Door Tijs Hofmans

Redacteur privacy en security

'Eindelijk geld voor privacybescherming'

Interview met AP-voorzitter Aleid Wolfsen

04-08-2024 • 06:00

70

titel

De Autoriteit Persoonsgegevens, ofwel AP, bedacht vorig jaar een creatieve oplossing om de grote opeenstapeling van klachten aan te kunnen: ze nam de telefoon gewoon minder vaak op. De Nederlandse privacytoezichthouder is sinds 2023 nog maar twee uur per dag en vier dagen per week bereikbaar. Daardoor daalde het aantal klachten dat nog op de plank ligt van 5723 naar 4576 en kwamen er ongeveer duizend minder klachten binnen dan het jaar ervoor, schreef de toezichthouder in zijn jaarverslag. Maar nog steeds is de AP grof onderbezet en kan ze niet optreden zoals ze zou willen, herhaalt voorzitter Aleid Wolfsen tegen Tweakers. We spraken hem over de tekorten, een nieuwe politieke wind in Den Haag en het gebruik van algoritmes door de overheid, die ondanks schandalen en hoge boetes nog steeds veel voorkomen.

Hoe staat het met de naleving van de AVG in Nederland in 2024? Wat zijn de belangrijkste veranderingen van de afgelopen jaren?

Aleid Wolfsen
Aleid Wolfsen

"Ik zeg dit elk jaar, en ik blijf dat ook nog even volhouden: we zien progressie. Dat zit in de naleving, de bewustwording en de kennis over de AVG. Je ziet dat bij zowel het bedrijfsleven als publieke partijen. We zijn natuurlijk druk met de opkomst van de AI-verordening en het verder uitbouwen van de afdeling voor algoritmetoezicht."

De AVG is natuurlijk nooit 'af', maar de wet bestaat inmiddels al acht jaar. Is het niet eens tijd dat we verder komen dan alleen 'progressie zien'?

"Je zag tijdens momenten zoals de parlementaire enquêtecommissie naar het fraudebeleid heftige bewustwordingsmomenten. Helaas moesten we in ons recente jaarverslag concluderen dat we soms ook tegels moesten lichten waarbij we toch weer algoritmes ontdekten die discrimineerden. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij de Dienst Uitvoering Onderwijs. Dat is toch schrikken. Dan hebben we zoveel onderzoeken gehad en tóch treffen we dat aan."

Jullie schreven in het jaarverslag ook dat er bij de overheid nog steeds weinig bewustwording is wat algoritmes betreft.

"Waarschijnlijk denken toch nog veel ambtenaren: als ik een uitkering of toeslag moet uitdelen, mag ik toch zeker wel bepaalde controles uitvoeren? En natuurlijk mag dat! Maar voor elk onderscheid dat je maakt onder mensen, heb je een objectieve rechtvaardiging nodig. Als die er niet is, ben je aan het discrimineren. Soms gebeurt dat, op basis van geloof, seksuele voorkeur of afkomst, of andere eigenschappen zoals dat bij DUO gebeurde. Daar is vaak geen onderbouwing voor en dat kan natuurlijk niet."

Dat klinkt alsof u zegt dat er inmiddels wel voldoende bewustwording is voor de verwerking van gegevens, maar niet voor de mensenrechtenaspecten die daarbij komen kijken.

"Inderdaad. Het bewustzijn van wat wel en niet mag, is er over het algemeen wel. Maar het inzicht dat je met al die data ook andere grondrechten kunt schenden, zoals non-discriminatiebepalingen of transparantieverplichtingen, daar zijn nog te veel ambtenaren zich niet bewust van. Dat is de kant van de mensenrechten, want grondrechten zijn mensenrechten."

"Zoiets kan ook raken aan andere grondrechten, zoals goede rechtsbescherming. Als je onrechtmatig door een algoritme bent geselecteerd en je weet niet waarom, dan kun je je daar niet goed tegen verdedigen in de rechtbank."

Nieuwe politieke wind

Nederland heeft sinds begin juli een nieuw kabinet. Het is voor het eerst sinds de invoering van de AVG in 2018 dat het kabinet bestaat uit vier andere partijen. Hoe kijkt u naar dat nieuwe kabinet?

"Ik heb daar geen mening over. Het kabinet regeert en wij controleren of de wetgeving voldoet aan de mensenrechten, de AVG en de Wet politiegegevens."

Toch staan die partijen niet bekend om hun privacyvriendelijke voorstellen: de PVV wil een digitale schandpaal voor criminelen en de BBB wil 'minder bescherming van de AVG bij zware criminaliteit', iets dat zelfs in het hoofdlijnenakkoord staat. Bovendien was premier Dick Schoof verwikkeld in een privacyschandaal als hoofd van de NCTV. Dat biedt toch weinig hoop voor een goede privacybescherming?

"Ik heb daar oprecht geen mening over. We hebben van dit kabinet nog geen enkel wetsvoorstel gezien, maar ik schat in dat ongeveer een vierde tot een derde van alle wetsvoorstellen leidt tot de verwerking van persoonsgegevens. Die toetsen wij. Los van de kleur van een kabinet kan zo'n wetsvoorstel dan goed of niet goed zijn. Het maakt ons dan niet uit of een kabinet specifiek met digitalisering bezig is. Ik ben wel heel blij dat de positie van staatssecretaris voor Digitalisering, eerder vervuld door Alexandra van Huffelen, wordt voortgezet."

Verkiezingen en technologie

Die staatssecretaris is nu Zsolt Szabó, die die rol namens de PVV vervult. Ook is er een nieuwe minister voor Rechtsbescherming, die over uw budget gaat. Wat denkt u dat er gaat gebeuren met het budget dat u gaat krijgen voor handhaving? Denkt u dat dat nu omhooggaat?

"Dat is inderdaad aan de politiek, maar daar is veel geld beschikbaar. In het hoofdlijnenakkoord staat dat de regering alle aanbevelingen van de eerdere parlementaire enquêtes moet overnemen. Bij de enquête naar fraudebestrijding heeft de commissie aangegeven dat de AP meer geld zou moeten krijgen."

