Soms rijmt geschiedenis, ook al is het nog maar een paar jaar later. Weet je nog, het laatste halfjaar dat Donald Trump president van de Verenigde Staten was? Hij wilde TikTok verbieden omdat het Chinees is. Verbieden hoefde vervolgens niet meer, maar de Amerikaanse tak moest in elk geval in Amerikaanse handen komen. Toen moest TikTok uit de App Store en Play Store. Je snapt het beeld; het leek erop dat TikTok binnen afzienbare tijd verleden tijd zou zijn.
Trump kreeg het echter niet voor elkaar. Hij verloor in die periode de verkiezingen en was niet langer president. Betekende dit dat TikTok vervolgens veilig was? Nee, er is in de tussentijd veel gebeurd en onlangs kwam er een wetsvoorstel dat ertoe kan leiden dat ByteDance TikTok alsnog moet verkopen. Ook in Europa is er afgelopen jaren van alles gebeurd. Dit is een klein overzicht van hoe het nu gaat met TikTok op het politieke wereldtoneel.
Hoe een Chinese app ineens heel groot werd
TikTok is al jarenlang verboden in een van de grootste landen ter wereld. Welk? Terwijl je nadenkt over het antwoord, is het goed om even door te nemen hoe we hier kwamen. Internet, en de markt voor apps daarna, is altijd al grotendeels een aparte wereld geweest in diverse werelddelen. Landen als China, Noord-Korea en eigenlijk ook Rusland hebben andere diensten en apps.
De belangrijkste apps en webdiensten zijn vaak Amerikaans en soms Europees. In de muziek heeft het Zweedse Spotify een belangrijke positie en zo zijn er meer grote techbedrijven in Europa, maar de VS domineert. Bij sociale media is dat ook al jaren zo. Na de beginjaren van sociale media, waarin in Nederland Hyves een grote naam werd, trok Facebook de markt naar zich toe. Twitter domineerde in media en technologie, LinkedIn kreeg de zakelijke markt in handen, YouTube domineerde video's, Snapchat was de eerste keuze van veel jongeren, en Instagram was dat van twintigers en dertigers. Chatten doen velen via WhatsApp. Dat zijn allemaal diensten die in handen zijn van Amerikaanse bedrijven.
Intussen was in China een parallelle markt ontstaan van dezelfde diensten onder de vlag van andere bedrijven. Chatten en veel meer doe je via WeChat, zoeken doe je via Baidu en zo zijn er talloze andere diensten in China.
Waar veel hardwaremakers uit China de oversteek naar het Westen hebben gewaagd, gebeurde dat met software en diensten minder. Huawei, Xiaomi en OPPO zijn bekende namen geworden, maar toch kijkt een westers publiek met andere ogen naar ook die Chinese hardwaremakers. Onder Trump ontstond een handelsconflict met China en dat kostte Huawei zijn goede positie op de smartphonemarkt. Xiaomi en OPPO zijn daar minder gevoelig voor, omdat die geen netwerkapparatuur maken. Ook de markt voor elektrische auto's krijgt steeds meer Chinese fabrikanten.
Met software en diensten hebben webwinkelplatforms als AliExpress wel de oversteek gemaakt, maar ook dat ging niet altijd van een leien dakje. De Chinese bedrijven hebben vaak zichtbaar moeite met de sterkere positie van consumenten op westerse markten en de andere regels die gelden voor online diensten.
Toen het 2020 werd, was er met Huawei dus al een precedent van een groot Chinees bedrijf dat als gevolg van de wereldpolitiek zijn positie verloor. Het was toen al duidelijk dat de Amerikaanse overheid niet bang was om een belangrijk Chinees bedrijf zo hard aan te pakken dat het in het Westen geen goede zaken meer kan doen, of zelfs helemaal geen zaken.
