Afgelopen jaar was een bijzonder jaar voor laptops. Dat zeggen we wel vaker, maar in 2024 gebeurde iets wat al bijna twintig jaar niet was voorgekomen: er kwam een nieuwe processormaker bij op de Windows-laptopmarkt. Nou ja, nieuw ... Qualcomm maakt al langere tijd chips die in een enkele Windows-laptop of -tablet terechtkomen. Maar zo'n serieuze poging als deze, we hebben het over de Snapdragon X natuurlijk, was nieuw.
Voor een Windows-laptop kun je nu niet alleen voor AMD of Intel, maar ook voor Qualcomm kiezen. Meer keuze dus, en 'meer keuze' is misschien wel het thema als we terugblikken op de laptops van afgelopen jaar. Niet alleen kon je uit meer verschillende processors kiezen, maar ook voor andere onderdelen, zoals beeldschermen. Het 'standaard' full-hd-scherm kom je nog het vaakste tegen, maar het aandeel wordt al jaren kleiner. De grap is dat er geen nieuwe standaard is; je krijgt alleen maar meer keuze in resoluties en paneeltypes. De uitgebreide analyse vind je verderop in dit artikel terug.
Qualcomm-processors werden door Microsoft met veel bombarie aangekondigd en die bombarie heette Copilot+, Microsofts AI-tools die op een npu draaien, mits die npu minstens 40tops heeft. De Snapdragon X doorbrak die grens dit jaar voor het eerst. Het was ook het jaar dat Wi-Fi 7 ineens breed beschikbaar kwam. Natuurlijk kijken we ook naar werkgeheugen en opslag. Vorig jaar hadden we het nog over de opmars van 16/512. Hoe staat dat er dit jaar mee? Je leest het allemaal verderop in dit artikel.
Arm: van goedkoop naar duur
We schreven het in de inleiding al: 2024 is het jaar dat je ineens uit drie verschillende processors voor laptops kon kiezen: Intel, AMD en nu ook Qualcomm. Tenminste, je kunt al sinds 2020 voor Apple-processors kiezen, maar de voorwaarde is dat er een Apple-laptop omheen zit. Op Windows kunnen fabrikanten tussen verschillende platformen kiezen. Hoe valt die keuze uit?
Als we puur naar de processormerken kijken die de afgelopen jaren in de Pricewatch stonden, blijft Intel sterk vertegenwoordigd. Ook al gaat het niet zo best met Intel en vertrok de ceo die het bedrijf in 2021 had aangesteld, laptopfabrikanten blijven ook in 2024 aan Intel-processors vasthouden. Bijna zeventig procent van de laptops die we dit jaar in de Pricewatch hadden staan, was van een Intel-processor voorzien, een percentage dat al jaren hetzelfde is. Twee procent van de laptops heeft een Snapdragon X-processor en dat percentage is opvallend genoeg ten koste van AMD's aandeel gegaan.
We hebben het hierboven expliciet over de Snapdragon X, omdat dat de nieuwe laptopprocessor van 2024 was. De Snapdragon X is niet zoals de processors van Intel en AMD gebaseerd op de x86-architectuur, maar op de Arm-architectuur. Dergelijke processors zijn we door de jaren heen vaker tegengekomen in een enkele Windows-convertible, zoals de Surface Pro 9, maar ook in sommige Chromebooks. We schreven dit jaar acht reviews over een laptop met een Snapdragon X-processor. Dat is onevenredig veel als je kijkt naar het aandeel laptops met een Arm-processor dat nog geen zeven procent is. Maar er is een goede reden om over die laptops te schrijven, want AMD en Intel brachten dit jaar niet echt hun snelste processors uit.
Dit jaar, of eigenlijk op de valreep van vorig jaar, bracht Intel de 14900HX als topmodel en de Core Ultra 9 185H van de nieuwe generatie uit. De 14900HX is vrijwel hetzelfde als de 13980HX van het jaar ervoor en de snelheid is vooral afhankelijk van de koeling in de laptop, zodat de processor zo lang mogelijk op zijn maximale 157W kan blijven lopen. De Core Ultra-processor bleek ook niet de snelste te zijn en is in de bovenstaande Cinebench-test even snel als een AMD 8845HS-processor, die over de helft van het aantal cores beschikt. AMD bracht Zen 5-processors uit, die wel zuinig en sneller waren dan de meeste Zen 4-chips, maar de Ryzen 9 7945HX3D loopt in veel gevallen rondjes om de Zen 5-processors. Helaas is AMD's snelste al een tijdje niet meer te krijgen.
Maar, zul je misschien zeggen, die Zen 5- en Core Ultra-processors zijn belangrijk voor veel 'gewone' laptops en dat is ook zo. De 'standaard'-laptop is er het afgelopen jaar op vooruitgegaan, maar de gamelaptops zitten al jaren met oude architecturen. Hopelijk brengt 2025 snellere cpu's voor gamelaptops, want een echt snelle nieuwe processor zoals een 14900HX of 7945HX3D is al een tijdje geleden.
De innovatie zat dus bij Qualcomm, een chipmaker die we tot 2024 kenden van weinig indrukwekkende processors in met name Chromebooks en een enkele convertible. De gemiddelde prijs van een laptop met een op de Arm-architectuur gestoelde processor in 2023 was dan ook 531 euro. In 2024 was de gemiddelde prijs 930 euro, omdat de Snapdragon X-chips alleen in laptops van duizend euro of meer te vinden zijn. Nu had Apple met zijn M-serie van processors al laten zien dat Arm-chips snel kunnen zijn en in high-end laptops thuishoren, maar Qualcomm heeft dat met de Snapdragon X ook bewezen. De tijd dat Arm-chips per definitie goedkoop en traag waren, is definitief voorbij.
AI-functies: van Copilot+ tot de komst van npu's
Van slimme speakers tot smartphones, koelkasten en wasmachines: in 2024 kon je geen stap zetten op een beurs voor consumentenelektronica zonder met de term 'AI' te worden geconfronteerd. Ook de laptopmarkt ontkomt er niet aan. Soms gaat het om daadwerkelijk nieuwe functies die gebruikmaken van een generatief model, ook al is het nut niet altijd even groot. Vaak ook worden al lang mogelijke slimmigheden aangeprezen als het nieuwste voorbeeld van 'artificiële intelligentie'.
