Als je een geavanceerde chip wilt laten maken, kom je al gauw bij één partij terecht: TSMC, met zijn torenhoge marktaandeel. Dan heb je nog Intel en Samsung, die beide ook geavanceerde chips kunnen maken, maar worstelen om mee te komen met de Taiwanese marktleider. De wereld is dus ernstig afhankelijk van één groot bedrijf, dat zich ook nog eens bevindt in een geopolitieke hot zone.
Dat er behoefte is aan een nieuwe speler, staat daarom buiten kijf. Als het aan Rapidus ligt, gaat het die rol vervullen. Drie jaar geleden bestond Rapidus nog niet eens, maar over een paar jaar wil deze Japanse chipmaker al mee kunnen doen met de top van de foundrymarkt, zonder eerdere ervaring.
Rapidus werd eind 2022 opgericht door een aantal bedrijven, met miljardensteun van de Japanse overheid. Het doel: Japan weer op de kaart zetten in de wereld van geavanceerde chipproductie. Jaren geleden was Japan een grootmacht op dit gebied, maar het land heeft die positie verloren aan concurrenten in Taiwan, Zuid-Korea en de Verenigde Staten.
IIM-1, de eerste chipfabriek van Rapidus. Bron: Rapidus
Sindsdien ging het snel. De eerste chipfabriek van Rapidus is al een feit en produceert sinds een aantal maanden testwafers. Over een paar jaar begint het echte werk: in de loop van 2027 moet de massaproductie beginnen op een eigen 2nm-procedé, dat de kersverse chipmaker samen met IBM ontwikkelde.
Dit is niet eerder vertoond; normaal gesproken ontwikkelen chipfabrikanten stap voor stap procedés die net iets beter zijn dan de vorige, maar Rapidus wil dus in één klap kunnen meekomen met de drie grootste foundry's ter wereld.
Critici zullen zich afvragen of dat realistisch is. Die twijfel is niet ongegrond, want het maken van steeds geavanceerdere chips is topsport. Chips maken is ontzettend ingewikkeld, duurt maandenlang en vergt honderden stappen, die tot op de atoom nauwkeurig moeten worden uitgevoerd. Ook gevestigde spelers als Intel en Samsung hebben het er moeilijk mee, laat staan een nieuwkomer. Rapidus denkt dat het die uitdagingen kan overbruggen, mede door een nieuwe werkwijze in de fabriek.
Tweakers sprak met Henri Richard, het hoofd van Rapidus Design Solutions. RDS is de Amerikaanse tak van Rapidus, die zich onder andere bezighoudt met het technisch ondersteunen van klanten. We spraken over het verhaal achter Rapidus, de ontwikkeling van zijn 2nm-node en hoe Rapidus verwacht klanten te kunnen binnenhalen als nieuw en onbewezen bedrijf.
Bannerafbeelding boven artikel: picture alliance / DrPixel / Getty Images, IBM
Meer weten over hoe chips gemaakt worden?
Ben je benieuwd hoe het volledige chipproductieproces in elkaar steekt, van kale wafer tot een werkende chip? We publiceerden eerder een artikel en een video waarin het hele proces wordt uitgelegd. Je kunt beide hier bekijken.
Het verhaal achter Rapidus
Om te beginnen, kun je jezelf voorstellen?
Henri Richard. Bron: Rapidus
"Mijn naam is Henri Richard. Ik ben de general manager en president van Rapidus Design Solutions, de Amerikaanse dochteronderneming van Rapidus. We zijn de afdeling voor sales en technische support binnen Rapidus. We zitten hier in Santa Clara, maar we werken samen met al onze klanten in de Verenigde Staten, Europa en Azië."
"Voordat ik hier begon, werkte ik al samen met [Rapidus-ceo] Atsuyoshi Koike bij SanDisk, waar hij de chipfabriek in Yokkaichi draaide en ik verantwoordelijk was voor de wereldwijde sales. Ik was met pensioen toen hij de plannen voor Rapidus aan mij presenteerde. Ik was ontzettend enthousiast om te zien dat Japan terugkeert naar geavanceerde chipproductie. Daarom heb ik mijn pensioen beëindigd om dit te gaan doen."
