hebben dan zouden ze daar in Nederland ook een flinke kluif aan hebben.
Tesla in Brandenburg staat niet in een natuurgebied, het staat in een voormalige productiebos, dat heeft net zoveel met natuur te doen als een maisakker.
Maar je mist het punt, het gaat niet om tesla, het gaat erom dat Europa aantrekkelijker moet zijn voor high tech industrie en haar medewerkers.
Dan is het ook niet zo handig om steeds "het Tesla is zielig in Duitsland" te vermelden, temeer daar Tesla lak heeft aan regels waar andere bedrijven zich wel aan houden. Door het geplande waterverbruik van de Tesla fabriek zonder geldige vergunning heeft ernstige gevolgen voor de waterhuishouding in het gebied:
Reactie van Musk: ik zie bomen dus is er geen water probleem.
Nog even afgezien dat voor de bouw van nieuwe Tesla fabrieken ook nog eens overheidssubsidie gebruikt wordt terwijl Tesla zelf een Musk vorig jaar bonus een optie-pakket ter waarde van $56 Miljard (ja miljard, geen miljoen, er is in de menselijke geschiedenis geen grotere graaier dan Musk) heeft toegekend is ook totaal zot. Terwijl het personeel wordt uitgemolken:
Musk könne "nicht auf der einen Seite die Hand aufmachen und öffentliche Fördergelder gerne einstecken, aber bei den Beschäftigten alles daransetzen, sie bei schlanken Löhnen zu beschäftigen, mit miesen Arbeitsbedingungen.
Dan moet je daar misschien minder naar luisteren. Om te beginnen zijn een goed draaiende economie en/of voldoende banen een aardig stuk gereedschap om meer autonomie op te bouwen (zonder werk geen resultaat).Verder zal de bevolking toch ergens van moeten leven.
Als je bedoelt dat je niet onbeperkt kunt groeien, zou ik het opzich wel met je eens kunnen zijn, maar dat is volgens mij niet wat je schrijft.
Dat is wel waar het op neer komt. Wij hebben dat soort bedrijven helemaal niet in die aantallen nodig. Over het algemeen hebben we al te weinig goede werknemers.
En veel van die bedrijven zijn de parasieten van de samenleving en dragen amper iets bij en nog het minst in belastingen.
[Reactie gewijzigd door icecreamfarmer op 22 juli 2024 16:29]
Het ging mij niet om de details van die specifieke Tesla fabriek. Die zijn niet zo relevant.
Waar het mij om ging is dat je in het hele krachtenveld te maken hebt met verschillende partijen. Stel dat het een belemmering is dat er in een land op lokaal, regionaal en nationaal tegenstrijdige wetten en regels bestaan die het bedrijven of ontwikkelingen moeilijk maken. Als je dan als overheid een sector of ontwikkeling wil stimuleren dan heb je het oplossen van dat soort tegenstrijdigheden zelf in de hand. Je kunt immers vanaf nationaal niveau de regio of lokaal bestuur dwingen om hun regels te harmoniseren.
Als je het hebt over de samenleving, individuen, belangengroepen etc. dan kun je als overheid veel minder. Het is voor een overheid knap lastig om een sentiment onder de bevolking te veranderen. En zelfs als het lukt dan lukt dat zelden binnen een paar jaar.
Daar zijn natuurlijk ook oplossingen voor. Je kunt, zoals in veel landen in Azië, überhaupt geen inspraak van de lokale bevolking dulden. Of vrij rigoureus gaan onteigenen, daar zijn ze in China best goed in. De vraag is of we dat in Europa ook willen.
Ik denk van niet dus zit altijd met dat een Europese overheid (van welk niveau dan ook) maar ten dele invloed heeft op het eindresultaat.
Kijk naar Tesla, wil een Fabriek bouwen in Duitsland en krijgt daar keer op keer stokken in de wielen gegooid.
Dat ligt dan weer voor een groot deel daaraan dat musk zich als een cowboy gedraagt en overal lak aan heeft. Bouwen zonder bouwvergunning, bouwen in grondwaterbeschermingsgebieden buiten de afgesproken plannen en ga zo maar door.
Het is dat hij musk heet en het bedrijf Tesla, dat daar nog niemand rigoureus ingegrepen heeft.
Elk ander bedrijf laat staan privépersoon hat allang een 'Rückbau' mogen beginnen.
je mist het punt, het gaat niet om tesla, het gaat erom dat Europa aantrekkelijker moet zijn voor high tech industrie en haar medewerkers.