Microsoft introduceerde in 2023 Bing Chat, een chatbot op basis van generatieve AI voor de Bing-zoekmachine, die later ook werd ingebouwd in de browser Edge. De dienst werd later dat jaar hernoemd naar Copilot en geïntegreerd in Microsoft Windows. Op de CES van 2024 werden vervolgens de eerste laptops met een speciale Copilot-toets op het toetsenbord geïntroduceerd.
Google Chromebook Plus: AI niet altijd gratis
Google kwam eind 2023 met Chromebook Plus, een soort keurmerk van snelle Chromebooks met extra AI-functionaliteit. Je kunt de Google Gemini-assistent gebruiken, die op verzoek teksten kan genereren, in de fotogalerij zit een AI-gummetje dat werkt zonder internetverbinding en er is een livevertaalfunctie vergelijkbaar met die van Copilot+. We merkten tijdens onze eerste verkenning van Chromebook Plus op dat veel functies ook beschikbaar zijn op oudere Chromebooks zonder Plus-label. Bij aankoop van een nieuwe Chromebook Plus krijg je een gratis Gemini Advanced-jaarabonnement om de beste versie van Googles assistent te kunnen gebruiken. Omgekeerd betekent dit dat je op termijn moet gaan betalen om de beste functies te kunnen blijven gebruiken.
In mei 2024 introduceerde Microsoft nieuwe AI-functies voor Windows onder het label Copilot+, die met de volgende 24H2-update zouden worden uitgerold. De functie Windows Studio Effects, waarmee je bijvoorbeeld achtergrondvervaging, verschillende filters en kunstmatig 'oogcontact' aan je webcambeeld kunt toevoegen, kwam beschikbaar voor alle pc's met een zogenoemde neural processing unit (npu). Voor de verdere Copilot+-functies die hieronder worden genoemd, stelde Microsoft ook eisen aan de rekenkracht van die npu; geschikte pc's kregen het label 'Copilot+'-pc.
Geïntegreerd in Paint zit de plaatjesgenerator Cocreator, waarmee je door een schetsje te tekenen en een prompt te schrijven, een levensecht plaatje kunt maken. Dat genereren gebeurt lokaal, al wordt in de cloud gecheckt of er geen 'schadelijke' content wordt gemaakt. Live Subtitles vereist geen internetverbinding en doet wat de naam al zegt: automatische ondertitels van elke geluidsbron, die eventueel ook kunnen worden vertaald in een taal naar keuze.
De interessantste, maar tegelijk ook controversieelste functie van Copilot+ is Recall, of in het Nederlands Herinnering. Doordat het besturingssysteem continu screenshots van je pc-gebruik maakt, kun je op een later moment in een soort tijdlijnweergave terugscrollen, en die tijdlijn is uiteraard doorzoekbaar met behulp van een AI-model. Zo kun je niet alleen op tekst zoeken ("Wanneer heb ik ook alweer dat eindejaarsartikel geschreven?"), maar ook onderwerpen omschrijven. Op de Computex kregen we bijvoorbeeld een demo waarin we een plaatje van een roze varkentje terugvonden door te zoeken op 'pink pig'. "Dit kan bakken tijd besparen", schreven we in juni enthousiast.
Het controversiële aspect, waar veel tweakers ook direct op wezen, zit in de beveiliging en privacy. Je moet Microsoft maar op zijn blauwe ogen geloven dat Recall screenshots echt alleen lokaal opslaat en laat doorzoeken door je pc, zoals wordt beloofd. Dan nog is een database met duizenden screenshots van alles wat je op de pc hebt gedaan een potentieel groot beveiligingsrisico. Onderzoekers slaagden er bijvoorbeeld al snel in om ingetypte wachtwoorden te achterhalen. Daarop werd Recall uit de 24H2-update gehaald en opt-in gemaakt. Na een paar maanden uitstel is Recall recent in bèta beschikbaar gekomen, voorzien van betere beveiliging voor de screenshotsdatabase en een AI-filter voor 'gevoelige informatie'. Herkent de pc die, dan maakt hij er geen screenshot van. Afgaande op een test van Tom's Hardware is dat filter nog niet perfect.
Apple Intelligence: nog niet in Europa
Wie een Apple MacBook heeft, zal voorlopig nog om AI verlegen moeten zitten. Omdat Apple niet aan de Europese wetgeving wil voldoen, zijn alle AI-functies die dit jaar werden geïntroduceerd onder de naam 'Apple Intelligence', voorlopig niet hier beschikbaar. Waar Apple Intelligence wel draait, werkt het alleen in het Engels en als bètaversie, wat betekent dat sommige functies het niet doen. Apple Intelligence biedt de mogelijkheid om notificaties samen te vatten (soms met hilarische resultaten), een AI-gum en slimmere zoekfunctie in de fotogalerij, audiotranscriptie en -samenvattingen, en het genereren van automatische antwoorden op berichten of mails.
AI-hardware: iedereen aan de npu
AI-functies kunnen werken in de cloud of op het apparaat zelf. Dat eerste is niet altijd mogelijk voor toepassingen waarvoor snelheid belangrijk is, is minder fijn vanuit het oogpunt van privacy en vereist een internetverbinding. Voor de softwareleverancier is het bovendien niet ideaal om een server in de lucht te moeten houden. AI-functies lokaal draaien kan op de cpu of gpu, wat een hoger stroomverbruik en daarmee meer lawaai, meer warmte en minder accuduur als minpunten heeft. Het bekende voorbeeld is de loeiende ventilator bij het automatisch vervagen van de webcamachtergrond tijdens een videocall.
De ASUS Zenbook S14 met Lunar Lake-processor, voorzien van een 48tops-npu
Enter de neural processing unit (npu), die hierboven al even ter sprake kwam: een speciale coprocessor voor AI-functies die niet zozeer sneller is dan de cpu of gpu, maar vooral heel zuinig te werk moet gaan. Hij leent zich voor visuele effecten als achtergrondvervaging, het draaien van een slm (een taalmodel met minder parameters dan een llm) en het genereren van niet al te grote plaatjes.
Voor de AI-functies in moderne besturingssystemen is de aanwezigheid van een npu vaak vereist, behalve bij Google Chromebook Plus-laptops, die wel een krachtigere processor hebben dan veel 'normale' Chromebooks. Voor Apple Intelligence moet je, mocht het hier beschikbaar komen, een Apple M-series MacBook hebben. Voor de meeste Microsoft Copilot+-functies is het hebben van zomaar een npu niet voldoende: het AI-deel moet een minimale theoretische rekenkracht van 40tops (trillion operations per second) behalen. In de tabel hieronder hebben we alle (series van) laptopprocessors met een npu op een rijtje gezet, met daarbij de beloofde rekenkracht in tops.
