De Nederlandse inlichtingendiensten AIVD en MIVD moeten vijf grote datasets met privégegevens over burgers vernietigen. Dat oordeelt toezichthouder Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten, omdat de diensten deze datasets te lang hebben bewaard.
Het oordeel van de Ctivd betekent dat de datasets binnen twee weken moeten worden vernietigd. In een interview met het NRC zegt voorzitter Addie Stehouwer dat de vorige verantwoordelijke minister, Kajsa Ollongren van D66, een betere wettelijke regeling had moeten optuigen voor de bewaartermijn. "We hebben ons al eerder hardop afgevraagd of de maximumbewaartermijn van een jaar, met een verlenging van een half jaar, wel uitvoerbaar is", zegt Stehouwer. De klacht, op basis waarvan de Ctivd onderzoek kan doen, werd vorig jaar ingediend door Bits of Freedom.
Het gaat om vijf grote 'bulkdatasets' die zijn verkregen via hacks. Deze zouden binnen de wettelijk verplichte termijn van maximaal anderhalf jaar moeten zijn vernietigd. Volgens Stehouwer hebben de inlichtingendiensten zich ook niet aan de wettelijke regels gehouden bij de beoordeling van de relevantie van de datasets. Een voorbeeld daarvan is dat de MIVD de relevantie van de datasets pas opnieuw ging beoordelen nadat Bits of Freedom had geklaagd. Ook hadden de diensten het aantal medewerkers met toegang tot de datasets moeten beperken, maar in de praktijk gebeurde dat niet.
Daarnaast konden de inlichtingendiensten niet aannemelijk maken waarom ze afweken van de wettelijke termijn. Dat betekent dat het bewaren ervan 'onrechtmatig en onbehoorlijk' is, zo concludeerde de toezichthouder. Volgens Stehouwer konden de AIVD en MIVD geen goede redenen geven waarom ze de regels schonden. Het beschermen van de nationale veiligheid zou zo'n reden kunnen zijn geweest, maar volgens Stehouwer werd het nut van de datasets kwantitatief beoordeeld. Uit het onderzoek kwam naar voren hoe vaak erin is gezocht, maar kwam er onvoldoende een antwoord op de vraag wat ze er eigenlijk aan hadden. Volgens haar wisten de diensten dat het ging om gegevens die nooit relevant zullen zijn.
De voorzitter legt uit hoe de Ctivd tot het oordeel onrechtmatig en onbehoorlijk kwam: "Het verzamelen van zo’n bulkdataset betekent dat je van alles binnenkrijgt. De diensten weten dat het overgrote gedeelte niet gebruikt gaat worden ter bescherming van de nationale veiligheid: de mensen zullen nooit onderwerp van het onderzoek zijn of worden. Een bulkdataset is geen bulklading graan, waarvan iedere korrel relevant is. Daarom is het snel verwijderen van de niet-relevante gegevens een belangrijke voorwaarde. Als dat niet blijkt te gebeuren, vinden wij dat zowel onrechtmatig, vanwege de overschrijding van de bewaartermijn, als onbehoorlijk, tegenover de burger."
De inlichtingendiensten hebben zich in het verleden verzet tegen een advies van de Ctivd om bulkdatasets te vernietigen. Dat advies volgde nadat de toezichthouder in september 2020 concludeerde dat de AIVD zijn hackbevoegdheid bij het verzamelen van bulkdatasets meerdere keren onrechtmatig heeft ingezet. Bij drie van de zestien door de Ctivd onderzochte AIVD-operaties was het verzoek voor de inzet van de bijzondere bevoegdheid afgewezen, maar vonden de bulkhacks toch plaats.
De diensten vonden dat de volledige datasets belangrijk waren voor het beschermen van de nationale veiligheid en de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken, Ollongren, legde het advies van de Ctivd naast zich neer. Er kwam wel een nieuwe regeling die bepaalde dat de inlichtingendiensten de gegevens zo lang mochten bewaren als ze noodzakelijk vonden, mits er elk jaar een nieuwe beoordeling volgde of de datasets nog relevant waren. "Die regeling is een dode letter gebleken", zegt Stehouwer nu.
Tegenover de NOS zegt Lotte Houwing van Bits of Freedom dat haar organisatie blij is met de uitspraak en dat de gegevens nu moeten worden vernietigd. "We hebben onze klacht ingediend omdat de diensten de wet overtreden, maar de ministers er niets mee deden", zegt ze. "Het is problematisch dat dit gebeurt en dat ons systeem van toezicht niet in staat is om dat zelf op te lossen."