In je eigen woorden: wat is het verhaal achter Rapidus?
"Dat begon bij de visie van Koike-san. Toen hij jaren geleden bezig was met zijn doctoraat, had hij het al over hoe je chipfabrieken op een andere manier kunt organiseren. Daarom besloot hij uiteindelijk deze entiteit op te richten, samen met Tetsuro Higashi, de voormalige ceo van Tokyo Electron. Ze kregen de steun van de Japanse overheid en de rest is geschiedenis."
"Wat ik zelf interessant vind aan Rapidus, is dat het probeert om de traditionele eigenschappen van Japan – kwaliteit, betrouwbaarheid, stabiliteit – te combineren met snelheid, iets waar Japan niet bepaald bekend om staat. Daarvandaan komt ook de naam van het bedrijf."
'We gaan de zaken net iets anders aanpakken.'"Uiteindelijk zijn we hier echter niet om te concurreren. Het is geen frontale aanval op de bestaande foundry's; die zijn allemaal erg groot en zeer goed gevestigd in de markt. Wij zijn een nieuwkomer. We komen naar de leading edge, maar gaan de zaken daar net iets anders aanpakken."
"We gaan ons vooral richten op de snelste productietijd in de sector en dat is niet voor iedereen aantrekkelijk. Nou ja, het is voor iedere klant aantrekkelijk, maar niet voor ieder project. Sommige klanten kunnen die differentiatie goed gebruiken. Daar gaat dus onze aandacht naar uit."
Een ceremonie voor de oprichting van Rapidus Design Solutions. Van links naar rechts: IBM Semiconductors-topman dr. Mukesh Khare, Rapidus-ceo Atsuyoshi Koike en RDS-topman Henri Richard. Bron: Rapidus
Rapidus is eind 2022 opgericht. Inmiddels is jullie eerste chipfabriek al gebouwd en draait die fabriek testproductie. Waar komt die snelle opbouw vandaan?
"Uit zorgvuldige planning, maar we hebben ook wat wind in de rug dankzij de trots die er in Japan heerst rond dit project. Japan was ooit de grootste speler op dit gebied, maar is al 25 jaar niet echt meer actief is op de markt voor geavanceerde logicproductie. Als ik berichtgeving van de Japanse pers over Rapidus lees, is het mijn indruk dat dit voor Japan daarom verder gaat dan alleen een groot industrieel project."
"We hebben ook hulp uit de sector. Kajima, de aannemer die verantwoordelijk was voor de bouw van onze fabriek, heeft alles op alles gezet om dit project zo snel mogelijk te realiseren. ASML behandelde ons als vorsten wat betreft toewijzing en prioritering, ondanks het feit dat we nog geen grote klant zijn. Dat geldt ook voor andere spelers in het ecosysteem, zoals partners rondom chipontwerpsoftware: Synopsys, Cadence en Siemens; ze behandelen ons net zo goed als alle andere foundry's."
"Ik ga niet zeggen dat we geen lof verdienen voor onze prestaties en snelheid, want ik vind dat het team fantastisch werk heeft geleverd. Ik denk echter ook dat we ons in een zeer gunstige omgeving bevinden, waar iedereen ons wil helpen."
Ceo Atsuyoshi Koike trapt de bouw van Rapidus' eerste chipfabriek af, september 2023. Bron: Rapidus
Waarom denk je dat Rapidus nodig is op de markt?
"Daar zijn een hele hoop redenen voor. Allereerst hebben we een situatie waar één dominante speler zó goed heeft gepresteerd, dat ze bijna de enige zijn voor bepaalde soorten projecten. Wij denken echter dat we een tijdperk ingaan waar de vraag enigszins wordt onderschat, bijvoorbeeld vanwege de AI boom. Er is dus een behoefte aan meer productiecapaciteit."