AMD
Apple
Intel
Qualcomm
2018
-
-
-
Snapdragon 8cx: 7tops
2020
-
Apple M1: 11tops
-
Snapdragon 8cx G.2: 9tops
2021
-
Apple M1 Pro/Max: 11tops
-
-
2022
-
Apple M2: 16tops
-
Snapdragon 8cx G.3: 15tops
2023
Ryzen 7040U: 10tops Ryzen 8040: 16tops
Apple M2 Pro/Max: 16tops Apple M3/Pro/Max: 18tops
Core Ultra 100: 11tops
-
2024
Ryzen AI 300: 50tops
Apple M4/Pro/Max: 38tops
Core Ultra 200: 48tops
Snapdragon X: 45tops
Intel en AMD integreren sinds 2023 een npu in hun laptopprocessors, maar de versie uit dat jaar is nu alweer achterhaald: te traag voor Copilot+. Merk op dat uitgerekend de krachtigste laptopprocessors van beide fabrikanten achterlopen op dit gebied. Zo kreeg in 2023 alleen AMD's Ryzen 7040U-serie een npu, niet de 7040HS-reeks met hoger wattage. In 2024 staat de Ryzen AI 300-serie voor Ultrabooks naast Ryzen 8040HS-chips voor gaminglaptops; de laatste hebben nog de oude 16tops-npu aan boord. Intel introduceerde begin 2024 nog de Raptor Lake HX-serie (i5/i7-14x00HX) die zelfs helemaal geen npu heeft.
De Qualcomm Snapdragon X Elite- en Plus-laptopprocessors die nieuw zijn voor dit jaar hebben allebei een Copilot+-geschikte npu. Er zat al een AI-gedeelte in Qualcomms weinig gebruikte eerdere laptopprocessors, die sterk leken op de smartphonechips die het bedrijf ontwerpt. De Snapdragon 8cx uit 2018, gebaseerd op de Snapdragon 855, is een van de eerste 'laptopprocessors' met een npu, al heeft die met slechts 7tops inmiddels weinig meerwaarde.
Ook de Apple M-series-socs zijn gebaseerd op een smartphoneontwerp, waarmee er al vanaf het begin een npu in zit. Apple zet dezelfde npu op alle chips uit een bepaalde generatie, dus wie de snelste MacBook koopt, loopt op dit vlak niet achter, in tegenstelling tot bij Intel en AMD.
In 2024 werden veel meer laptops toegevoegd aan de Tweakers Pricewatch met een npu dan voorgaande jaren. Bijna 40 procent van de nieuwe modellen heeft er een, ten opzichte van slechts 5 procent in 2023. Pas sinds dit jaar zijn er laptopprocessors met een echt snelle npu van ongeveer 40tops of meer. Die zitten nog maar in vier procent van alle nieuwe laptops, en dat zijn over het algemeen dure apparaten met prijzen boven de duizend euro.
Wi-Fi, werkgeheugen en opslag: 802.11ac is hardnekkig, 32GB in opkomst
2024 was ook het jaar waarin je Wi-Fi 7 op laptops kon terugvinden. Wi-Fi 7, ook wel 802.11be genoemd, is de opvolger van Wi-Fi 6(E) en maakt nog hogere overdrachtssnelheden mogelijk dan bij Wi-Fi 6. Wifirouters met ondersteuning voor Wi-Fi 7 zijn ook in 2024 beschikbaar gekomen, maar vermoedelijk hebben weinig mensen al de overstap naar Wi-Fi 7 gemaakt, en dat is misschien ook wel terecht, want er is het afgelopen jaar nog volop aan Wi-Fi 7 gesleuteld.
In 2023 deden we al de eerste tests met Wi-Fi 7, in een nogal kunstmatige opstelling waarin we twee meshnodes met Wi-Fi 7 gebruikten, die bedraad waren aangesloten op twee computers met een 10Gbit/s-ethernetadapter. Waarom zo omslachtig? Omdat Windows destijds nog geen Wi-Fi 7 ondersteunde. Het duurde tot oktober 2024 voordat Microsoft Windows 11 24H2 uitbracht, waarin die ondersteuning wel zat.
Achter de schermen zijn we ook druk aan het testen geweest met Wi-Fi 7. Wellicht heb je de ontwikkelingen gevolgd in dit artikel en deze video. Op dit moment zijn we druk aan het testen met multi-link operation, oftewel mlo, de techniek die ervoor zorgt dat je twee frequentiebanden kunt combineren om een nog hogere doorvoersnelheid te halen. Er komen nog steeds veel firmware-updates voor wifirouters, drivers voor draadloosnetwerkkaarten en software-updates voor Windows uit, die de snelheid moeten verbeteren. De snelheid gaat inderdaad steeds weer wat omhoog.
Maar ook al heb je thuis geen Wi-Fi 7-netwerk, het is goed om op de toekomst voorbereid te zijn. Van de laptops die dit jaar aan de Pricewatch zijn toegevoegd, hadden 543, net geen tien procent, Wi-Fi 7 aan boord. De meeste laptops hadden, net als het jaar ervoor, een Wi-Fi 6E-netwerkkaart. Helaas blijft Wi-Fi 5 nog hardnekkig volhouden.
Waarom vinden we Wi-Fi 5 zo vervelend? Veel mensen zullen zeggen dat de 866Mbit/s die zo'n netwerkkaartje maximaal haalt, voldoende is voor hun internetverbinding, maar daar gaat het niet helemaal om. Om te beginnen is die 866Mbit/s de snelheid die je in het gunstigste geval haalt en niet als je je in een andere ruimte bevindt dan de wifirouter. Daarnaast onderscheidt Wi-Fi 5 zich op de 2,4GHz-band niet van Wi-Fi 4, wat betekent dat je in de meeste gevallen niet verder komt dan 300Mbit/s. Dan wordt het al vrij traag en bovendien moet je wifirouter steeds terugschakelen naar het oudere wifiprotocol, wat relatief veel tijd kost en daar zitten de andere apparaten in je draadloze netwerk vervolgens op te wachten. Wi-Fi 7 is dus wat je wilt om op de toekomst voorbereid te zijn. En welke netwerkkaarten kun je momenteel krijgen?