De commissie wijst op een eerdergenoemd bedrag van honderd miljoen euro op jaarbasis. "De commissie beveelt dan ook aan om het jaarbudget van de AP structureel te laten groeien naar minimaal 100 miljoen euro, zodat zij haar wettelijke taak naar behoren kan vervullen", staat in het rapport Blind voor mens en recht van de commissie Fraudebeleid en Dienstverlening dat vorig jaar uitkwam. Dit bedrag van honderd miljoen euro wordt vaker genoemd en komt uit een rapport dat KPMG opstelde in opdracht van de AP en het ministerie van Justitie en Veiligheid.

Het budget van de AP ligt in 2024 op 37,8 miljoen euro. Dat groeit door tot 41,3 miljoen euro in 2027, mits het nieuwe kabinet niet aan die begroting gaat sleutelen.

Budget 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027
26.257.000 29.020.000 34.478.000 37.829.000 40.694.000 41.294.000 41.294.000

Voor die honderd miljoen euro pleit u al sinds 2021. Een groot deel van de Tweede Kamer wilde u toen al een hoger budget geven, maar die honderd miljoen kreeg u niet. Waarom zou dat nu anders zijn?

"Omdat in het coalitieakkoord specifiek wordt gesproken over extra geld. We krijgen in de komende jaren een oplopend budget tot maximaal 41,3 miljoen euro per jaar, dat ons door het vorige kabinet is toegezegd. Daarbij komt nu de aanbeveling van de parlementaire enquêtecommissie. Het nieuwe kabinet zegt in het hoofdlijnenakkoord honderden miljoenen euro's toe aan versterking van de rechtsstaat en daar vallen wij ook onder."

"Bovendien staat de hele Tweede Kamer hierachter; politieke partijen van links tot rechts zeggen dat de aanbevelingen van de commissie moeten worden overgenomen. Daarvoor is een motie aangenomen. Het kabinet moet er deze zomer mee aan de slag en moet voor Prinsjesdag een begroting maken. Ik mag toch hopen dat de Kamer het niet accepteert als het kabinet die aanbevelingen niet uitvoert."

Ondertussen heeft u nog steeds te weinig geld om al het werk uit te voeren. Dat betekent waarschijnlijk dat u harde keuzes moet maken. Welke keuzes zijn dat en waar leggen jullie de prioriteiten?

"We hoeven niet te bezuinigen, maar we hebben veel meer wettelijke taken en moeten veel meer doen dan waar we geld voor krijgen. Klachten blijven bijvoorbeeld vaak te lang liggen. We werken vaak reactief, bijvoorbeeld bij klachtenafhandeling, het verlenen van vergunningen die worden aangevraagd, beroepsprocedures en internationaal werk. Als we ruimte overhouden om op eigen houtje onderzoek uit te voeren, hebben we onze vaste prioriteiten. Dat zijn AI en algoritmes met persoonsgegevens, vrijheid en veiligheid, datahandel en privacy bij de overheid. Grote techbedrijven hebben ook onze prioriteit, want daar vinden grote dataverwerkingen plaats."

De AP heeft meer wettelijke taken dan alleen het afhandelen van klachten van burgers en het onderzoeken van privacyschendingen; de toezichthouder moet ook wetsvoorstellen keuren, voorlichting geven en vergunningen voor datadelingen buiten de EU uitgeven. Het beleid van de toezichthouder was de afgelopen jaren om al die taken gedeeltelijk uit te voeren, wat heeft geleid tot achterstanden op alle fronten. De AP handelt niet alleen te weinig klachten af, maar is ook traag met onderzoeken. Dit heeft aanzienlijke gevolgen gehad: in 2020 ging VoetbalTV naar eigen zeggen failliet omdat de AP te lang zou hebben gewacht met duidelijkheid over mogelijke overtredingen.

VoetbalTV
VoetbalTV ging failliet omdat de AP lang wachtte met een besluit.

Zou het, gezien de beperkte middelen, niet beter zijn om één van die taken volledig op te pakken, in plaats van meerdere taken gedeeltelijk? Neem bijvoorbeeld die vergunningen. Daarvan gaven jullie er vorig jaar slechts vijf uit. Zou het niet beter zijn om helemaal te stoppen met het verlenen van vergunningen en de capaciteit volledig aan iets anders, zoals klachtenafhandeling, toe te wijzen? Of juist andersom?

"Ja, dat zou kunnen ... Maar we hebben het in dit geval vaak over grote internationale bedrijven die graag in Nederland willen blijven. Als je hen niet kunt helpen, hinder je die bedrijven enorm, dus dat raakt ook de economie. Het gaat ook wel heel ver om dat helemaal niet te doen; dan komt het al snel neer op rechtsweigering. Bovendien zou dat die bedrijven direct raken, want die kunnen tijdens het wachten niet alvast data buiten de EU verwerken. Als je als burger moet afrijden voor je rijexamen, kun je ook niet zeggen: ik moet zo lang wachten, dus ik ga alvast de weg op. Je wilt niet dat burgers zich afvragen waarom zij de wet moeten naleven als de AP het ook niet doet."

"De wetgever legt ons een wettelijke taak op. We kunnen die keuze dus niet maken. We doen het allemaal langzaam, maar we doen het wel."

Private onderzoeksbureaus

In jullie jaarverslag beschrijven jullie een van de gevolgen van de vertragingen in jullie onderzoek: de overheid zet steeds vaker private onderzoeksbureaus in bij mogelijke overtredingen. Hoe zit dat?

"We zien dat gebeuren bij zaken zoals bij DUO of de Belastingdienst. Dan zie je een heftige schending van grondrechten of een groot datalek en het is dan aan ons om onderzoek te doen. Maar we zien dan vaak dat een minister of een ministerie de opdracht geeft voor een privaat onderzoek aan een commercieel bureau."

"Dat heeft twee grote nadelen. Een daarvan zag je bij de Belastingdienst. Daar gaat een privaat bedrijf door onze belastinggegevens heen. Dat gebeurt onder goede waarborgen, maar je moet je afvragen of je dat wel moet willen. Onze mensen zijn daar ten minste voor gescreend en kunnen daar goed mee omgaan."

"Een ander nadeel is dat het veel dubbel werk is. Wij zijn er druk mee, maar er wordt ook veel geld uitgegeven aan een privaat bureau. Dat levert bovendien een dubbele uitleg van normen op. Dan geeft zo'n onderzoeksbureau een bepaalde interpretatie, zegt wat wel en niet goed is, maar ons onderzoek loopt ook nog. Dan gelden de normen die wij stellen. Dat kan mensen op het verkeerde been zetten."

Waarom doet de overheid dat?