"Tegelijkertijd zijn de grootste bedrijven écht gigantisch geworden, aan beide kanten van de markt: foundry's als TSMC en klanten als Nvidia. Er zijn veel kleinere klanten die opkomen, bijvoorbeeld rondom AI, die bang zijn dat ze geen productiecapaciteit voor hun chips kunnen vinden [doordat de grote klanten alles opeisen]. De markt is daarom op zoek naar een speler met minder loyaliteit aan bepaalde klanten, aangezien we nieuw zijn."
"Er is ook een behoefte aan een verandering in het denkmodel rondom chipontwikkeling. Vroeger waren de frontend en de backend van de productie redelijk gescheiden van elkaar. Nieuwe technologieën worden echter niet alleen uitgedaagd op het chipproductiegedeelte, maar ook op het gebied van packaging."
"Er is dus ook een behoefte van de industrie om die twee werelden met verschillende uitdagingen op een heel andere manier met elkaar te laten communiceren. Daarom doen wij frontend- en backendproductie binnen dezelfde fabriek. We gaan die twee werelden veel strakker integreren, omdat we merken dat je voor de beste chips input van het packagingteam nodig hebt en andersom."
(Foundry's als TSMC en Intel doen ook aan packaging en backendproductie, maar dan in gescheiden fabrieken die soms ook in andere landen staan, red.)
"Dan heb je ook nog de geopolitieke draai, die voortkomt uit de onzekerheid in deze gekke wereld waarin we leven. Tot slot is er nog onze onderscheidende factor. We bieden een ontzettend snelle doorlooptijd, van het moment dat de klant een ontwerp aanlevert tot het moment dat we gaan printen. We zullen waarschijnlijk twee keer sneller zijn in het aanleveren van een volledig geassembleerde en geteste chip dan de top van de markt. Dat maakt bepaalde projecten mogelijk die anders niet zouden plaatsvinden."
Rapidus richt zich op snelheid, een gekoppelde frontend en backend, en meer. Bron: Rapidus
Even tussendoor: dus jullie gaan ook packaging doen in jullie fabrieken?
"Ja, dat gaan we aanbieden. Natuurlijk gaan we klanten daar niet toe dwingen. Als ze alleen wafers willen kopen en die chips ergens anders willen laten packagen, is dat prima. Wel bieden we de mogelijkheid om het bij ons te laten doen."
Komen jullie dan ook met geavanceerde packagingtechnieken, zoals interposers en 3d-packaging?
"Uiteraard. 2,5d-packaging, 3d-packaging, et cetera."
Naast 2nm-chips produceren, gaat Rapidus ook geavanceerde packagingtechnieken toepassen in zijn eerste fabriek.
Hoe Rapidus op 2nm wil produceren
Jullie stappen in op een 2nm-node. Dat is ongehoord. Chipmakers bouwen normaal gesproken stapje voor stapje door naar steeds geavanceerdere nodes. Jullie willen direct beginnen aan de top, zonder eerdere ervaring. Jullie hebben het procedé dan ook samen met IBM ontwikkeld, dat jaren geleden al een 2nm-procedé demonstreerde. Hoe ging dat?
"We hebben 150 medewerkers naar het IBM-lab in Albany, New York gestuurd; die daar zijn getraind. We hadden daar een diepe, dagelijkse samenwerking met de engineers van IBM rondom het ontwikkelen van het [2nm-]productieproces. Sommige van die medewerkers zijn inmiddels alweer terug in onze eigen chipfabriek. Vanaf nu zal ons eigen 2nm-procedé dan ook afwijken van het proces dat IBM destijds heeft ontwikkeld; we hebben geen enkele verplichting om daar identiek aan te blijven."
"We hebben uiteraard veel geleerd bij IBM. Nu gebruiken we onze eigen machines, software en 'geheime sausjes' om verder te werken. We geloven dat we IBM's 2nm-node kunnen nemen en die verder kunnen verbeteren. We hebben dus vooral de essentie verworven van wat IBM Research heeft gemaakt, om dat vervolgens mee terug te nemen naar Chitose en het op een zeer pragmatische manier te implementeren in onze fabriek."