Dat is niet helemaal duidelijk, want veel fabrikanten specificeren alleen 'Wi-Fi 7' en geven niet aan welke netwerkkaart ze meeleveren. Van de netwerkkaarten waarbij het wel gespecificeerd is, gaat het voor het grootste deel om Intel. De BE1750 was Intels eerste Wi-Fi 7-kaart en de BE200 is de tweede generatie, die in de meeste laptops wordt toegepast. De BE202 is de goedkopere versie, die geen ondersteuning voor 320MHz-brede kanalen heeft. Qualcomm en MediaTek hebben een klein aandeel van de bekende netwerkkaarten. Quectel is een nieuwe fabrikant, waarvan we moeten bekennen dat hij nog niet bij ons bekend was voordat we voor dit artikel in de Pricewatch-cijfers doken. We zijn achter de schermen bezig met de ontwikkeling van een testmethode voor wifiadapters in laptops, zodat we je volgend jaar rond deze tijd niet alleen kunnen laten zien welke draadloosnetwerkkaarten je het meeste in laptops aantreft, maar ook hoe snel ze zijn.
Werkgeheugen en opslag
Bij het eindejaarsoverzicht van 2023 spraken we al over de 'opmars van 16/512', waarmee we bedoelden dat er sinds 2019 ieder jaar meer laptops zijn met 16GB werkgeheugen, en dat het aantal apparaten met een 512GB-ssd ook sterk steeg.
Beginnend bij het werkgeheugen, zien we in 2024 opnieuw dat de categorie laptops met 16GB werkgeheugen veruit dominant is. Voor het eerst sinds 2019 stijgt het aantal nieuw toegevoegde laptops met zoveel ram niet. We zagen het afgelopen jaar wel een grote toename van het aantal laptops dat af fabriek met 32GB werkgeheugen is uitgerust, terwijl het aantal laptops met 8GB of minder verder daalt. Dat kunnen we natuurlijk alleen maar toejuichen. Om anno 2024 een beetje prettig te willen multitasken, is 16GB wel het minimum.
Apple MacBook Pro M4
Apple, dat het basismodel van zijn MacBook Pro's de afgelopen jaren nog steeds van 8GB ram voorzag, lijkt dat ook eindelijk in te zien. De MacBook Pro M4, die eind 2024 uitkwam, begint voor het eerst bij 16GB en hoewel je de MacBook Air M3 her en der nog met 8GB werkgeheugen kunt vinden, heeft Apple deze versie uit productie genomen en begint het ook bij dit model bij 16GB.
Ook de categorie van 512GB-laptops steeg procentueel niet ten opzichte van 2023, maar blijft nog altijd dominant. Er kwamen relatief meer 1TB-laptops uit in 2024, waarmee 83 procent van alle nieuw toegevoegde laptops een opslagcapaciteit heeft van 512GB of 1TB. Apparaten met een ssd van 128GB of minder zien we gelukkig nog maar weinig.
Laptopschermen: 16:10 aan kop, langzaam meer oled
Meer dan driekwart van de laptops die we in 2024 hebben geïndexeerd in onze Pricewatch heeft een scherm van (ongeveer) 14", 15" of 16". Dat was vorig jaar ook zo, maar we zien dat er dit jaar relatief meer modellen zijn geïntroduceerd met een 14"- of 16"-scherm, terwijl het aantal 15"-laptops juist iets terugloopt. We hebben ook gegevens over het aantal click-outs op laptops met verschillende schermdiagonalen. Ook daarin zijn de bovengenoemde categorieën veruit dominant. Onze bezoekers zijn relatief gezien wat meer geïnteresseerd in 13"-laptops dan dat er nieuwe apparaten bijkomen met deze schermdiagonaal; omgekeerd wordt er relatief weinig geklikt op 17"-exemplaren.
Vorig jaar zagen we al dat er steeds meer laptops waren met een 16:10-schermverhouding, waarop het fijner werken is dan op laptops met een 16:9-breedbeeldscherm. Je ziet meer van een document of website en hoeft minder te scrollen. Zoals blijkt uit de data van onze Pricewatch, werden er in 2024 voor het eerst meer laptops geïntroduceerd met een 16:10-scherm dan met een 16:9-paneel. Producten met 3:2-schermen, bijvoorbeeld te vinden in de Microsoft Surface-producten, zijn er steeds minder. Ook overige schermverhoudingen zien we dit jaar minder dan voorheen.
De markt mag zich vooral consolideren rondom twee verschillende schermverhoudingen, maar in de afgelopen jaren zien we de variatie in schermresoluties juist toenemen. De onderstaande grafiek bevat alleen de meest veelvoorkomende resoluties, zoals 1920x1080 of 2560x1600, maar in het balkje 'overig' zitten de gekste resoluties verstopt, zoals 2048x1280 pixels (enkele Lenovo IdeaPad Pro 5 en HP Pavilion 16-laptops), 2560x1664 pixels (de Apple MacBook Air) en 3072x1920 pixels (de Lenovo Yoga Pro 7-serie). We zien de laatste jaren meer fabrikanten adverteren met zo'n '3k-scherm', waarmee een horizontale resolutie van ongeveer 3000 pixels wordt bedoeld.
Het aantal oledschermen in laptops neemt langzaam toe, maar het overgrote deel van de apparaten heeft ook in 2024 een ips-paneel: zo'n 82 procent van de nieuw toegevoegde laptops. TN-panelen met hun bedroevende contrast en kijkhoeken zijn vrijwel verdwenen, zelfs in de goedkoopste prijscategorie tot 500 euro. Daarin was de verhouding tussen TN en ips vijf jaar geleden bijna 50:50, maar inmiddels heeft zo'n 80 procent van de goedkope laptops een ips-scherm.
Gaminglaptops, zelfs hele dure modellen, waren de afgelopen jaren nog vrijwel altijd voorzien van een lcd-scherm. Dat is gek, want de theoretische voordelen van de oledtechniek sluiten goed aan bij een laptop waarop je wilt gamen. Zo bieden vrijwel alle oledpanelen supersnelle responstijden, een ordegrootte sneller dan de snelste lcd's. Laten laptopschermen nu juist niet altijd snelle lcd's zijn, zoals de 'tergend trage' Acer Predator Helios 18 dit jaar bewees.
Op de CES van 2024 introduceerden diverse fabrikanten hun eerste gaminglaptops met oledschermen. Denk aan de HP OMEN Transcend 14, ASUS Zephyrus G14 en Razer Blade 16. Het is niet verrassend dat juist deze extra compacte machines als eerste van een oledpaneel werden voorzien: een oledscherm is dunner dan een lcd, die intern uit meer verschillende lagen bestaat.