Het is goed om op te merken dat een handelsconflict altijd twee kanten heeft. China heeft het westerse bedrijven altijd moeilijk gemaakt. Bedrijven buiten China kunnen alleen zaken doen in China als ze daarvoor een joint venture met een Chinees bedrijf aangaan. Uiteraard moeten ze voldoen aan de regels in China en dat betekent dat ze de waarden die ze in het Westen uitdragen, zoals Apple doet met privacy, in China moeten loslaten als de overheid dat daar vereist. Zo komt Apple Relay niet naar China, zou Apple de beveiliging van iCloud verzwakken om hacken mogelijk te maken in China, haalde het bedrijf vpn-apps uit de App Store in China en zo zijn er veel meer voorbeelden. Je kunt geen rivier oversteken zonder op zijn minst natte voeten te krijgen en elk westers bedrijf dat in China opereert, heeft op zijn minst natte voeten.
:strip_exif()/i/2006572254.jpeg?f=thumblarge)
Het was wachten tot de eerste grote online dienst uit China zou doorbreken in het Westen. ByteDance grossiert in apps, net zoals bijvoorbeeld Google en Meta doen, en rond 2015 en 2016 werkte het aan een app voor verticale video's, vooral gericht op dansvideo's van kinderen. Deze app, A.me, had in eerste instantie weinig succes. Pas nadat het Douyin werd en enkele virale successen had, groeide de populariteit snel.
ByteDance wilde het buiten China proberen en deed dat vanaf september 2017. TikTok was niet onmiddellijk populair en om die populariteit te voeden, nam ByteDance Musical.ly over, naar verluidt voor bijna een miljard dollar. ByteDance voegde beide apps samen onder de naam TikTok. Terwijl ByteDance al een kleine positie had in Azië en Musical.ly vooral in de VS populair werd, kon TikTok gaan groeien en binnen een jaar werd het een hype. Zoals vaker gebeurt bij sociale media, weet je dat iets een succes is als Meta het probeert te kopiëren.
:strip_exif()/i/2006572256.jpeg?f=thumblarge)
Zoals wel vaker drong een app die vooral populair is onder tieners, pas later door bij volwassenen, maar in 2019 was duidelijk dat TikTok heel groot aan het worden was. De verhalen over de invloed van de Chinese regering kwamen snel en ByteDance ontkende dat vlug. De scepsis over zulke ontkenningen is terecht; de Chinese maatschappij werkt anders dan de westerse democratieën en het is onmogelijk een groot bedrijf te worden in China zonder impliciete en expliciete steun van de regering. Als je kritisch bent op die overheid, maakt het niet uit hoe succesvol je bent; je verdwijnt van het toneel voor iets wat eufemistisch heropvoeding heet.
Als de Chinese overheid op dat punt geen informatie had opgevraagd bij ByteDance, wat je lastig voor te stellen is, dan is dat vermoedelijk omdat de Chinese overheid geen interesse had in die informatie, niet omdat ByteDance de luxe heeft om 'nee' te kunnen zeggen tegen zulke verzoeken.
In 2020 stond TikTok wel op de radar van de wereldpolitiek. India raakte verzeild in een handelsconflict met China en door het sentiment dat India China op geen enkel punt meer vertrouwde, besloot de Indiase overheid tientallen apps van Chinese makelij te verbieden. En ja, daar zat ook TikTok tussen. Dit gebeurde in de lente van 2020, nog voordat de Amerikaanse overheid over TikTok begon te praten.
Het lukte de regering-Trump niet om TikTok te verbieden of verkocht te krijgen, maar er gebeurden al wel andere dingen. Ook Europa heeft maatregelen genomen. Er is in de afgelopen jaren dus genoeg gebeurd rondom deze videoapp.
De reactie van TikTok: meebewegen en protesteren
Werken in de top van TikTok kan niet anders dan politiek lastig zijn. Immers, een Chinees bedrijf heeft een bepaalde cultuur waar de app uit voortkomt en die botst met waar de app het grootst is: in Europa en de VS. Het zal op eieren lopen zijn.
TikTok reageerde door in de VS een deal te sluiten met Oracle. De datacenters voor TikTok zijn van Oracle, terwijl er monitors zijn die de algoritmes checken voordat die live gaan. In Europa wilde TikTok dwang voor zijn en begon het met het verhuizen van gegevens naar Europese datacenters en laat het NCC Group meekijken. Overheden zijn bang dat de Chinese overheid via TikTok aan data van burgers kan komen en dat de app in gebruik kan zijn voor spionage en beïnvloeding. Met deze stappen wil TikTok duidelijk een algeheel verbod of een gedwongen verkoop afwenden. De vraag bij zulke stappen is altijd of het genoeg is. En het antwoord lijkt vooralsnog: nee. De raderen van de wetgevers draaien immers in veel landen al. Het laten meekijken is een goede stap om vertrouwen te kweken, maar als het wantrouwen er eenmaal is, gaat dat lastig weer weg.