Dat was mijn volgende vraag geweest. Researchinstellingen doen baanbrekend werk, maar vooral op kleine schaal, waarbij de yields ook niet zo hoog hoeven te zijn. Je kunt zo'n proces niet direct overnemen en op commerciële schaal toepassen, toch?
"Precies, dat is exact de reden. Er is een enorm verschil tussen een onderzoeksfaciliteit, zoals bij IBM en imec, en een chipfabriek met 25.000 wafer starts per maand. We gaan de technologie van IBM niet fundamenteel aanpassen, maar we gaan die wel tweaken, zodat we de juiste yields en defect density kunnen bereiken die je nodig hebt voor massaproductie."
"Onze singlewaferverwerkingstechniek gaat daarbij een grote rol spelen. Dat wordt een groot voordeel, omdat we daardoor véél sneller data kunnen verzamelen dan bij een traditioneler verwerkingsproces in batches. Iedere wafer die door onze fabriek rolt, kunnen we individueel meten. Met behulp van AI kunnen we al die miljarden of zelfs biljoenen datapunten vervolgens gebruiken om nog sneller onze yields te verbeteren."
Is dit allemaal wel haalbaar?
'Dat we geen ervaring hebben met voorgaande generaties, is geen handicap.'"Ja, we beginnen op 2nm en dat is inderdaad erg ambitieus. Dat we geen ervaring hebben op de voorgaande generaties, is echter geen handicap. We beginnen namelijk met een nieuw transistortype: de gate-all-aroundtransistor. Dat is nieuw voor iedereen en dus het juiste moment om een nieuwe speler te introduceren."
"Ten tweede zijn we er dus van overtuigd dat we dankzij onze keuzes op het gebied van single wafer processing en de data die dit ons oplevert, zeer snel kunnen leren en binnen de aangegeven termijn tot massaproductie met acceptabele yields kunnen komen."
Wat zou je dan zien als acceptabele yields? Zestig procent? Zeventig procent?
"Nou ja, dat is een bewegend doelwit. Zoals bij elk proces moet het percentage werkende chips uiteindelijk beginnen met een negen, maar daar zullen we uiteraard niet starten. Het is belangrijk dat, als we beginnen bij bijvoorbeeld zestig of zeventig procent, we zo snel mogelijk kunnen opklimmen naar die negentig procent. Dat is waar onze doorlooptijd ons een mooi voordeel moet opleveren."
Rapidus en IBM werken aan een 2nm-proces op basis van gate-all-aroundtransistors. Bron: IBM
Jullie werkten ook samen met imec, een Belgisch onderzoeksinstituut. Hoe past imec dan in het 2nm-plaatje?
"Ja, we zijn bijvoorbeeld onderdeel van imecs Core Partner-programma. Los daarvan: IBM heeft een compleet productieproces voor gaa-transistors voor de 2nm-node ontwikkeld. We werken met IBM samen om dat te optimaliseren voor massaproductie, maar het 2nm-productieproces is niet bepaald simpel. Imec heeft bijvoorbeeld zijn eigen programma's voor het ontwikkelen van materiaaltechnieken, euv-lithografietechnieken en andere innovaties voor de 2nm-structuren."
Kun je meer vertellen over jullie werkwijze met singlewaferprocessing? Wat houdt dat in?
"Het is eigenlijk vrij simpel. Binnen een chipfabriek heb je een soort cassettes, met daarin een stuk of 25 wafers. Die rollen door de hele fabriek. Normaal gesproken zou je een productiestap uitvoeren op die complete cassette en vervolgens met al die wafers tegelijkertijd doorgaan naar de volgende productiestap."
"Wij doen die productiestappen steeds met één wafer tegelijkertijd. Dat heeft verschillende voordelen. Je kunt bijvoorbeeld veel meer data verzamelen om je procedé te verbeteren. Bij iedere wafer kun je metingen uitvoeren. Eventuele correcties die nodig zijn, kun je vervolgens direct doorvoeren op de wafer erna en zo verder."