"Dat is vaak een vlucht naar voren. Als er iets gebeurt, is de eerste reactie van een bewindspersoon vaak om meteen te roepen dat de onderste steen boven moet. Dan starten ze zelf een onderzoek. Dan weet je dat je het komende jaar geen vragen meer krijgt van de Tweede Kamer, want 'we wachten het onderzoek nog af'. Dat is geen traineringstactiek, maar wel een reactie die we vaak zien."

Heeft dat ook geen voordelen? Jullie komen misschien niet aan dat onderzoek toe, maar met de inzet van private bedrijven wordt er tenminste nog iets gedaan.

"Ja, maar geef dat geld dan aan ons! Dan hoef je het niet dubbel uit te geven. Dan komt er bovendien een officieel rapport met officiële normen. Uiteindelijk krijg je daar ook meer rechtszekerheid door, want wij bepalen waar de norm ligt."

Toezicht op algoritmes

Jullie hebben er sinds begin vorig jaar een extra taak bij: die van algoritmetoezichthouder. Eind 2022 kregen jullie extra financiering om die uit te bouwen. Hoe staat het daar nu mee?

"Goed, er werken momenteel ongeveer twintig mensen op die afdeling. Dat is de Directie Coördinatie Algoritmes, ofwel DCA, een aparte afdeling binnen de AP. De directie coördineert al het toezicht, iets wat erg gewaardeerd wordt. Eerder deze maand brachten we de Rapportage AI & Algoritmerisico's Nederland uit. Er gebeurt dus genoeg."

Algoritmeregister v2
Nederland heeft sinds 2023 een algoritmeregister.

"Ook het contact met andere toezichthouders verloopt goed. We hebben, samen met de Rijksinspectie Digitale Infrastructuur, onlangs een brief aan de Tweede Kamer gestuurd met betrekking tot het toezicht op de AI-verordening, die binnenkort van kracht wordt. Die brief werd goed ontvangen door het oude kabinet en we hopen dat het nieuwe kabinet daar ook enthousiast over is. In die brief schrijven we dat wij het toezicht op AI in Nederland moeten coördineren. We krijgen straks ook aanvullende financiering om dat voor elkaar te krijgen."

Gaat die financiering dan rechtstreeks naar de DCA, de afdeling algoritmetoezicht?

"Daarover zijn we nu aan het nadenken. Ik denk van wel. Dan krijgt de DCA een dubbele taak. Dat is goed, want die hebben de mensen en systemen al om toezicht op AI te houden."

De algoritmetoezichthouder ging in januari 2023 van start, slechts twee maanden nadat de eerste publieke versie van ChatGPT uitkwam. Wat voor invloed heeft de opkomst van generatieve AI op jullie werkzaamheden gehad?

"We zijn nu volop met dat vraagstuk bezig. Toen ChatGPT uitkwam, zijn wij meteen in gesprek gegaan op Europees niveau. We hebben gezegd dat we willen dat er Europese richtlijnen komen over wat wel en niet toegestaan is. Italië was daar bijvoorbeeld al snel mee. We hebben ook snel richtlijnen opgesteld over scraping. We stellen dat dat vrijwel nooit mag. Ook behandelen we grote taalmodellen in onze eerdergenoemde algoritmerapportage. De impact is dus erg groot."

Streng toezicht

Die uitspraak over scraping was opvallend, want die was behoorlijk streng. In het verleden hebben jullie al vaker kritiek gekregen van juristen op jullie interpretatie van direct marketing, en de Europese Commissie vindt dat jullie de AVG te streng interpreteren. Vorig jaar zei u nog heel stellig dat u dat niet vond. Denkt u daar nog steeds hetzelfde over?

"Om te beginnen, de Noorse toezichthouder heeft net een grote boete voor direct marketing uitgedeeld. Ik vind niet dat wij te streng straffen. Als je kijkt naar de Europese boetes, straffen wij zelfs minder dan de meeste toezichthouders. Als je kijkt naar databases zoals de GDPR Enforcement Tracker, dan zie je dat we het er qua aantallen niet goed vanaf brengen. We zitten ergens in het midden als het gaat om het aantal boetes dat we geven. Als wij straffen, is dat voor serieuze overtredingen. In Europees verband zie je dat er veel vaker kleinere boetes worden uitgedeeld."

Enforcement tracker
Een overzicht van de recentste AVG-boetes in Nederland.

De laatste tijd lijkt dat meer te veranderen. Een recruitmentbedrijf kreeg een boete van 6000 euro en de boete voor de gemeente Voorschoten was met 30.000 euro ook relatief laag. Jullie Belgische collega's van de GBA gaan bewust achter kleinere vergrijpen aan. Doen jullie dat ook?

"Nee, het is geen bewust beleid om kleinere boetes uit te delen. Het hangt van de ernst van de overtredingen af. Het komt ook door onze recente capaciteitsuitbreiding dat we nu meer kunnen doen. Meestal proberen we overtredingen op te lossen door te praten of een brief te sturen, maar als er niet gereageerd wordt op ons verzoek, moeten we wel boetes uitdelen."

"Wat ook meespeelt, is dat we veel boetes pas laat openbaar mogen maken. De boete voor recruitmentbedrijf APG deelden we in 2020 uit, maar mogen we nu pas openbaar maken. Soms zie je dat bedrijven boetes krijgen en tot aan de Raad van State doorprocederen om die tegen te gaan. Soms, zoals in dit geval, blijven ze in de tussentijd geheim."

"In het algemeen zie je wel een betere mix ontstaan tussen hoge en lage boetes. Neem bijvoorbeeld de boete van tien miljoen euro voor Uber. Ook daarbij duurde het lang voordat we die konden vrijgeven, want Uber zit door heel Europa. Daarom moesten we het allemaal afstemmen met alle andere toezichthouders."

Ict-problemen

In het jaarverslag van 2021 stond een opvallende passage over een vertraging in een ict-systeem. Een oplettende tweaker merkte op dat diezelfde passage ook in het jaarverslag van 2022 en het jaarverslag van 2023 stond. "De gerealiseerde ict-kosten zijn aanzienlijk hoger dan begroot. De hogere kosten worden veroorzaakt door de vertraagde projectkosten vanwege de inbesteding van de ict-voorzieningen van de AP", schreef de AP over 2022. In 2021 gaf de AP 429.314 euro uit aan de inhuur van externe medewerkers, maar in 2022 was dat aantal gestegen naar 1.524.060 euro.