Bij het gebruiken van een voorbeeld gaat het om de essentie van het voorbeeld, niet om het voorbeeld an sich.
Wat regels en vergunningen bv aangaat, zorg voor goede begeleiding en dat regels eenduidig zijn. Ik heb bv meegemaakt toen ik in Duitsland een groot kantoor opzette mij door de ene overheid verplicht werd voor voldoende parkeerruimte moest zorgen en door een andere tak verboden werd voldoende parkeerplaatsen aan te leggen omdat het beleid was dat het OV meer gebruikt moest worden.
In een fabriek de voedsel en waren autoriteit gladde goed te reinigen vloeren en wanden moesten komen, maar de arbeidsinspectie (de Berufsgenossenschaft) anti slip vloeren eiste.
Aanleveren van apparatuur een parkeervergunning nodig, die moest je dan in persoon aan de balie komen ophalen aan de andere kant van het land, waar het nummerbord van de vrachtwagen op vermeld stond en dat moest je weken van te voren doen want dat duurt. Zelfs het expeditie bedrijf weet weken van te voren echt niet welke gaat aanleveren.
Ik wil op het moment een afdeling opzetten en die mensen hebben een bepaalde screening nodig. Voor Corona duurde dat 6-8 maanden, nu nog langer.
Jaaa, regels, heb vooral de illusie dat dit werkt.
Ik ken dat soort problemen wel. Ik ben op dit moment een bedrijf aan het begeleiden dat de Brexit wil ontvluchten en vanuit het Verenigd Koninkrijk naar ergens in de EU wil verhuizen.
Verschillende landen staan op de shortlist. Het ene land (Duitsland en Luxemburg bijvoorbeeld) biedt al direct subsidie aan die tegemoetkomen aan een flink deel van de verhuiskosten. Het andere land doet dat niet (Nederland bijvoorbeeld) maar is belastingtechnisch weer interessanter op de lange termijn vanwege het kunnen aftrekken van kosten rondom R&D. De keuze voor een land is dan een erg complexe afweging tussen financiële voordelen, kosten (grond en gebouwen bijvoorbeeld), beschikbaarheid van talent, het 'gemak van zakendoen' en nog een reeks factoren.
Eén van de zaken waar we met Duitsland tegenaan lopen is dat de Länder staan te popelen en je heel graag binnen willen halen met allerlei voordelen maar de bureaucratie tegelijkertijd flink op de rem staat. Ze willen je bij wijze van spreken nu al een examen laten afleggen om te testen of je op de hoogte bent van regelgeving die je misschien over tien jaar, als je zo ver bent gegroeid, tegen gaat komen.
Allemaal goed en wel. De Europese landen zullen die bedrijven aantrekken met subsidies. En wie zal dit betalen? De belastingbetaler, dus u en ik en de rechten en patenten blijven bij de grote spelers. Zij zullen eraan verdienen wij niet!
[Reactie gewijzigd door PhilippeMyny op 22 juli 2024 16:29]
Hoe verhoudt dat zich met de prijzen? Ik bedoel als Intel en AMD het zelfde kunnen leveren bijvoorbeeld voor minder geld omdat alles toch in de Aziatische landen gemaakt wordt. Is het voor mij geen enkel probleem om Intel of AMD door te blijven kopen. Daarnaast heb je ook andere markten bijvoorbeeld zoals witgoed en alles dat kan tegenwoordig ook prima met Qualcomm die alles dus ook ik de Aziatische markt laat bouwen.
Of gaat Europa ook alles in Aziatische landen bouwen maar gewoon sub-branded ?
Wellicht handig voor EC om eerst even na te denken wat de doelgroepen zijn voor 2nm chips. Europese chipbazen leven wat minder bij de waan van de dag en willen langer in business blijven dan de 4 jaar tot aan de volgende verkiezing.
