De Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten willen meer bevoegdheden dan de wet hen geeft, maar worden daarin steeds tegengehouden. Het lijkt erop dat ze binnenkort hun zin krijgen: hoewel de Raad van State deze week nog kritiek had op uitbreidingsplannen, gaat de 'sleepwet' mogelijk toch veranderen.
De Algemene en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten hebben steeds meer moeite met de bevoegdheden die vijf jaar geleden in de wet zijn vastgelegd. Het gaat specifiek over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, die in 2017 na veel controverse én een referendum met de nodige aanpassingen werd aangenomen. Daarin staat beschreven wat de AIVD en MIVD wel en niet mogen doen als het gaat om afluisteren, en wie daar toezicht op houdt. Volgens de AIVD en MIVD zijn de regels die toen zijn afgesproken, achterhaald: de diensten hebben meer bevoegdheden nodig als ze hun taak naar behoren willen uitvoeren, zeggen ze. In hoeverre hebben ze gelijk?
De Wiv-veranderingen in 2017
In 2017 werd de bestaande Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten herzien. In plaats van dat het een hamerstuk werd dat even snel een stempel kreeg in de Tweede en Eerste Kamer, kwam er zoveel kritiek op de wetswijziging dat Nederland naar de stembus mocht voor een raadgevend referendum. Sinds een groep studenten handtekeningen begon te verzamelen om het referendum te starten, hebben zowel de overheid als burgers en burgerrechtenbewegingen een moeizame relatie met de wet. Dat begon bijvoorbeeld al met de vraagstelling tijdens het referendum: "Bent u voor of tegen de wet?" Zelfs de felste critici waren niet tegen de volledige wet. Ook waren lang niet alle veranderingen even problematisch. Van alle veranderingen die het kabinet later doorvoerde, was er een die er duidelijk uitsprong: de 'kabelgerichte interceptie'. Dat is het onderdeel waar de inlichtingendiensten de meeste behoefte aan hadden, maar ook wat altijd het grootste probleem is geweest.
Met de kabelgerichte interceptie kregen de AIVD en MIVD de bevoegdheid om berichten van kabelinternet in bulk te onderscheppen. Dat is veel praktischer dan bulkverzameling van etherberichten, want dat gebruiken gewone burgers vrijwel niet. De kabelgerichte interceptie is wat in de volksmond inmiddels bekendstaat als het 'sleepnet'. Toch blijkt slepen in de praktijk een stuk lastiger dan toen werd aangenomen.
/i/2000630265.jpeg?f=imagenormal)
Toezicht en technische obstakels
De diensten hebben vooral last van twee problemen: het toezicht op de wet en de technische problemen. Het toezichtsprobleem zit vooral in het toezicht vooraf. Voorafgaand aan een 'onderzoeksopdrachtgerichte interceptie' wordt een aanvraag getoetst door de Toezichtcommissie Inzet Bevoegdheden, ofwel de TIB. Dat is een andere toezichthouder dan de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten, ofwel de Ctivd, die achteraf toezicht houdt en ook naar de algemene werkwijzen en procedures van de diensten kijkt. De kritiek is niet nieuw. Al in 2019 klaagde de AIVD en MIVD over de werkwijze van de TIB. Die zou 'te gedetailleerde vragen stellen' en te veel technische details vragen over aftapverzoeken. Dat gaat over alle verzoeken voor aftappen die de inlichtingendiensten doen, niet alleen over de onderzoeksopdrachtgerichte interceptie, die nu weer onder vuur ligt.
Eerst waren de toezichthouders te streng, later ook te traag
Dat is andere kritiek dan de inlichtingendiensten de afgelopen twee jaar hebben geuit op de toezichthouder. Inmiddels is de kritiek niet alleen meer dat de TIB te streng is, maar vooral dat die voor een te traag proces zorgt. Dat strookt niet met de werkwijze van de diensten, zei MIVD-directeur Jan Swillens begin dit jaar tegen BNR. Hij benoemt een paar concrete problemen van de inlichtingendiensten. De diensten weten vaak niet precies wat voor dreiging ze zoeken, maar dat wil de TIB wel weten. Daardoor is het moeilijk te zeggen welke bevoegdheden de diensten precies nodig hebben voor een operatie, maar ook dat wil de TIB vooraf horen. Omdat de AIVD en MIVD dat vooraf niet precies kunnen uitleggen, krijgen ze die toestemming niet op tijd. Swillens pleit daarom voor 'een andere inrichting van toezicht', wat in de praktijk betekent dat de diensten geen toestemming vooraf moeten vragen, maar dat 'realtime' moeten krijgen, al blijft hij vaag over wat dat precies betekent.
Bulkdata
Er is nog een tweede probleem waar de diensten in de afgelopen jaren tegenaan liepen. De technische obstakels maken het nagenoeg onmogelijk een goede onderzoeksopdrachtgerichte interceptie te doen voor de kabel. De TIB heeft al meerdere keren kritiek gehad op het gebruik van bulkdata door de diensten, maar die waren allemaal op een andere manier bemachtigd. Het aftappen van de kabel is een stuk moeilijker: pas sinds dit jaar blijken ze een technische manier te hebben gevonden om dat te doen, zeiden bronnen in mei tegen de Volkskrant. "Uit gesprekken met betrokkenen blijkt dat AIVD en MIVD ervoor kozen om de interceptie in te richten bij grote kabelpartijen, denk aan Eurofiber en Relined", schreef de krant.