Wat is dat voor project en waar lag het probleem?

"Dat had te maken met de migratie van onze ict-systemen naar de Justitiële ICT Organisatie, ofwel JIO. Deze organisatie is een dienst van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Aanvankelijk hadden wij onze ict volledig in eigen beheer, wat heel kwetsbaar was. Daarom zijn we ict-diensten gaan inkopen bij justitie. Dat duurde even, omdat we ervoor willen zorgen dat alle persoonsgegevens waarmee we te maken krijgen, goed worden afgeschermd en dat niemand er toegang toe krijgt. Het klopt: dat heeft ongeveer een jaar vertraging gekost."

Drie jaar, volgens jullie jaarverslag.

"Te lang, in ieder geval. Dat is niet goed gegaan."

Heeft dat ook te maken met het systeem voor klachtenafhandeling? Bij jullie Belgische collega's zorgt dat systeem voor enorme vertragingen in hun klachtenafhandeling.

"Nee, daar heeft dat niets mee te maken. Ons klachtenafhandelingssysteem was ook heel oud, maar inmiddels zijn we over op een nieuw systeem dat goed werkt. En onze ict is sinds dit jaar ook volledig over."

Update: de tabel met het budget van de afgelopen en komende jaren is toegevoegd aan het artikel.

Bannerafbeelding: DrAfter123 / Getty Images

Lees meer

Reacties (70)

Sorteer op:

Weergave:

Iedere overheidsinstantie vindt dat ze te weinig geld krijgt, de Autoriteit Persoonsgegevens is daarop geen uitzondering. Wat ik zou willen weten is: hoeveel geld krijgt de AP momenteel (minder dan 43 miljoen lijk ik te lezen), en waar wordt dat aan uitgegeven ? Specifiek: wat zijn de salarissen en hoeveel aan externe inhuur ?
Het mooie in Nederland is dat dit allemaal openbaar is. Alle onderdelen van de rijksoverheid maken een jaarverslag en publiceren die actief.

https://www.autoriteitper...enten/ap-jaarverslag-2023

Om het je makkelijk te maken; 2.7 op pagina 28. Daar kun je de antwoorden vinden op jouw vragen.
Het jaarverslag is sowieso interessant leesvoer en had ook wel mooi nog wat kritische vragen kunnen opleveren voor het interview. Zo was er b.v. in 2023 meer geld en meer personeel beschikbaar, maar zijn er veel minder onderzoeken uitgevoerd. Ook had de AP in dat jaar 42 beveiligingsincidenten met persoonsgegevens en heeft het 5 keer bij zichzelf een datalek melding moeten doen. Het zou nog wel een verbetering in de wet kunnen zijn data datalek meldingen van de gegevensbeschermingsautoriteit dan altijd naar een AP van een ander land moeten gaanom zo onpartijdige beoordeling te kunnen waarborgen.
Ik denk dat het goed is om ook verder terug te kijken in de jaarverslagen. Sinds 2016 is het budget van de AP ruim verviervoudigd (8,1 -> 27,5 mijoen euro) terwijl het aantal afgeronde onderzoeken per jaar ongeveer tien keer zo klein is geworden (197 -> 20).
Wat gebeurt er wanneer je een organisatie 50% meer budget geeft om 50% meer personeel in dienst te nemen? Dan is 50% van het al zittende personeel bezig de nieuwelingen in te werken en te begeleiden en zakt de productiviteit met 25% (even met fictieve percentages, puur voor het voorbeeld). Pas in het jaar daarop zal je wat van het extra personeel merken en pas na een paar jaar draaien ze voor 100% mee.
Daarom kan je personeelsproblemen ook niet oplossen door er in één keer een klap geld tegenaan te gooien om veel mensen extra aan te nemen. De nieuwe instroom zal de organisatie verstoppen en het probleem allen maar vergroten. Dat moet je gedoseerd doen en zelfs dan verlies je productiviteit door het inwerken en begeleiden.
(Voor de goede orde, dit gaat dus over gespecialiseerd werk waarvoor je algemeen opgeleid personeel aanneemt. Niet over simpel werk wat iedereen met hooguit een uurtje instructie kan doen.)

Die beveiligingsincidenten en datalekken zijn bij de AP wel een serieuze zaak. Maar wanneer de AP intern net ze streng is as naar andere overheidsorganisaties, zullen ze het al als een beveiligingsincident beschouwen wanneer iemand van zijn werkplek opstaat zonder zijn scherm te vergrendelen en is het al een datalek wanneer iemand per ongeluk een papiertje met gegevens op het bureau van zijn buurman schuift.
AuteurTijsZonderH Nieuwscoördinator @Roland0034 augustus 2024 22:03
Ik schrijf inmiddels zo vaak over de AP dat ik vergeet dat deze informatie voor de meeste mensen niet bekend is. Ik voeg het toe in een extra tabel!
Wel zonde dat Wolfsen wegkomt met het compleet ontwijken van de vraag over de afwijkende/strenge normhantering. Die vraag ging duidelijk niet over de hoogte van de boetes. En dat nieuwe klachtensysteem werkt ook niet zo soepel. Mensen met oude klachten kunnen niet meer het online formulier gebruiken omdat oude klachten niet een 'unieke code' krijgen die je nodig hebt voor het nieuwe formulier. Ook communicatie per e-mail wordt selectief geweigerd waardoor voor sommige klachten elektronische communicatie niet meer door de AP geaccepteerd wordt sinds de migratie.
Ik was niet bij het interview en ik weet niet wat afwegingen zijn geweest om bepaalde vragen wel of niet te stellen en of alles wat is besproken wel is benoemd. Mijn reactie is niet bedoeld als verwijt aan @TijsZonderH. Ik vind vooral wat van de antwoorden.

Ik weet niet zeker wat je bedoeld met wat ik uit eerste hand weet. Maar ik denk dat het cruciaal is dat het werk van de AP kritisch wordt beoordeeld. Zowel intern (bij voorkeur vooral) als extern. Ik heb daar zelf nooit beperkingen in ervaren, behalve her en der mensen die wat impliceren zoals jij nu ook doet. Als andere mensen wat anders ervaren wil ik dat overigens niet ontkennen. Maar je hebt het specifiek over wat ik uit eerste hand weet.
Te weinig geld krijgen voor handhaving is natuurlijk onzin. Zodra een partij bewezen de wet overtreedt is er ook direct een legitimatie om de kosten voor handhaving te verhalen op de overtreders.