Zoals vermeld in dit artikel doet ST niet mee https://bits-chips.nl/art...anks-to-eu-chip-alliance/
Infineon baas heeft ook z'n twijfels: https://webcache.googleus...&cd=3&hl=en&ct=clnk&gl=nl
als we kijken de toepassingen van 7nm en 5nm dan zijn dat vooral telefoon socs en computer cpu's en die worden niet door EU bedrijven gemaakt.. Daar komt nog bij dat bijna alle klanten van deze chips in Azie (China) zitten die in smartphones en PC's zetten en daarna over de hele wereld verschepen. https://www.extremetech.c...ge-semiconductor-capacity
De EU bedrijven zitten vooral in auto chips en daar is geen 2nm chip voor nodig. Een state of the art fab bouwen kost al gauw $20 miljard. China kan fabs bouwen tegen de helft van de prijs. Productie in China en Taiwan zijn ook stukken lager dan in EU of USA. Het verschil moet dan goedgemaakt worden met subsidies. De USA moet daarom ook een flink smak geld aan subsidie meegeven aan TSMC en Samsung om in USA fabs te bouwen. Ik kan mij goed voorstellen dat EU chipbazen de boot even afhouden.tenzij ze fabs gratis krijgen en het verschil in operating costs gesubsidieerd krijgen. Of ze moeten een Eurpese foundry gaan beginnen. Ik twijfel of de EU voor langere tijd zo'n smak geld tegenaan wilt gooien.
[Reactie gewijzigd door Anoniem: 143912 op 22 juli 2024 16:29]
Mij lijkt STM ook meer een 40 t/m 20nm speler te zijn MCU en MPU niet zo zeer CPU
ik heb zooi STM32F3 / F4 / F7 liggen Flight controllers.
Denk dat de spelers die in EU aanwezig zijn vooral geen CPU zoals concurrenten van iNtel en AMD zijn maar juist de andere branches bedienen. De IOT en embedded. Chips voor automotive canbus actuators en sensoren ook zonder canbus en Lidars en CVE. En ja volledig autonoom zal de nodige rekenkracht vereisen dat 2nm interessant wordt maar dat is de wat langere termijn leuk voor 2026 tot 2030
Het is juist dat automotive nu last heeft van gebrek aan grotere nodes die massaal ingewisseld zijn naar kleinere nodes.
Bij een vorig ambitieus Europees project ging het ook een beetje mis. Wie kent de megachip nog? Philips en Siemens (meen ik) gingen de eerste megabit geheugenchip ontwikkelen. Dat werd een beetje een sof, maar aan de andere kant hebben we er wel CMOS camerasensoren aan overgehouden - daar was het ontwikkelde procedé uiteindelijk wel geschikt voor.
De meerkosten van personeel zijn relatief klein. De tijd dat je veel handjes nodig had zijn allang voorbij. Je ziet ook al langzaam de terugkeer naar Europa van veel productie dat grotendeels geautomatiseerd kan worden.
De projecten zijn extreem kapitaal intensief maar dat geld was aanwezig en wordt ook extra beschikbaar gesteld.
Zeker in de chipproductie spelen personeelskosten inderdaad een erg kleine rol. Eén van de redenen dat het productiesnelheid van chipfabrikanten niet heeft geleden onder de verschillende Corona lockdowns is dat er zo weinig mensen in zo'n fabriek werken. Het zou me niets verbazen als ze redelijk veel van het toezicht op de productie zelfs vanuit huis hebben kunnen doen.
"'TSMC heeft herhaaldelijk gezegd dat de meest geavanceerde technologie hoofdzakelijk in Taiwan zal worden geproduceerd', vertelde de Taiwanese minister-president Wang Mei-hua eerder dit jaar aan journalisten."
Vraag me af of dit geopolitieke redenen heeft. Mogelijk hoopt Taiwan zich op deze manier te verzekeren van Amerikaanse bescherming tegen China. Olie was ook altijd een belangrijke reden voor Amerikaanse bemoeienis in het Midden-Oosten.
Dit heeft sowieso geopolitieke redenen. China is al oefeningen aan het doen net boven het randje van het luchtruim van Taiwan en nu zijn er al Europese (waaronder Nederlandse) en Amerikaanse troepen erop afgestuurd [1][2]. TSMC zal niet zomaar hun geavanceerde informatie uit handen geven dus ik denk dat het moeilijk wordt voor Europa om binnen enkele decennia de techniek zo gevorderd te krijgen zoals het nu daar is. Hoewel veel universiteiten binnen Europa hiermee bezig zijn waaronder ook in samenwerking met grote bedrijven zoals ASML met het leveren van de benodigde etching machines.
Vreemd. De meeste landen erkennen Taiwan niet als eigen land omdat ze geen ruzie met China willen, maar zodra China in de buurt van Taiwan gaat oefenen, grijpen ze ineens in. Ik zal de politiek wel nooit snappen.