Daarnaast vecht TikTok terug met juridische middelen. De Amerikaanse staat Montana kwam met een verbod op TikTok en behalve een eigen rechtszaak heeft TikTok ook videomakers benaderd en betaald om een aparte rechtszaak te starten. Het verbod in Montana kwam er niet. Volgens de rechter maakt het verbod op TikTok in de Amerikaanse staat Montana inbreuk op het eerste amendement van de Amerikaanse grondwet. Het verbod zou 300.000 gebruikers de mogelijkheid ontzeggen tot 'communicatie en uiting op een manier naar keuze', wat onder de vrijheid van meningsuiting van de grondwet valt. Molloy stelt dat de wet in Montana waarschijnlijk zelfs bij 'milde doorlichting' al niet aangenomen zou kunnen worden.
Oké, en nu?
:strip_exif()/i/2006572262.jpeg?f=thumblarge)
De beslissingen over moderatie van video's rond de aanslagen van Hamas in Israël en de invasie van Gaza in oktober vorig jaar hebben de focus weer op TikTok gelegd. Dat is hoe dan ook een gevoelig onderwerp en tot ieders tevredenheid modereren op sociale media is onmogelijk. Een investeerder postte een draadje over zijn beperkte onderzoek naar video's op TikTok en ontdekte naar eigen zeggen dat er pro-Palestijnse botnets actief lijken die video's pushen. Dat leidde er volgens hem toe dat Amerikaanse jongeren steeds meer pro-Palestijns en anti-Israël worden. TikTok wees erop dat die trend al sinds 2010 gaande is.
Of het nu klopt of niet, het heeft vleugels gegeven aan het al bestaande wetsvoorstel om apps die in handen zijn van 'buitenlandse tegenstanders' en die boven een bepaald aantal gebruikers uitkomen, te verplichten zich te verkopen aan een Amerikaanse partij of anders te worden verboden. De commissie van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden nam het voorstel aan met 50 stemmen voor en 0 tegen. In een land waar de twee grote partijen vrijwel altijd lijnrecht tegenover elkaar staan, is het best bijzonder dat een wetsvoorstel zoveel steun heeft.
Toch was gelijk al duidelijk dat er een prominente tegenstander was. Trump, die als president hard zijn best had gedaan om TikTok te verbieden, zei tegen CNBC dat hij zo'n verbod niet langer wilde. "Zonder TikTok maak je Facebook groter en ik denk dat Facebook een vijand van het volk is", zei hij. "Er is veel goeds aan het platform en er is veel dat niet goed is. Er zitten veel mensen op TikTok die het leuk vinden. Er zijn veel jongeren die gek zouden worden zonder TikTok." Een investeerder in ByteDance heeft Trump geld gegeven voor zijn presidentscampagne, wat volgens critici een reden kan zijn dat Trump van mening is veranderd.
Het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden nam het wetsvoorstel ook aan, eveneens met een zeldzame verhouding van meer dan driekwart van de afgevaardigden die instemden. De politici zouden door inlichtingendiensten gebrieft zijn over hoe TikTok zijn algoritmes aanpast om het maatschappelijke debat in de VS te beïnvloeden, maar de inhoud van die briefing is vooralsnog geheim. Dat het verbod er komt, is nog lang niet zeker. De Senaat moet nog instemmen met 60 van de 100 stemmen, maar daar is de steun lang niet zo breed. Bovendien kan het even duren voordat de Senaat het in stemming brengt, als dat al gebeurt. Mocht de Senaat de wet goedkeuren, dan zal president Joe Biden hem wel ondertekenen, zei hij al.
Die wet zou vermoedelijk ook gevolgen hebben voor Europa, want alleen de Amerikaanse tak verkopen klinkt niet logisch. TikTok in de VS afsplitsen van de rest van de wereld maakt de Amerikaanse tak en de rest minder waardevol, omdat de makers en het publiek internationaal zijn. De kans bestaat dus dat ByteDance in een keer heel TikTok van de hand doet.