We moeten sowieso naar een systeem waarbij mensen en ondernemingen die gewenst gedrag vertonen (werken, sparen, investeren) niet gestraft worden met hoge belastingen, maar dat partijen die ongewenst gedrag vertonen veel hogere boetes krijgen en daarmee betalen voor de handhaving, maar wellicht ook voor sociale voorzieningen. Hierdoor kunnen de belastingen voor werkende en spaarzame mensen (significant) omlaag. Het is op dit moment bizar: iemand die 40k+ euro belasting betaalt en 0 euro aan boetes betaalt wordt feitelijk gestraft voor goed gedrag.

[Reactie gewijzigd door ari3 op 4 augustus 2024 16:31]

Te weinig geld krijgen voor handhaving is natuurlijk onzin. Zodra een partij bewezen de wet overtreedt is er ook direct een legitimatie om de kosten voor handhaving te verhalen op de overtreders.
Zo werkt de wet in geen enkel land. De wet beschrijft welke straf op welke overtreding staat. Bij vrijwel geen enkele overtredrung definieert de wet dat, als onderdeel van de straf, de handhavingskosten op de overtreder kunnen worden verhaald.
Te weinig geld krijgen voor handhaving is natuurlijk onzin. Zodra een partij bewezen de wet overtreedt is er ook direct een legitimatie om de kosten voor handhaving te verhalen op de overtreders.
Dat lijkt zo mooi en logisch. Maar het geeft een verkeerde prikkel naar handhavingsinstanties.
Zodra je dit in gaat voeren, wordt daar ook op begroot, wat betekent dat instanties te weinig geld uit de rijksbegroting krijgen om hun werk goed uit te voeren en dat extra geld dus bij overtreders moeten halen.
Wat gebeurt er dan met de opsporing/ handhaving? Iemand die de wet grof overtreedt, maar waar niets tot weinig te alen valt wordt met rust gelaten, terwijl een groot bedrijf dat een klein steekje laat vallen van onder tot boven gecontroleerd wordt en naast een relatief kleine boete een gepeperde rekening voor die controle krijgt.
Er zal ook vooral op veilige zaken worden gecontroleerd. Ingewikkelde zaken die door de rechter misschien kunnen worden afgewezen zullen niet doorgezet worden omdat de instantie het risico niet kan lopen om een langdurig en kostbaar onderzoek te starten die misschien in een langdurige en kostbare beroepsprocedure uitmondt, waar het uiteindelijk niet voor betaald krijgt.
Valt gewoon openbaar na te gaan. Kan je het niet vinden dan is WOO de weg.

Wat mij meer tegenstaat bij AP is een zeer bureaucratische instantie met een eigenzinnige uitleg die als overheidinstantie het doel lijkt te hebben om tegen de overheid te strijden.
Op die manier zal het nooit wat worden.
Want de overheid heeft in het verleden geen grote fouten gemaakt zoals de toeslagenaffaire?
Dat begin was in 1980 met het politieke ideaal van terugtrekkende overheid met zelfredzaamheid.
Als je dat ideaal als grote fout ziet dan zit je er behoorlijk naast.
Dat de politiek dat soort ideeën heeft is een gegeven, kwalijker is at ze geen benul hebben van uitvoering en het omgaan met onzekerheden en uitzonderingen. De AP is daarbij geen oplossing eerder een instantie welke nog grotere problemen veroorzaakt met dezelfde structurele fout.
Betekent dit dan ook dat er eindelijk gehandhaafd gaat worden op de inmiddels duizenden illegaal geplaatste camera's zoals videodeurbellen die de hele dag de openbare weg filmen?
Zou fijn zijn! Maar dat gaat nu niet meer gebeuren...

Het is echt al veel te laat. Want; wie filmt er tegenwoordig niet de hele dag de openbare weg? Eerder nog zal men de wet zo aanpassen dat het wel mag, maar waarschijnlijk doet men 'gewoon' (zoals meestal) helemaal niks en blijft het dus een zootje ongeregeld.
Dar veel mensen de wet overtreden en daarmee privacyregels schenden is juist waarom er handhaving mogelijk is en nodig is. Het probleem is eerder dat de toezichthouder de vele vele schendingen zelf niet als belangrijk lijkt te willen zien om liever de schendingen aan te pakken waarbij ze maar een bedrijf of organisatie hoeven te onderzoeken en handhaven. En ondertussen grijpen die vele kleine overtreders en zelfs de politie hun kans om dan net te doen alsof het overtreden dus maar getolereerd moet worden.
De politiek en de politie vinden precies deze 'zootje ongeregeld situatie' he-le-maal dikke prima, al decennia staat privacy helemaal onderaan op de politieke prioriteitenlijst, maar dat maakt men uiteraard liever niet heel duidelijk in wetgeving, vandaar.

Of denk jij dat Aleid Wolfsen (na 30 jaar in verschillende politieke functies) daar 'volledig bij toeval' zit? Of, nog duidelijker, dat de AP zo weinig geld krijgt 'omdat de politiek werkelijk denkt dat dit voldoende is'? :+
De budgetten worden nog altijd vastgesteld door de volksvertegenwoordiging. Dat zijn net zo goed voor een groot deel de ondernemers en daarvoor werkende personen die het niet zo nauw willen nemen met privacy van andere zolang het zichzelf dwars zit. Dus het wijzen naar de politiek is net zo goed wijzen naar het volk.
Ongeacht het onderwerp, zodra er politiek bij komt kijken is het dus altijd 'gewoon eigen schuld hoor!' volgens die (uiterst simplistische) manier van redeneren.

Wat een dooddoener zeg...

Dat het volksvertegenwoordiging heet wil nog niet zeggen dat iedere uitkomst van die vertegenwoordiging altijd 'de wil van het volk' zou zijn.
Maar dat is hier op Tweakers al duizend keer geschreven met daarop telkens de volgende dooddoener; 'weet je een beter systeem dan?' :O
Ik stel niet dat het eigen schuld is. Ik merk op dat je niet zomaar de oorzaak kunt leggen bij de politiek en volksvertegenwoordigers terwijl we die kiezen en dus bestaan door die keuzes van miljoenen mensen. Waaronder miljoenen ondernemers en direct afhankelijken van hun winsten, die niet graag last willen van opmerkingen dat men verboden fouten maakt of moeten erkennen dat men rechten van anderen aan het schenden is.