Dat de politiek af en toe niet of nauwelijks te volgen is, is een feit. Maar dit is toch niet zo heel vreemd? De meeste landen nemen een neutrale positie in, maar zodra een partij zich agressief gaat gedragen, komen ze voor de andere partij op. Vind ik niet heel erg vreemd.
Vind ik wel. Als je neutraal bent, dan kun je m.i. twee dingen doen:
1 Je bemoeit je nergens mee;
2 Je probeert tussen beide te komen.
Militairen sturen valt niet onder 1 of 2.
Daarbij komt ook nog dat ze geen militairen naar de Oeigoeren-kampen hebben gestuurd, terwijl China zich daar ook agressief gedraagt. Of is het meer een kwestie van ‘de maat is nu vol’? Hoewel het me dan nog steeds verbaast dat ze zo ingrijpen gezien ze geen ruzie willen met China omdat ze er zo afhankelijk van zijn. Als China nu een tegenactie uitvoert, bijv. door handel te beperken, dan hebben we een groot probleem.
[Reactie gewijzigd door TheVivaldi op 22 juli 2024 16:29]
Het niet erkennen is inderdaad problematisch, maar tot voorkort dachten de meeste landen dat dat een noodzakelijke voorwaarde was om ook "goede" betrekkingen met China aan te knopen. Als iedereen steeds verder achter Taiwan staat, zal waarschijnlijk blijken dat China alsnog wel op betrekkingen aanstuurt. Anders komen ze wel heel erg alleen te staan en dat past niet bij hun ambitie en beoogde imago.
Maar toch blijft Nederland ook voorzichtig. In de Kamerbrief waarin de oefenmissie wordt toegelicht, staat ook expliciet dat het konvooi niet door de straat van Taiwan zal varen. Dat ligt namelijk nóg gevoeliger. Beijing windt er geen doekjes om dat zij Taiwan niet als onafhankelijk land beschouwen, maar als een 'afvallige Chinese provincie'.
De Nederlandse marine gaat naar de Zuid Chinese zee, daar is een ander conflict. Daar hebben een hele hoop (door Nederland officieel erkende) landen mot over waar de zee grenzen liggen, en China specifiek met ze allemaal. Ook is stabiliteit daar extreem belangrijk voor de aanvoer van producten en materialen uit Oost azië naar Nederland/Europa, dus Nederland heeft er ook een duidelijk economisch belang bij.
Hm klopt, ik kon mijn oorspronkelijke bron niet meer vinden zo 1,2,3 dus had even iets vergelijkbaars gezocht. Volgens mij stond er nog ergens dat het veel onrust in dat gebied was ook na een provocatie van China naar Taiwan toe. Hierdoor ging een deel van de Europese en Amerikaanse manschappen daarheen gingen waaronder Nederland.
Ik denk dat de hele wereld hier belangen mee heeft. Zie wat er nu is gebeurd met de hele chip industrie en hoe een grote impact dit heeft op alles. Electrische auto's lagen tijdelijk stil, groot tekort in videokaarten en nog veel meer andere apparaten waar ook een achterstand op is. En nu is het maar een tekort en geen totale stop van de industrie. We zijn te afhankelijk geworden in het westen van Taiwan en Zuid-Korea in de chipproductie.
De electronica wereld is steeds belangrijker uit geopolitiek opzicht. Net zoals de EU uit geopolitieke redenen zelfverzorgend wil zijn op het gebied van landbouw, wil het dat ook op een aantal andere strategische terreinen. Halfgeleiders hoort daar zeker bij. Daarom wordt de aankoop/verkoop van dit soort bedrijven ook zo kritisch gevolgd.
Ik hoop wel dat de EU-landen zich nu niet tegen elkaar laten uitspelen. Of die fabriek nou in Duitsland, Italië of Nederland staat maakt uiteindelijk voor de Europese economie en de onafhankelijkheid van Azië niet uit. Het is niet echt productief om dan met elkaar te gaan strijden wie er het verst durft te gaan in het weggeven van subsidies, belastingvoordelen en vrijstelling van regelgeving.
Of die fabriek nou in Duitsland, Italië of Nederland staat maakt uiteindelijk voor de Europese economie en de onafhankelijkheid van Azië niet uit.
Er zijn 27 EUlanden, Komen voormalige oostblokleden ook in aanmerking? Zo ja/neen, waarom wel/niet.