We hebben de gegevens gedubbelcheckt, maar eind 2024 moeten we, afgaande op de aantallen nieuwe apparaten in onze Pricewatch, concluderen dat er nog geen heel duidelijke stijging zit in het aantal oledlaptops met een gamingvideokaart. Hoewel laptops uit de gamingserie de afgelopen jaren meestal geen oled hadden, kon je wel een laptop met Nvidia Geforce GTX- of RTX-chip en een oledscherm vinden door uit te wijken naar 'creator'-laptops, bijvoorbeeld die uit de Gigabyte AERO- of MSI Prestige-serie. Met hun dunne vormgeving en lage tgp's boden die alleen niet de maximale gamingprestaties. De schermen hadden bovendien een vrij lage 60Hz- of hooguit 120Hz-refreshrate, misschien ook de reden dat fabrikanten voor gaminglaptops tot nu toe van oled afzagen. Het 16"-paneel in de nieuwe Razer Blade 16 die hierboven wordt genoemd, was als eerste laptopoledpaneel geschikt voor 240Hz.
Als we kijken naar de schermen van gaminglaptops, zien we in lijn met 'normale' laptops een duidelijke trend naar hogere resoluties en naar 16:10-schermen, die vooral de afgelopen twee jaar standaard zijn geworden op duurdere gaminglaptops. Gemiddeld genomen hebben gaminglaptops steeds snellere schermen: ongeveer de helft van de gaminglaptops heeft een 165Hz-scherm of hoger.
Een opvallendere conclusie die je uit de bovenstaande grafiek kunt trekken, is dat het aantal schermen met een hele hoge refreshrate van meer dan 240Hz juist weer afneemt ten opzichte van een paar jaar geleden. Toen werden er zelfs laptops met 300Hz- en 360Hz-schermen geïntroduceerd, maar in 2024 indexeerden we geen enkel nieuw apparaat met die refreshrates. Kennelijk was er niet genoeg vraag naar laptopschermen met zo'n hoge beeldsnelheid, en als je de benchmarkresultaten van de gemiddelde gaminglaptop erop naslaat, is dat niet vreemd. Waar je met een snelle desktop misschien dat soort framerates haalt, mag je zelfs met een dure gaminglaptop al blij zijn om 200fps aan te tikken.
Met het uitblijven van nieuwe gpu's die de prestaties van gaminglaptops naar een hoger plan kunnen tillen, concentreerden fabrikanten zich in 2024 vooral op het verhogen van de schermresolutie en de verdere schermkwaliteit. Zo hebben duurdere gaminglaptops vaak een scherm met breed kleurbereik en soms een miniledbacklight met honderden dimmingzones, dat de hdr-beeldkwaliteit sterk kan verbeteren ten opzichte van een normaal lcd-scherm door het veel hogere contrast.
Vooruitblik op 2025
Het jaar 2024 was een bijzonder laptopjaar omdat Qualcomm AMD en Intel van concurrentie voorzag. We kregen processors met ingebouwde npu's op het Windows-platform. Op het Apple-platform was het er al een tijdje, maar waar je ook keek, de npu's moesten steeds sneller worden. De AI-race was ook terug te zien in laptophardware, die eerst geschikt moest zijn voor Copilot en daarna voor Copilot+.
Processors werden inderdaad sneller, maar de snelste processors in gamelaptops kregen geen update. In 2025 komt daar verandering in. Intel heeft Arrow Lake-H en -HX al aangekondigd voor het eerste kwartaal. AMD heeft nog niets officieel aangekondigd, maar het lijkt erop dat er snelle processors met de codenaam Fire Range in de pijplijn zitten.
Die snelle laptopchips zijn goed nieuws voor mobiele gamers, want de afgelopen tijd regende het geruchten over de nieuwe RTX 5000-generatie, die naar alle waarschijnlijkheid begin januari aangekondigd zal worden. Vervolgens zal het een kwestie van tijd zijn voordat de nieuwe chips hun weg naar laptops vinden.
Qualcomm zal niet op de high-end, maar juist op de goedkopere toer gaan. De fabrikant teasede een goedkopere Snapdragon X-chip, die in laptops van 600 dollar moet verschijnen. De chip zal wat minder snel zijn dan de huidige Snapdragon X Plus en X Elite, maar wel dezelfde npu hebben, zodat hij nog wel compatibel zal zijn met Copilot+.
En wie weet zal de influx van nieuwe gamelaptops er ook voor zorgen dat we weer meer oledschermen met hogere refreshrates gaan zien en kunnen we 360Hz-schermen weer verwelkomen. 2025 heeft in ieder geval alle ingrediënten om weer een mooi laptopjaar te worden. Vanaf de laptopredactie: fijne dagen en tot volgend jaar!
De NPU's voor AI hebben int8 cores, de meeste modellen draaien standaard fl16. Dus voordat modellen op de NPU draaien moet je modellen eerst omzetten.
De oplettende lezer weet dat int8 veel minder waarden kan bevatten dan fl16, het is dus niet triviaal om die omzetting te doen én je hebt kans dat het model minder nauwkeurig wordt.
Wat is TOPS?
Trillions of Operations Per Second
Dus 45 TOPS zijn 45 biljoen berekeningen per seconde. Een model van 7B heeft voor elke 'token' 7 biljoen berekeningen nodig.
Wat is een token?
Je tekst invoer wordt opgeknipt in stukjes waarin het model is getraind. De volgorde van de stukjes word ook vertaalt zodat het model dit kan begrijpen. Je houdt uiteindelijk meerdere 'tokens' - rijtjes cijfers - over elk ter grote van het model. In het voorbeeld hierboven wordt je zin dus vertaald naar vele keren 7 Biljoen cijfers.
Snelheid
Als het model en je invoer in het geheugen van je NPU en GPU passen wordt je model snel uitgevoerd. Per berekening is 1 klokcyclus nodig, het laden van geheugen kan wel 23 klokcycli kosten.
Hoe meer tokens hoe langer de berekening ~45/7*aantal_tokens, als het in het NPU/GPU geheugen past.
Past het model en 1 token wel maar meer niet? Dan kan de berekening tot wel 24x zo lang duren. Past het model niet helemaal? Dan kan het 24*24 keer zo lang duren, en typisch haak je dan af.