Daarbij lees ik je geen enkele rekening houden met in hoeverre de kiezers wel of geen belang aan privacy en toezicht hechten. Je reactie komt niet verder dan in het algemeen maar het verband in twijfel te trekken en te klagen.
Klagen mag nog steeds hé... Helemaal als het terecht is! :P
Alleen toon je (nog steeds) niet aan dat je klacht terecht is. Terwijl toch moeilijk valt te negeren dat er miljoenen mensen zijn die winst belangrijker vinden dan privacy van anderen en ook niet zomaar graag zelf verantwoordelijkheid afleggen en hun winsten zien verdampen.
Handhaven met beperkte middelen betekent dat je keuzes moet maken. Eén van de overwegingen daarbij is wat is de mogelijkheid van misbruik en wat is de mogelijke schade van de inbreuk.
Op het moment dat alle zaken zijn opgelost waarbij de kans op misbruik en de mogelijke schade van de inbreuk groter is, zal ook capaciteit gezet worden op (deurbel)camera's die te veel van de openbare weg filmen.
Aangezien er steeds nieuwe meldingen gedaan worden over ernstige problemen losse die niet zomaar op en is er dus ook niet zomaar een realistisch intentie om de vele 'minder ernstige' lekken aan te pakken. Met als gevolg het vele gedogen van overtredingen en uit de wind houden van vele daders en het grdogen van de vele inbreuken en maken en in stand houden van vele slachtoffers.

Er is al vaker aangegeven dat doen alsof vele 'kleine' overtredingen, inbreuken en slachtoffers niet zomaar minder belangrijk zijn. De wetgever heeft niet voor niets een verbod tenzij, in plaats van toegestaan tenzij tot wet gemaakt.
Zou er niet op rekenen, veelste veel werk om elk persoon die een deurbel heeft die op de openbare weg filmt aanteklagen.
Als je er 10 een boete heeft en dat in het journaal laat zien en een maand lang gaat handhaven. Dan zal je zien dat mensen pro actief die dingen gaan verwijderen.
Uiteindelijk verdien je met handhaven die handhavers wel weer terug. Kun je na elke 10 boetes weer een extra handhaver inhuren etc.

Net zoals met hardrijden en bellen op de fiets/achter het stuur. Als de pakkans maar groot genoeg wordt dan wordt de kans dat je de wet overtreedt kleiner.
Zelfs daar geloof ik niet in helaas, niet dat ik dat niet zou willen de praktijk is anders.
Bv bellen in de auto of de fiets, als je gepakt word hoge boetes helpt het misschien bij een paar, maar de rest belt gewoon door.
hopelijk niet, beter dat ze alles filmen dan is het lekker veilig :)
Maar dat blijkt dus niet zo te zijn, veel inbrekers trekken zich er niks meer van aan en bij alles dat meer dan een inbraak is wordt er al helemaal geen rekening mee gehouden. Het is niet veiliger, het voelt alleen veiliger.
Ik denk dat het enorm zou helpen als simpele zaken versneld afgehandeld kunnen worden. Natuurlijk moet de bewijslast in orde zijn, maar sommige zaken zijn volgens mij heel simpel dat ze niet 3 maanden of nog veel langer hoeven te duren. En dan zou je misschien de Belgische aanpak kunnen kiezen.

Neem nu de cookiemuur bij DPG/Tweakers. Daarover is meerdere keren gesteld dat deze - in de huidige vorm - illegaal is (door o.a. Europese beleidsmakers), omdat weigeren niet net zo makkelijk is als accepteren (zelfs Google heeft dat nu op orde). In zo’n geval is het allemaal heel simpel volgens mij: Paar screenshots, je maant de eigenaar binnen 2 weken tot aanpassing en anders dwangsom van € 10.000,- week. Dan pak je maar iets heel kleins aan, maar je laat bedrijven wel zien dat je ze achter de broek aan zit. Nu wordt vaak alles onderzocht en duurt zo’n onderzoek maanden/jaren. Dat de cookiewall ook via tracking.dpgmedia.nl myprivacy.dpgmedia.nl loopt lijkt me ook niet in de haak, maar dat kun je vervolgens uitzoeken, daar gaat meer tijd overheen, maar doordat je bij een bedrijf al een zaak hebt kun je dat gewoon even opsommen en uitleggen, “Kijk, we zien dit ook en doen er nu onderzoek naar. Dat onderzoek is simpel te stoppen door deze aanpassingen. Gebeurt dat niet dat gaan we verder met een groot onderzoek en volgen er mogelijk boetes en/of dwangsommen”.
Het probleem met jou voorstel om een paar screenshot te nemen en deze te gebruiken is dat men deze niet als bewijs willen zien. Men gaat er van uit dat mensen de boel belazeren. En natuurlijk, men is onschuldig tot het tegendeel bewezen is, maar het bewijs moet "officieler" dan officieel zijn.

Ik zelf heb het volgende meegemaakt:
Bij aanvraag van bijzondere bijstand lever ik 2 documenten in (in dit geval psychiater's)
Het eerste document was geschreven door mijn behandelende psychiater, maar omdat deze weg ging kreeg ik een nieuwe. Bij het 2e contact bij de nieuwe psychiater komt het document toevallig ter spraken en de psychiater vind dat hij zelf een nieuw document moet opstellen aangezien hij nu mijn behandelende was geworden. Er was niets aan de situatie veranderd (en de bijzondere was al vaker toegekend)

De jurist van de gemeente heeft de aanvraag geweigerd omdat de nieuwe psychiater, welke ik nog geen uur had gesproken (de psychiater controleert mijn medicatie en de afspraken duren dus 25 minuten per keer) niet onpartijdig zou zijn. (hij was van mening dat mijn handicap, welke de psychiater's beschreven, niet bestond omdat ik goed uit mijn worden kon komen. Ik ben voor deze handicap 100% afgekeurd! Maar hij vond mij niet gehandicapt. Ik ben al jaren bij het riagg, tegenwoordig ggz onder behandeling en heb al 35 jaar een persoonlijke hulpverlenster nodig, letterlijk om er voor te zorgen dat ik geen zelfmoord pleeg, Deze zat bij het gesprek en heeft zich er mee moeten bemoeien omdat ze zag dat ik op het randje zat door deze eikel)