Het is bovendien de vraag wie het zal kopen. De gedwongen verkoop zal de waarde doen dalen, maar nog altijd is het een bedrijf dat vermoedelijk met gemak honderd miljard dollar waard is. Er zijn weinig bedrijven die dat kunnen betalen en er zijn nog minder bedrijven die de overname kunnen doen zonder dat marktautoriteiten tussenbeide komen.
In Europa is van een direct verbod vooralsnog geen sprake. Wel zijn er allerlei losse acties. Zo speelt er een onderzoek vanuit de Digital Services Act naar TikTok en spreekt de Europese Commissie over de implementatie van de Digital Markets Act op het platform. Die wet, gericht tegen diensten met veel macht, ging eerder deze maand in en TikTok valt eronder. De Europese Commissie heeft TikTok voor ambtenaren verboden.
Daarnaast ondernemen landen individueel actie in navolging van de Europese Commissie. Veel landen, waaronder Nederland en België, hebben dus ook het gebruik van TikTok op overheidstelefoons verboden. In Nederland is dat specifiek vanwege het risico op spionage. "Het besluit van het kabinet volgt het advies van de AIVD, waarin gesteld wordt dat er bij alle applicaties die in beheer zijn in landen met een offensief cyberprogramma, gericht tegen Nederland en Nederlandse belangen, sprake is van een verhoogd spionagerisico", aldus de Rijksoverheid. In België ging het eerst om een verbod voor zes maanden, dat in september met zes maanden is verlengd. Die periode liep vorige week af. In België gaat het ook om de algoritmes van TikTok. De federale overheid baseerde zich eveneens op een analyse van de eigen veiligheidsdienst. "Deze analyse wijst op een risico van manipulatie van informatie en inhoud door middel van algoritmen op dit platform. Ook wordt erop gewezen dat Chinese bedrijven wettelijk verplicht zijn samen te werken met Chinese inlichtingendiensten."
Het beeld tussen de westerse landen is unaniem; inlichtingendiensten komen allemaal tot het advies dat TikTok om diverse redenen een bedreiging vormt.
Tot slot
TikTok is afgelopen zes jaar uitgegroeid tot een van de toonaangevendste platforms op internet. Het is niet overdreven om te stellen dat trends in internetcultuur en muziek van TikTok komen. Als artiest breek je haast niet meer door zonder succes op TikTok en veel memes verschijnen eerst op het Chinese platform.
Met de opkomst van TikTok zijn al snel de zorgen opgekomen. Het is duidelijk dat de diverse overheden moeite hebben met het omgaan met het platform en de nauwe banden tussen de Chinese overheid en een Chinees bedrijf met veel invloed op de cultuur. Daarbij hangt het erg van het werelddeel af hoe een regering reageert.
India besloot snel en kon de app verbieden; daarvoor bestond gelijk een juridische grondslag en dat verbod hield stand. Trump wilde in 2020 TikTok eerst verbieden en daarna dwingen tot een verkoop, maar daarvoor was geen wet en dus was het niet mogelijk om het af te dwingen. Europa kiest als geheel de weg van regulatie via wetten en het verbieden van het gebruik op telefoons van ambtenaren. Dat TikTok kan spioneren op telefoons van burgers, wat ook gebeurt, is niet genoeg reden om de app te verbieden. In de VS is een groot deel van de politiek vastberaden om TikTok te verbieden, maar in een verkiezingsjaar is een app verbieden die door een aanzienlijk deel van de kiezers met veel plezier wordt gebruikt, een potentieel giftig onderwerp.
TikTok probeert in deze woelige onrust te navigeren door vooral mee te bewegen. Oracle mag meekijken in de VS, NCC Group in Europa. Data staat op het eigen continent en algoritmes mogen door onafhankelijke mensen worden bekeken voordat ze live gaan. Al die ingrepen doen echter niets aan het fundamentele probleem voor politici: een groot online platform met invloed op onze cultuur, economie en maatschappij is Chinees. China wordt gezien als vijandig en heeft dus een positie om invloed uit te oefenen. Dat is voor het eerst en overheden hebben duidelijk moeite om daar mee om te gaan.