De productiemethode van Rapidus moet zorgen voor snellere yieldverbeteringen. Bron: Rapidus
"Het betekent ook dat je die wafers sneller van machine naar machine kunt brengen. Je hoeft namelijk niet te wachten tot een hele batch is verwerkt, voordat je door kunt naar de volgende productiestap. Zodra de wafer klaar is met de ene stap, kan hij onmiddellijk door."
"Kortom: de cycletimes zijn veel sneller omdat je met losse wafers werkt. De leercurve om de yields te verbeteren is ook kleiner, omdat je sneller data kunt verzamelen. Het is gewoon een andere manier om een chipfabriek te runnen."
Rapidus verwerkt wafers individueel bij iedere productiestap; normaliter gebeuren delen van het productieproces in batches. Bron: Rapidus
Het klinkt ook alsof dat duurder is. Klopt dat?
"Er zijn natuurlijk aanpassingen aan de machines nodig om met dit proces overweg te kunnen, maar als je kijkt naar de benutting van het fabrieksoppervlakte, de productiesnelheid, de inventaris ... Het eerste gevoel is 'o, dit moet wel duur zijn', maar als je naar de cijfers kijkt, is dat eigenlijk geen probleem."
Zijn er dan alleen maar voordelen met de overstap naar singlewaferprocessing?
'Als we het succes bewijzen, zou het me niet verbazen als anderen dit model overnemen.'"Dit was vooral een visie van Koike-san. Het was het onderwerp van een rapport dat hij twintig jaar geleden al schreef. Hij heeft altijd gedacht dat dit de manier was om een fabriek te runnen."
"Als we het succes kunnen bewijzen, zou het me niet verbazen als andere foundry's dit nieuwe model overnemen, in ieder geval voor een deel van hun productie."
Je zei dat Rapidus zich onderscheidt op het gebied van doorlooptijd. Normaal gesproken duurt het maken van een moderne chip makkelijk twee of drie maanden. Tijdens een evenement noemden jullie al wat voorbeelden, vooral rondom 'super hot' projecten, die extra prioriteit krijgen en dus extra snel gemaakt worden.
"Nou, in zekere zin is er geen 'super hot' in de fabriek, omdat in principe alles dat is. Koike-san deelde inderdaad dat we onze doelstellingen in principe hebben gehaald. Het interessante is dat de hele fabriek op die manier zal gaan werken. Dat vergde wel wat aanpassingen aan de machines, die overigens niet zo heel dramatisch zijn."
"Ons transportsysteem is wat dat betreft ook een van de grote voordelen. In tegenstelling tot een traditionele chipfabriek gebruiken wij geen lineair transportsysteem, maar een systeem op basis van rasters. Dat maakt een zeer hoge dichtheid van machines op de fabrieksvloer mogelijk, zonder bottlenecks. Als er dan ergens in de fabriek een probleem is, blijft de boel gewoon draaien. Onze inventaris binnen de fabriek is ook kleiner dankzij de korte doorlooptijd, wat een mooie economische besparing oplevert."
Hoelang duurt het maken van zo'n chip dan vanaf de tape-out tot een werkende chip?
"Dat hangt er een beetje vanaf. Ieder product is immers anders als je kijkt naar het aantal maskers, lagen, dat soort dingen. Ik denk dat het beter is om te zeggen dat we streven naar de helft van de doorlooptijd ten opzichte van een vergelijkbaar product in een traditionele chipfabriek die in batches werkt."
Bron: Rapidus
Jullie zijn in april begonnen met de testproductie in jullie fabriek. Hoe verloopt dat tot nu toe?
'We lopen helemaal op schema.'"Klopt. In december hebben we de eerste euv-tools ontvangen van ASML. We begonnen in april met de eerste lot en in juli hadden we de eerste wafers klaar. We krijgen de eerste karakteristieken van die testwafers binnenkort binnen. We lopen dus helemaal op schema; dat vond ik opmerkelijk. We kregen die eerste batch binnen met de juiste doorlooptijd en met daadwerkelijk werkende transistors. Dat was goed om te zien."