Wat is een AI-model eigenlijk? Waarom zijn int8 of fl16 belangrijk voor AI.modellen? Je krijgt toch woorden, muziek of plaatjes uit die modellen?
Computers werken alleen met cijfers, ze kunnen ze vergelijken, en er wiskundige operaties op doen. Om van cijfers naar tekst of plaatjes te gaan is er een mapping (interpretatie) van het uitgerekende resultaat nodig. En om de 'berekening' te doen is er een mapping van de input naar cijfers nodig.
Er is tegenwoordig een veel gebruikt bestandsformaat om dat te doen. Dat formaat heet safetensors en is een tekst bestand met metadata en vooral veel cijfers. Deze kunnen enkele gigabytes groot zijn, tientallen zelfs.
Omdat het tekstbestanden zijn kun je dus gewoon zien hoe ze gestructureerd zijn. Een voorbeeld van een goed model om plaatjes mee te maken is https://huggingface.co/bl...labs/FLUX.1-dev/tree/main (komt uit Europa en draait lokaal op je PC of eigen server).
Je ziet dat er meerdere mappen zijn met meerdere tekst bestanden.
Dat komt omdat je de invoer en uitvoer van het model moet omzetten van of naar cijfers: tensoren: een lijst met cijfers waar de waarde van positie in de lijst betekenis heeft.
Zie bijvoorbeeld https://huggingface.co/bl...main/tokenizer/vocab.json
Een model kan bestaan uit verschillende 'vertaal' json bestanden en verschillende 'tensor' bestanden. De tensor bestanden worden gebruikt voor de int8 (NPU), fl16 of fl32 (GPU) berekeningen op je bestaande invoer of op de uitvoer van een vorige tensor te doen. Zie het als een grote matrix operatie. Modulair
Door dit ontwerp kun je makkelijk meerdere modellen na elkaar uitvoeren; je zet de verschillende tensoren achter elkaar in de berekening en zet en een vertaal tensor tussen die in uitvoer van de ene vertaald naar de invoer van de ander.
Als je veel geheugen hebt voor de NPU of GPU kun je alle tensoren in 1x in het geheugen laden en kunnen alle biljoenen berekeningen per seconden direct uitgevoerd worden.
Maar nu weet ik nog niet waarom nu int8 of fl16.
Een 8 bits integer kan maar 256 verschillende waardes bevatten en de afstand tussen de grootste en kleinste waarde is beperkt. Het voordeel is dat de berekening simpel en snel kan worden uitgevoerd.
Een 16 bits floating point bevat een exponent, dat betekent dat de eerste cijfers van het getal kloppen en dan maal een tien met veel nullen er achter kan worden vermenigvuldigd. Cijfers kunnen dus ver uitelkaar liggen, en kunnen veel verschillende waardes bevatten. Als je een AI model hebt waar de invoer parameters meer dan 256 waardes hebben of waar de verbanden tussen verschillende waardes soms groot en soms klein zijn; denk aan: groen, licht groen, gras groen, bladgroen versus rood en blauw. Kan een floating point dat beter uitdrukken dan een integer.
En de floating point berekening is dus complexer op een chip.
Aan de andere kant kun je ook kiezen voor 3 integers, een voor rood een voor blauw een voor groen.
Hoe je het model ontwerpt (de encoding van je invoer) bepaald of je met een int8 NPU net zulke resultaten kunt halen als met een fl16 of zelfs fl32.
Opensource model?
Dat je een model opensource krijgt is mooi maar betekent niet dat je een fl16 model even kunt omzetten naar een int8. Als je een fl16 hebt met meer dan int8 mogelijke waardes, kun je er dan zomaar een paar samenvoegen (informatie verlies). Of moet je hem opsplitsen (kleuren)? Maar hoe splits je hem op?
Daarom bieden steeds meer AI-modelbouwers ook informatie over hoe het model getraind is en met welke wegingen. Door die wegingen kun je op een betrouwbare manier het model omzetten naar andere rekeneenheden.
Wellicht krijgt de int8 versie dan meer parameters dan het fl16 model. Maar als jouw computer een int8 NPU met 45TOPS heeft, zal - zolang alles in het geheugen past - het int8 model sneller draaien.
Bijvoorbeeld in 12 seconden in plaats van ruim een uur voor een plaatje.
Waarschuwing : het omzetten van een model naar int8 op een manier zonder dat het model kwaliteit verliest is specialistisch werk. Typisch zoek je op internet of iemand dat al gedaan heeft.
Ook moet de software die je gebruikt om het model uit te voeren jouw NPU ondersteunen/herkennen. Als de software een NVIDIA GPU verwacht maar je hebt een Qualcomm NPU, dan heb je niets aan die software.
[Reactie gewijzigd door djwice op 25 december 2024 13:07]
Zoals ik al verderop zeg is het jammer dat AMD de API/SDK niet vrijsteld voor anderen. Amuse werkt echt RAP op mijn 8700G, maar zie het liever icm met ComfyUI gebruikt worden, die nu ook ZLuda ondersteund.
Mijn klacht met laptops in 2024 (2024 modellen) is dat fabrikanten nogsteeds niet knap hun fancontrole op orde hebben. Het zijn lawaaibakken en stofzuigers van hier tot Noord Skandinavie en terug. En elke 3 seconde, fan aan, fan uit, fan aan. Test werkelijk niemand daar in Californie meer.....
Prettige kerst allemaal. Maak er wat moois van en lekker eten!
Koop een Apple! Ik heb nu een jaar lang een Macbook met een m3 pro chip en anderhalf jaar een m2 pro chip. In die tijd heb ik hem 1x horen blazen, ondanks dat ik er zware dingen mee doe (grote photoshop bestanden openen die onder Windows niet lukken, zelf geprogrammeerde spellen compileren, etc...)
Ik heb overigens net een m4 pro laptop besteld en daarbij wel de m4 Max overgeslagen omdat die schijnbaar nog wel eens wil gaan blazen...
Ik ken inderdaad wel modellen die dit hebben maar handig is om een fan te hebben die een goede frequentie heeft En of behuizing. Dan is zelf met fan aan oke.
Daarnaast als tweaker kunnen we vaak wel de fan curves veranderen afhankelijk van t systeem.
Ik denk dat ze vooral aggressief zijn als in zolang mogelijk uit, en dan ineens al 50% wat in theorie leuk is maar wel sneller jouw probleem veroorzaakt tenzij je hem heel veel hysterese geeft en dus eerst naar 90 graden cpu hotspot laat gaan om dan pas de fans aan te zetten die meteen terug naar 50 of 60 graden gaan.