(Ik zie voor EU bepaalde voordelen buiten de hier gesuggereerde hotspots D, I, NL. Al is het alleen al om van oost-EU een groter draagvlak te krijgen. Of Griekenland. Is ook mooi om te werken. De lucht lijkt me daar schoner dan in NL/D/I, is wel belangrijk bij het chips bakken. En je moet heel veel schoon water hebben. In Taiwan krijgen de boeren geen/minder water omdat TSMC dat nodig heeft, dat zou ons in NL trouwens mooi afhelpen van teveel boerenactiviteit )
[Reactie gewijzigd door Bruin Poeper op 22 juli 2024 16:29]
Er zijn natuurlijk voors en tegens voor verschillende vestigingsplaatsen, maar laten we die complexe afweging in elk geval niet vertroebelen met een overbodige competitie tussen landen.
Ik heb er niet genoeg verstand van om te kunnen zeggen waar zo'n fabriek het beste kan komen te staan, maar er komen in elk geval al zoveel legitieme overwegingen bij kijken dat een dure en potentieel verstorende bid-oorlog tussen landen er niet ook nog bij hoeft.
Ik noemde Duitsland, Italië en Nederland niet omdat ik die landen een betere keuze zou vinden. Ik noemde gewoon willekeurig een aantal EU-landen. Als Roemenië, Griekenland, België of Ierland een betere keuze zou zijn, is dat voor mij ook prima.
Maar dat is ook precies het probleem: Met 555-timers kun je geen automobiel bouwen, in ieder geval niet van het moderne type en zeker niet van het toekomstige type dat zelfrijdend is. Oorlog in Taiwan = Wij maken geen auto's meer. De Europese halfgeleiderindustrie 555-timers maken, maar dat is wat je moet veranderen, ze moeten de wil krijgen om processoren te gaan maken.
De productieketen in de industrie is inderdaad ingewikkeld. Ik werk zelf bij een fabless bedrijf waar we onze ontwerpen via Intel in de VS bij TSMC in Taiwan laten produceren, maar ook bij NXP en bij STM. Dus redelijk wereldwijd.
De Europese kracht zit zeker in de markten die je als consument niet zo direct ziet. Automatisering, automotive, dat soort onzichtbare electronica.
De grote en enorm complexe CPUs en GPUs worden al heel lang niet meer in Europa gemaakt. Daar zijn nog maar heel weinig spelers actief die veel te veel voorsprong hebben om door een Europees bedrijf ingehaald te kunnen worden. Tenzij natuurlijk er tuig miljard ingestoken wordt, maar dat gaat niemand serieus doen.
:strip_exif()/i/2004378690.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004378698.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004375924.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004378692.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004375922.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004378700.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004375964.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004365314.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004365316.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004376748.jpeg?f=imagegallery)
:strip_icc():strip_exif()/i/2007287756.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006846190.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006702746.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006695094.jpeg?f=fpa_thumb)
/i/2004987058.png?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004924204.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004698074.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004673186.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004582632.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004179022.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004086480.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2003043920.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2001385603.jpeg?f=fpa_thumb)
/i/2004850458.png?f=fpa)
/i/2004611214.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004714376.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004874468.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2005763776.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004681518.jpeg?f=fpa)
/i/2004779058.png?f=fpa)
/i/2004806906.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2005175966.jpeg?f=fpa)
/i/2004628264.png?f=fpa)
/i/2004607452.png?f=fpa)
/i/2004611194.png?f=fpa)
/i/2004609686.png?f=fpa)
/i/2004742420.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004695262.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004609166.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2003847926.jpeg?f=fpa)
/i/1240844012.png?f=fpa)
/i/1187273135.png?f=fpa)
/i/2004463084.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004086526.jpeg?f=fpa)
/i/1241008580.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004179024.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/1045165316.gif?f=fpa)
/u/23785/crop5dcd5c59e07f9.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/715918/crop6270f596785bb_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/285051/teaglass_tweakers.jpg?f=community){kind=small}
/u/107915/crop61e167fa89443_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/75578/crop5935346597d2a_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/96747/gnu_linux_poster_60.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/92692/Chimpansee.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/277895/crop5eda5f3273e75_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/450484/crop5db05062083ff_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/259786/crop66d34575d79ce_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/84176/crop577a4401d15ce_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/1338350/crop61734cd3459e6_cropped.jpg?f=community){kind=small}