"Later dit jaar en begin volgend jaar zullen de shuttles echt gaan draaien; daarna zullen we volledig werkende chips hebben. Voor nu is de vooruitgang solide. Dat wil niet zeggen dat er geen uitdagingen in het verschiet liggen – die zijn er altijd – maar de progressie verloopt volgens schema."
Jullie hebben nog weinig technische details gedeeld over jullie 2nm-node, zoals de gatepitch of transistordichtheid. Kun je daar iets over vertellen?
"Het is nog te vroeg; ik verwacht dat we volgend jaar meer in detail zullen treden. Het is overigens niet zo dat er weinig waarde zit in het delen van al deze informatie. We delen natuurlijk veel met klanten onder een geheimhoudingsverklaring, maar in het algemeen denk ik dat we nog ongeveer een jaar nodig hebben voordat we meer details kunnen delen."
Jullie werken aan de 2nm, maar de wereld staat niet stil. Gaan jullie in de toekomst verder met nieuwe nodes, onder die 2nm?
"Uiteraard; zonder roadmap kun je niet actief zijn in deze markt. We kunnen daar momenteel verder nog niets over zeggen. Maar als we met klanten praten, moeten we ze een roadmap laten zien, niet alleen een enkel product. Met dit soort investeringen moet je ook 20 à 25 jaar de toekomst in kijken."
Een 2nm-testwafer van Rapidus. Bron: Rapidus
Waarom kiezen voor Rapidus?
Ik denk dat iedereen graag een vierde grote foundry wil zien, maar critici zouden zeggen dat deze markt nogal winner take all is. TSMC heeft niet voor niets zo'n enorm marktaandeel. Grote bedrijven als Apple en Nvidia hebben de afgelopen decennia een goede relatie met TSMC opgebouwd; ze weten dat TSMC in staat is om te leveren en goede support te bieden. Waarom zouden ze dan kiezen voor een nieuw en onbewezen bedrijf als Rapidus?
"Dat is een goede vraag. We hebben uiteraard heel veel respect voor TSMC; ze zijn een geweldig bedrijf dat uitstekend presteert. Zoals je aangaf, ze hebben sterke relaties binnen de hele sector. Het is niet onze bedoeling om daar volop tegenin te gaan."
"TSMC's marktaandeel is inderdaad gigantisch op de leading edge. Wij zijn straks een megafab, maar in vergelijking met TSMC zullen we relatief weinig wafers produceren. We zullen onze strategie moeten concentreren op een andere kant van de markt: projecten met klanten die écht profiteren van onze snelle doorlooptijd en mogelijk ook van de prestaties van onze gecombineerde frontend en backend."
Rapidus claimt een korte doorlooptijd te bieden. Bron: Rapidus
"Je ziet ook dat bepaalde klanten in de markt een enorme hoeveelheid respect en prioriteit opeisen. Als je naar die volumes kijkt, zouden die echter in één klap de volledige capaciteit van onze fabriek opslokken. Wij willen echter niet afhankelijk zijn van één enkele klant. We concurreren dus niet echt voor dezelfde projecten als TSMC."
"In zekere zin denk ik dat TSMC ons ook verwelkomt, omdat ze natuurlijk niet alles voor iedereen kunnen maken. Er zijn projecten bij alle grote TSMC-klanten die heel goed zouden passen bij ons productiemodel, zonder dat dat invloed heeft op hun relatie met TSMC. We zijn hier om een ander soort meerwaarde te bieden, waarvan ik denk dat die ten goede zal komen aan bepaalde klanten en projecten. We voelen ons daar goed over. De eerste reacties van klanten zijn in dat opzicht ook erg bemoedigend."
Denk je dat er genoeg vraag is bij die klanten? Het bouwen van een chipfabriek duurt jarenlang en kost miljarden. Als je fabriek eenmaal draait, wil je dat die continu op volle capaciteit draait om die investeringen zo snel mogelijk terug te verdienen. Is dat haalbaar door je puur te richten op zulke specifieke projecten?