Of misschien koop jij gewoon het verkeerde model? Als ik nu kijk naar de HP die ik op het werk heb of de Surface Laptop thuis, die hebben het probleem niet dat jij beschrijft.
Waarom er ook zoveel cores in een laptop moeten, weet ik ook niet. 28 threads (laptop variant van 14700K ?) is toch wel voor een groot workstation. Dat moet ook zo veel terug klokken op een laptop. Snelheid per core zakt vast gigantisch in bij een grote bewerking.
Beter is 16 threads die wel vrijwel altijd snelheid halen.
[Reactie gewijzigd door kujinshi op 26 december 2024 03:14]
Niks mis met WiFi5, het is meer dan snel genoeg voor thuisgebruik en bijkomend voordeel is dat de apparatuur zuiniger is dan de WiFi6 en WiFi7 equivalenten. Zeker bij apparatuur wat redelijk 24/7 aanstaat tikt dat snel aan.
WiFi 7 is niet enkel in aanschaf duurder maar ook in gebruik. Ik zie nul reden om te upgraden van mijn huidige WiFi5 opstelling. Hopelijk hebben toekomstige WiFi standaarden wat meer aandacht voor verbruik.
[Reactie gewijzigd door Caayn op 25 december 2024 10:14]
De NPU, wat moet je er mee? Leuk dat het er op zit, ben je klaar voor de toekomst, nu de software nog die er gebruik van zal maken.
Zelf dit jaar, na heel lang, nog eens een laptop gekocht. De afgelopen jaren altijd gebruik gemaakt van de laptop van het werk als ik toch eens een mobiel toestel nodig had. Maar met de komst van de SD-X systemen kon ik het niet laten en een Surface Laptop 7 in huis gehaald. Die 3:2 beeldverhouding blijft voor mij een grote plus en die nieuwe architectuur doet het zeker niet slecht.
Positief om zien dat meer en meer fabrikanten die ellendige Full HD resolutie loslaten, al moet men uiteraard wel als 16:9 niet de populairste beeldverhouding is.
Ja die 3:2 is echt fantastisch! Kom je in het dagelijkse werk problemen tegen met het gebruik van de SD-X?
En het lastige van producten om klaar te zijn voor de toekomst, zoals die NPU's, is dat als de toekomst er is, de snelheid vaak weer achterhaald is. Dus in eerste instantie is het niet nuttig, en in tweede instantie is het te traag geworden.
[Reactie gewijzigd door Emielio op 25 december 2024 08:07]
Ik heb zelf het systeem dual boot gemaakt en, daar ik systeembeheerder ben bij mijn werkgever, een dual boot opgezet met een gewone Win11 en dus 1 die ons bedrijfsprofiel heeft en ook in Intune zit.
Ik kom niet veel problemen tegen, maar er gebeurdt dan ook niet veel meer mee dan wat kantoorwerk. Gamen gaat meestal niet goed op het platform, dus dat probeer ik zelfs al niet meer. En van de meeste software die ik dageiijks nodig heb bestaat reeds een arm64 versie en ook de compatibiliteit met de x86 software die ik nodig heb heeft me nog niet in de steek gelaten. Enkel de standaard virusscanner van mijn werkgever, die bestaat niet in arm64 en ga ik ook niet eens proberen in compatibiiteitsmodus te draaien, defender moet daar maar volstaan.
Ook op vakantie, waar ik hem regelmatig op batterij heb gebruikt, supertevreden geweest, behalve dan soms van het zeer glanzende scherm, daar moet ik nog eens een matte film voor kopen om er over te kleven.
Voor de Qualcomm NPU heeft Qualcomm al redelijk wat modellen omgezet naar binaire versies.
Onderandere Llama, Whisper en Stable Diffusion (1.5 en 2.1), maar ook modellen voor object herkenning enzo.
Hier een kort lijstje van modellen die je nu al op die NPU kunt draaien: https://aihub.qualcomm.co...ipsets=Snapdragon+X+Elite
Oké? Als jij het zegt?
Ongeveer 100% van de merken anders dan Apple leveren Windows en een paar ChromeOS.
Ongeveer 100% van de laptops kan ook een of meer (andere) Linux-distros draaien.
Ik kan niet voor je inschatten hoeveel laptops ook Minix of andere besturingssystemen kunnen draaien.
[Reactie gewijzigd door lenwar op 25 december 2024 22:17]
Waar ik me het meest aan stoor met het hele "ai" gebeuren is het te pas en te onpas schreeuwerige door de strot duwen van de "ai" functies.
Ik wil graag geloven dat het een krachtig stukje nieuwe technologie is, maar nu heb ik het gevoel alsof dat men mij met alle geweld een gemotoriseerde schroevendraaier wil aansmeren terwijl ik voor een hamer in de winkel sta.
Dat maakt dat ik het voorlopig wel voor gezien houdt met die hele "ai" zooi. En dat is nog zonder mee te wegen dat de bedrijven die het hardst schreeuwen, om het zachtjes uit te drukken, op mij geen al te betrouwbare indruk maken. Al die centjes die ze erin smijten moeten terugverdiend worden, en dat zal ten kosten gaan van de gebruikers, met bovendien een hoge kans op maatschappelijke schade die ver reikt buiten de gebruikerskring.
[Reactie gewijzigd door Verwijderd op 25 december 2024 08:33]
Helemaal mee eens. De AI revolutie is wel gaande, maar op een heel ander vlak, en meestal zeker nog niet op je laptop. Bijna alle AI zit in de cloud, en is dus volledig onafhankelijk van wat voor hardware je het vanaf bedient.
Een mooie jaar met laptops wereld en de vooruitzichten zijn goed. Ik gebruik zelf al jaren geen laptop (Notebooks) meer. Ik gebruik jaren een tablet, sinds oktober 2024 heb ik de Samsung Galaxy Tab S10+. Deze heb ik omgetoverd tot een laptop met Samsung DeX met Samsung Bookcover Keyboard AI met trackpad. De ARM Mediatek Dimensity 9300+ is een krachtige SoC met Wi-Fi 6e en AI functies en 7 jaar aan updatebeleid
[Reactie gewijzigd door Van der Berg op 25 december 2024 08:32]
Ik gebruik een vergelijkbare combinatie, alleen dan naast mijn laptop, als middenstap tussen laptop en telefoon. Wat ik wel jammer vind is dat ze de 10 alleen in groot formaat hebben uitgebracht. En omdat ik een 14" laptop heb, vind ik dat de tussenstap substantieel kleiner moet zijn, om als optie te zijn tussen de laptop en telefoon. Ik heb dus heel recent de S9 gekocht, om zo de 11" te kunnen kopen. Gelukkig is het nog steeds snel genoeg en werkt het verder allemaal prima. Zelf heb ik een toetsenbord in apple magic keyboard style er bij gekocht, en een mini muisje, zodat ik letterlijk een mini laptopje er mee heb.