En het ergste van dit alles is dat beide psychiaters gespecialiseerd zijn in mijn problematiek en de jurist stuurt een verzekeringsarts naar mij toe om te bepalen of mijn probleem ook echt bestond. Ik heb ook tegen de verzekeringsarts gezegt dat ik het belachelijk vond dat ze hem gestuurd hadden maar zijn antwoord was dat hij, bij zijn opleiding ook psygologie had gehad (alsof een verzekeringsarts evenveel verstand van zaken heeft waar beide psychiaters in gespecialiseerd zijn)
Ik heb het gesprek/onderzoek van die verzekeringsarts "geweigerd". (zou mijn begeleidster er niet bij gezeten hebben zou ik deze man het huis uitgeslagen hebben) De jurist had namelijk meerdere aan mij verzekert dat er een psychiater gestuurd zou worden uit een bedrijf dat de gemeente altijd gebruikte in zulke situaties (dit bedrijf heeft nooit psychiaters of psychologen in dienst gehad. Alleen verzekeringsartsen)

Gelukkig hebben ze, uit coulance toch de bijzondere toeslag toegekend.
(dat er nog meer mis ging, zoals onvolledige dossiers, en dat de uitbetalings opdracht "achter het dossierkast was verdwenen" zal ik maar achterwege laten)

Moraal van het verhaal.
De jurist(en) verdenken iedereen van fraude. En daarom duurt het zo lang en kost het enorm veel gemeenschapsgeld
Het probleem met jou voorstel om een paar screenshot te nemen en deze te gebruiken is dat men deze niet als bewijs willen zien. Men gaat er van uit dat mensen de boel belazeren. En natuurlijk, men is onschuldig tot het tegendeel bewezen is, maar het bewijs moet "officieler" dan officieel zijn.
Dat probleem kan je hebben met normale burgers die iets als bewijsmateriaal indienen. Al zal dat bij een screenshot van een situatie die nog steeds bestaat (en dus simpel met elke browser is te reproduceren) wel meevallen.
Voor een instantie als de AP is dat wat makkelijker. Daar werken mensen met opsporingsbevoegdheid (boa's oftewel beëdigde opsporingsambtenaren). Daar laat je er twee van controleren of wat ze op het scherm zien wanneer ze naar een bepaalde site gaan overeenkomst met de screenshot en vervolgens laat je ze een proces-verbaal tekenen waarin ze dat verklaren. Dan heb je een rechtsgeldige constatering die ook in de rechtszaal stand houdt. Maar dat is in de situatie van een cookie-wall wat overdreven.
Een brief van een stagiair met een screenshot en het standpunt van de AP is voldoende. Het doel is niet het geven van boetes, maar het in orde maken van de cookie-wall. Wat zou het wanneer DPG snel de boel zou fixen en een reactie zou sturen dat ze geen idee hebben waar de AP het over heeft omdat de cookie-wall in orde is?
In deze forum-topic kan je een voorbeeld volgen van wat zo'n 'versnelde afhandeling' kan betekenen in de praktijk.

Ik ben het met je eens dat er heel veel efficienter zou kunnen. Maar ik denk dat het goed is om te beseffen dat juist omdat de AP zoveel alternatief probeert af te handelen en weinig doorpakt dat grote verwerkingsverantwoordelijken niet zo snel onder de indruk zijn van de AP en weinig doen of juist behoorlijk tegenwerken. Wat de AP nog niet zo lijkt te beheersen is efficient hard bewijs verzamelen en stevig doorpakken zodra duidelijk is dat de zachte aanpak niet werkt.
Interessante materie, goed dat Tweakers hier ook aandacht aan besteed.

Ik wil wel een puntje van inhoudelijke kritiek delen. Soms mag het echt wel wat scherper(!). Ik vind de diepgang hier en daar nog niet diep genoeg; de geïnterviewde komt soms weg met aan antwoord dat niet eens ingaat op de vraag.

Bijvoorbeeld onder de kop 'Streng toezicht'. Hier wordt in de vraag gesproken over interpretatie, en dat de AP in Nederland in het verleden kritiek heeft gekregen over de interpretatie van de AVG. En meneer Wolfsen antwoord dat hij vindt dat de AP niet te streng straft. Maar dat werd toch niet gevraagd? Ik krijg altijd jeuk bij het feit dat de vraagsteller dan niet doorvraagt en kritisch blijft.

Positief voorbeeld over de duur van de inrichting van nieuw ICT-systeem. Hier reageert de vraagsteller op het genoemde jaar met "Drie jaar, volgens jullie jaarverslag." Heel scherp. De reactie van Wolfsen geeft echter alle aanleiding om door te vragen; wat is er dan niet goed gegaan?

Maar komt ook wel omdat ik hier in zijn algemeenheid wat scherper op ben. Als ik een documentaire kijk of een interview lees denk ik soms ook: vraag dan door! Als ik een interview kijk of lees, en ik heb zelf geen vragen meer, dan vind ik het meestal wel een goed interview... Zegt dus ook iets over mij.

[Reactie gewijzigd door GEi op 4 augustus 2024 07:56]

Je ziet dit tegenwoordig ook altijd bij politici die bevraagd worden. Niemand durft nog door te vragen en daarom kan men ongestraft de grootste onzin verkopen.
Niemand durft nog door te vragen en daarom kan men ongestraft de grootste onzin verkopen.
Als er nu maar elke keer hard wordt geroepen dat de publieke omroepen te links zijn, dan krijg je dat niemand door durft te vragen, omdat dan de kans bestaat dat enkele grote partijen Hilversum in de toekomst links laat liggen. Als je goed oplet, dan kun je zien dat ook de parlementair journalisten naar rechts zijn opgeschoven.

Daarnaast zijn er journalisten die een lijstje vragen afwerken en alleen al om die reden niet doorvragen. Vaak wordt er ook niet naar de antwoorden geluisterd en naderhand uitgetypt wat er gezegd is. Deze vorm van enerzijds desinteresse, anderzijds een slechte voorbereiding in de materie is schering en inslag.
Doorvragen is prima en gewenst. Maar ik zie ook wel eens interviews waar ze continu door blijven vragen omdat het antwoord de interviewer niet zint of uitkomt. Dan krijg je de geinterviewde tegen je.

Dat laatste speelt overigens bij veel interviews. Indien de geinterviewde geen zin heeft je vragen te beantwoorden, vis je de volgende keer waarschijnlijk achter het niet wanneer je een interview wilt.