De inlichtingendiensten experimenteren sinds vorig jaar met 'snapshots' als een kabelinterceptie light
Daarnaast is er een andere mogelijkheid om kabelverkeer af te luisteren. Dat gebeurt via 'snapshots', een lichte vorm van 'kortstondige integrale kabelinterceptie van bepaalde gegevensstromen'. Het was vooral bedoeld als proef, om te kijken welke 'potentiële inlichtingenwaarde geïntercepteerde gegevens hadden'. Die uitspraken komen van de Ctivd, die in zijn jaarverslag schreef dat de diensten daarmee direct de Wiv 2017 overtraden. De eerste keer dat het langverwachte en controversiële 'sleepnet' werd ingezet, overtraden de AIVD en MIVD meteen de wet die daarvoor waarborgen opstelde.
Tijdelijke nieuwe wet tegen 'offensieve cyberdreigingen'
Sinds eind vorig jaar is er een wetsvoorstel in de maak dat de diensten meer mogelijkheden geeft om op te treden. Dat is de Tijdelijke wet onderzoeken AIVD en MIVD naar landen met een offensief cyberprogramma. "Bepaalde landen zoals Rusland en China voeren digitale aanvallen uit op Nederland en Nederlandse belangen om te spioneren, te beïnvloeden of te saboteren", schreef het kabinet in de consultatie. "Deze cyberdreiging vereist daarom een snelle en effectieve inzet van bestaande bevoegdheden en een dekkend waarborgenstelsel dat past bij de benodigde snelheid." De AIVD en MIVD kunnen met de tijdelijke wet 'effectiever en sneller invulling geven aan bevoegdheden zoals onderzoeksopdrachtgerichte interceptie (bulkinterceptie)'. Met de tijdelijke wet speelt het kabinet in op de wensen van de inlichtingendiensten, die daarmee voortaan kabelinterceptie mogen doen zónder vooraf toestemming aan de TIB te vragen.
De Afdeling advisering van de Raad van State heeft nu een advies uitgebracht over die wetswijziging. Het hoogste rechtsorgaan concludeert dat de inlichtingendiensten en de toezichthouder Ctivd duidelijk hebben gemaakt dat er inderdaad een andere vorm van toezicht nodig is, omdat bepaalde landen ons aanvallen.
Waarborgen en wijzigingen
De Raad van State adviseert het kabinet wel om de wet niet zomaar aan te nemen. Er zijn een paar punten die in de wet zouden moeten worden opgenomen. Ten eerste zegt de Raad dat er betere waarborgen in de wet moeten worden opgenomen rondom de bewaartermijn van gegevens. Die moet 'zo kort mogelijk zijn'. Dat zou de kans verkleinen dat de gegevens met buitenlandse diensten kunnen worden uitgewisseld. Opvallend is dat de AIVD en MIVD al eerder door de Ctivd op de vingers werden getikt omdat ze gegevens te lang bewaarden. Dat kwam naar boven na een klacht van burgerrechtenorganisatie Bits of Freedom.
De toezichthouder krijgt minder zeggenschap vooraf, maar dat is volgens de Raad van State niet erg
In het advies erkent de Raad van State dat de TIB minder toezicht kan houden op de diensten, maar de Raad zegt ook: "Dit wordt in voldoende mate gecompenseerd door het voorgestelde bindende toezicht van de Ctivd tijdens en na de inzet van deze bevoegdheden." Het door de inlichtingendiensten vervloekte toezicht vooraf kan dus daadwerkelijk worden omgezet naar realtime toezicht. Dat gebeurt dan ook nog eens door een andere toezichthouder dan waar de inlichtingendiensten eerder al over klaagden omdat die te streng zou zijn. De Raad van State wijst erop dat zijn eigen Afdeling bestuursrechtspraak mee kan beslissen over bevoegdheden, maar maakt ook een kanttekening: het zou gaan om zulke complexe materie dat dat 'alleen bij uitzondering moet kunnen'.
Onbekend effect
Het meest opvallende dat de Raad van State zegt, is dat het eigenlijk geen idee heeft of het realtime toezicht het werk van de AIVD en MIVD sneller en beter maakt: "Het stelsel van toezicht neemt door het voorstel toe in complexiteit en zal, met name tijdens en na de inzet van bevoegdheden, veel extra inspanning vragen. Het succes van het voorgestelde stelsel zal bovendien in sterke mate afhangen van de bereidheid van de betrokken instanties tot rolvaste en constructieve samenwerking." De Raad wil daarom dat de effecten van de tijdelijke wet al tijdens het looptraject worden onderzocht. Die resultaten moeten dan in de toekomst worden meegenomen bij een complete wijziging van de Wiv 2017, want dat die wet moet veranderen, lijkt inmiddels een gegeven.
:strip_exif()/i/2004648158.jpeg?f=fpa)
/i/2006765314.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004648156.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004698112.jpeg?f=fpa)
/i/2004907232.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2005065542.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004648160.jpeg?f=fpa)
/i/2004620466.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004609166.jpeg?f=fpa)
/i/1281188313.png?f=fpa)
/i/2001874819.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2000614887.jpeg?f=fpa)
/i/1302867960.png?f=fpa)
:strip_icc():strip_exif()/u/53501/Rocket2.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/457808/crop5686a95ab9c87_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/57694/crop60981f5527123_cropped.jpg?f=community){kind=small}
/u/357965/avatar2.png?f=community){kind=avatar}
:strip_exif()/u/4143/crop673c629560e43_cropped.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/448966/crop62a741840cd69_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/73298/f-16.jpg?f=community){kind=small}