Dit past precies in een slingbag die ik heb, waarmee dit fijn is voor situaties waar ik mijn laptoptas niet wil meenemen, maar eventueel toch iets wil kunnen doen.
In Q4 kwam de Intel Core Ultra 200V serie nog uit. Vanwege het grote verschil in npu met eerdere series heb ik daar wel even op gewacht.
Wel lang getwijfeld tussen Surface laptop met Snapdragon x en deze die het nu geworden is (Asus vivobook s). Ik weet nog steeds niet welke keuze beter was geweest, maar we zijn blij mee de Asus!
Zolang je tevreden bent met de laptop is het zeker geen verkeerde keuze zou ik zeggen . Had je de gok genomen met de SL7 en kom je dan een compatibiliteitsprobleem tegen, dan ga je kwaad zijn op jezelf. Dus zeker niet te lang over nadenken.
Persoonlijk gebruik ik al jaren de Lenovo X1 Carbon Ultrabook. Dit zijn behoorlijk dure laptops als je ze goed spect, ik heb nu een 2,5 jaar oude met destijds de meest krachtige i7 die ze er in leverde. Ondanks dat hij me 3500 euro koste, is het een gigantisch teleurstellende laptop. Waarom? Thermal throttling. In nederland is het meestal wel behapbaar, maar ik gebruik het ding veel op reis in warme landen, dan is die steeds slechter bruikbaar. Ik zet de laptop meerdere keren per dag uit om af te laten koelen.
Maar de nieuwste X1 Carbon is nog steeds alleen maar met intel chips leverbaar. Nu weet ik dat ze bij de laatste generatie chips een redelijke stap gemaakt hebben, maar in NL verkopen ze nog alleen de oudere X1 Carbon met nog steeds zo'n verschrikkelijk inefficient hete cpu er in.
Ik heb het gevoel op een doodlopend eind te zitten met dit type laptop, ondanks dit misschien mijn 5e X1 Carbon is. Lenovo weigert in dit type de efficientere Ryzens toe te passen, want premium en Intel zou nog voor premium staan.
De goedkopere Lenovo's zijn met Ryzen te gebruiken, maar dan moet ik op allerlei aspecten compromissen accepteren omdat het goedkopere modellen zijn. Vooral de slechtere schermen, hoger gewicht enzo vind ik jammer.
QUALCOMM vind ik heel interesant worden, maar ik durf het nog niet aan voor een daily driver. Ik vind het stukje compatibiliteitsrisico nog wat aan de hoge kant. Ik hoop van harte dat ARM/Windows mainstream gaat worden, als ik naar Apple kijk.
Als desktop staat er voor mij een Mac mini in bestelling, die naast mijn windows PC komt, waarbij ik dan kan gaan proeven aan Apple pc's. Ik heb een Ipad gehad, daar heb ik niet aan kunnen wennen, omdat iPadOS ontzettend restrictief is. Maar nu ga ik toch kijken of Macos bruikbaar is als daily OS in iemand die verder niet in het Apple ecosysteem wil. Stel dat dat allemaal lukt, dan zou het voor mij kunnen dat ik ooit op een Macbook ga overstappen. Iets dat ik nooit van mijn leven had verwacht. Maar de LENOVO/WINTEL weg lijkt een doodlopende weg geworden. X86 lijkt het in de praktijk niet meer te kunnen winnen van ARM in performance per watt. En Lenovo blijft ook in de slechte dagen van Intel te hard vasthouden aan matige intel CPU's in hun topmodellen.
Je kan het TurboBoosten aanpassen en eventueel uitzetten.
Dat kan veel schelen in temperatuur (fan noise!) en batterijgebruik.
Ik doe dat standaard met al mijn laptops hier ook:
Ik heb die guide geprobeerd maar krijg de optie niet zichtbaar bij mijn CPU.
Het compromis dat ik op dit moment heb is dat ik de laptop in nederland op beste energie-efficientie zet. Dan is die meestal vlot genoeg. En in een warm land zet ik hem op beste prestaties. Dat resulteert in ongeveer een vergelijkbare prestatie.
Als ik hem in het buitenland (meestal omgevingstemperatuur van 28 graden, op beste efficientie zet, dan spoelt de fan dus niet op, en wordt het ding bloedheet en zo langzaam dat het niet meer werkbaar is. Dus ik laat de fan in het buitenland gewoon lekker blazen, dan werkt de laptop tenminste.
Wifi 7 wordt ook nog niet gekocht omdat routers die dat ondersteunen nog reteduur zijn. Ik wacht nog wel een paar jaar. Wifi 5 is voor thuis snel genoeg.
/i/2006799212.png?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006960506.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2007054390.jpeg?f=imagenormal)
:strip_icc():strip_exif()/i/2007150886.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2007151306.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_exif()/i/2007331784.jpeg?f=fpa)
/u/12436/p1_normal.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/10757/Avatar70.jpg?f=community){kind=avatar}
:strip_icc():strip_exif()/u/243583/crop5f528d5b6e0ff_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/57096/crop64cbdcb3776f4_cropped.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/1897390/crop66f01cc72c09a_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/218264/crop591b1af1cf6d6_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/78725/train-icon3.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/427246/XB1_avatar.jpg?f=community){kind=avatar}
:strip_icc():strip_exif()/u/132224/crop677a9fc7782e4.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/98843/tmpgeel601.jpg?f=community){kind=small}
/u/176086/crop5f0823fa5e8d6_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/394109/crop5c5d6d2d76f2d.png?f=community){kind=small}
/u/591847/crop5fb965d9e3c24_cropped.png?f=community){kind=small}
. Had je de gok genomen met de SL7 en kom je dan een compatibiliteitsprobleem tegen, dan ga je kwaad zijn op jezelf. Dus zeker niet te lang over nadenken.
:strip_exif()/u/153231/crop5fa699c2d2f02.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/147791/crop56e423ed8d794_cropped.jpeg?f=community){kind=small}