Het is eigenlijk wat dat betreft een trieste wereld.
het gaat hier bijna uitsluitend over controle en inbreuken van de overheid, maar imho zou dit net een minderheid van het werk moeten zijn.

Ook wordt er op geen enkel moment gesproken over de eigen inbreuk die beboet is door DPG, het bedrijf waar tweakers deel van uitmaakt, wat een ideaal voorbeeld zou zijn geweest, aangezien overtreder en beboeter samen aan tafel zaten voor een interview.
"De wetgever legt ons een wettelijke taak op. We kunnen die keuze dus niet maken. We doen het allemaal langzaam, maar we doen het wel."
In de beantwoording van kamervragen zeggen ze toch echt dat ze klachten afwijzen in plaats van er langer over te doen:
Het lukt tot op heden niet om de grondrechtelijke verplichtingen uit het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, de AVG en de RGR volledig na te leven. Door beperkte capaciteit moet de AP namelijk vaak besluiten om een klacht niet nader te onderzoeken, terwijl dat wel noodzakelijk zou zijn geweest gelet op de aard van de klacht of tip.
Juridische realiteit heeft de AP onder Aleid Wolfsen geen boodschap aan.
Hij zegt 'we handelen het af'. Een afwijzing is bestuurlijk gezien ook afhandelen, zelfs als die afwijzing juridisch gammel is. Zie ook het verhaal over commerciële belangen, hij moet en zal gelijk krijgen: https://www.netkwesties.n...eruit-op-een-zinnetje.htm
Kleine opmerking: het klachtensysteem van de AP werkt al drie weken niet. Dus het is een klein beetje lariekoek, net als dat van de migratie die maar een jaar vertraging had in plaats van drie.

Ik ben niet zo onder de indruk van Wolfsen en ik denk dat er iets harder doorgeduwd had mogen worden, dit is wel een beetje tandeloos.

[Reactie gewijzigd door StrongArmLance op 4 augustus 2024 13:35]

Best bijzonder dat de AP jaren langer en meer dan een miljoen extra uitgeeft om deze redenen. Geeft misschien ook wel aan hoe complex de regels zijn en waarom er zoveel overtredingen zijn bij private personen en kleine bedrijven en organisaties.
Daarom zijn we ict-diensten gaan inkopen bij justitie. Dat duurde even, omdat we ervoor willen zorgen dat alle persoonsgegevens waarmee we te maken krijgen, goed worden afgeschermd en dat niemand er toegang toe krijgt. Het klopt: dat heeft ongeveer een jaar vertraging gekost."
De heer Wolfsen spreekt graag in superlatieven, vooral waar het de overheid betreft. Hij lijkt daardoor een beeld te schetsen van de overheid dat niet klopt, waarmee hij vooral bepaalde politieke partijen in de kaart speelt die tegenovergesteld zijn aan de partij waarvoor hij zelf jarenlang actief was. (Wat dat aangaat moet hij erg teleurgesteld zijn dat hij niet voor het nieuwe kabinet gevraagd is: een linkse politicus die zich anti-overheid opstelt.)

Bij de presentatie van voortgangsrapportages van het AVG-proof maken van de processen van overheidsinstanties wordt de indruk gewekt dat die instanties hun zaken nog steeds niet op orde hebben en dat privacyschendingen eerder regel dan uitzondering zijn. In het rapport zelf staat dan dat van de vele honderden processen de helft al AVG-proof is, inclusief alle benodigde documentatie en vinkjes die gezet moeten worden; 35% is in de afrondende fase, waarbij nog de laatste puntjes en streepjes in de documentatie gezet moet worden of het laatste vinkje gezet moet worden; 10% is na geconstateerde problemen aangepast en ergens in het traject om de beschrijvingen en documentatie op te stellen; en 5% is na geconstateerde problemen on-hold gezet terwijl uitgezocht wordt óf, en zo ja hoe, dit proces AVG-proof te maken is.
De kritiek dat dit allemaal veel te laat is en dat dat zeker een overheidsinstelling aangerekend mag worden is volkomen terecht, maar de suggestie die gewekt wordt dat het een zooitje is en dat privacyschendingen schering en inslag zijn klopt niet en is zeer schadelijk.
deze hele privacy wetgeving en de functies daarbij zijn een miljarden post voor bedrijven en overheden, en dan maar de vraag of het echt iets uithaalt.

Malafide bedrijven uit het buitenland zijn volgens mij de echte grote bloedzuigers, als ze een kans zien en ze weten dat het fout is, dan gaat het wel via een omslachtige constructie of natie. En daar doe je weinig tegen.

[Reactie gewijzigd door galanos op 4 augustus 2024 09:00]

Het haalt echt wel heel veel uit kan ik je uit de praktijk vertellen. Het kost natuurlijk ook veel resources, maar er wordt nu structureel vooraf naar privacy impact en maatregelen gekeken. Voor de Europese consument is dat winst. Die maladide bedrijven moeten natuurlijk ook aangepakt worden, maar dit soort wetgeving samen met DSA, DMA en de NIS2 helpen daarbij.
Nee, dat klopt niet. De DSA en DMA zijn er juist om de concurrentie te beschermen, zodat één grote partij zijn marktmacht niet kan misbruiken om een concurrent uit de markt te drukken.

Dat is een heel goede zaak dat die DSA en DMA er zijn, want dat is in het absolute voordeel van de consument, met name op de lange termijn. Het zorgt er namelijk voor dat er genoeg concurrentie is, en dus keuze, voor de consument, en dat er uiteindelijk geen monopolie ontstaat.

Inkomsten hebben letterlijk niets met de DSA of DMA te maken.
In Nederland gaan verkeersboetes omhoog met de inflatie/ prijsindex. Dat is de ruimte die de regering in de wet heeft om, zonder door de tweede en eerste kamer een nieuwe wet aan te laten nemen, de boetes te verhogen. Meestal wordt de verhoging van de boetes gematigd tot een lager percentage, omdat de verhoging meestal ophef veroorzaakt (terwijl het voorkomen van boetes zo eenvoudig is), maar soms wordt wordt er niet gematigd omdat er inderdaad een tekort op de begroting is.

Het verhogen van verkeersboetes om de begroting sluitend te maken is pure onzin en enkel de wereld in geholpen en herhaald om vanuit de onderbuik negatieve gevoelens op te roepen met als doel stemmen te werven voor bepaalde partijen.

Op dit item kan niet meer gereageerd worden.