'Als we een goede 2nm-node op de markt hebben, maak ik me niet te veel zorgen om de vraag.'"Ja. Ik denk dat de vraag wordt onderschat, zeker op het gebied van geavanceerde chipproductie. We zien zoveel start-ups en zoveel verschillende projecten ... Tuurlijk, het is niet alsof we niet hard moeten werken om het vertrouwen van klanten te winnen. Als we eenmaal een 2nm-node op de markt hebben die goed presteert, met een goede kwaliteit, goede yields en een goede prijs, maak ik me niet al te veel zorgen over de vraag."
Kun je iets delen over de interesse vanuit potentiële klanten? Er was eerder bijvoorbeeld al wat nieuws rondom Tenstorrent, het AI-bedrijf van Jim Keller.
"Sommige klanten zijn wat opener daarover dan anderen. Het is niet mijn rol om informatie over klanten te delen. Volgens mij is er echter niemand in de halfgeleiderindustrie die geen interesse heeft om met Rapidus te praten. Praten is natuurlijk makkelijk, maar we zijn zodanig belangrijk en innovatief dat klanten willen weten waar we voor staan, waar we naartoe gaan en wat we te bieden hebben."
Ervan uitgaande dat die vraag inderdaad hoog is, zouden jullie dan willen uitbreiden met meer fabrieken?
"Onze locatie op Hokkaido heeft al ruimte voor meer dan één fabriek. Onze eerste fabriek heet IIM-1; per definitie kan er dan ook een IIM-2 komen. Sterker nog: als je kijkt naar de renders van onze campus, zie je al twee gebouwen staan."
"Onze locatie is al vrij groot en heeft veel ruimte voor uitbreidingen. Dan heb je het overigens niet alleen over uitbreidingen van de productie; er is ook een soort Rapidus-dorp voor alle partners in het ecosysteem, klanten die in de buurt een colocatie willen, ontwerpengineers en zo verder."
"Dit is dus echt een groot industrieel project, ook als onderdeel van het zogenoemde Hokkaido Valley Project. Koike-san werkt dan ook echt samen met de gouverneur van Hokkaido en de burgemeester van Chitose. Het is een langdurig plan om dit deel van de wereld écht een sterke aanwezigheid in de halfgeleiderindustrie te geven."
De General Manager lijkt me iemand die wel met beide voeten op de grond blijft staan en realistisch kijkt op de toekomst.
Waarom kunnen we dit in Europa niet? Dit zou ons toch echt wel op de kaart zetten! (Buiten ASML gerekend) Chips, dat is de toekomst. De vraag ernaar zal alleen maar stijgen.
Hebben wij eigenlijk wel bedrijven waarvan iedereen “afhankelijk” is? Voor zover ik weet is enkel ASML de grootste speler in de wereld?
Waarom kunnen we dit in Europa niet? Dit zou ons toch echt wel op de kaart zetten! (Buiten ASML gerekend) Chips, dat is de toekomst. De vraag ernaar zal alleen maar stijgen.
Omdat wij bureaucratie op elke laag en onderwerp toepassen en geen uitzonderingen daarop maken omwille van eerlijkheid. Dit zie je terug in de beleidsvoering op vrijwel elk vlak, tenzij er een ramp is (Deltawerken) kiezen we gewoon voor de langzame bureaucratische weg.
Een langzame bureaucratische weg is niet zo het probleem. Wat was northvolt dan? Dat ging te snel en wa niet academisch genoeg maar erg transactioneel en kortzichtig. Ingezet in foute technologie.
Met ASML en Imec om de hoek zou dit net een bakermat van de chipproductie moeten zijn.
Met de langzame bureaucratische weg kan/kon je redelijk bijvoorbeeld auto's maken, zaken die jarenlang runnen voor een project, en waarbij een jaartje eerder of later niet het einde van de wereld is. Daarmee lever je niet op tijd een high tech chip fabriek af. Je levert met de bureaucratische weg een hele hoop powerpoints en rapporten af, maar weinig functioneels.
En Northvolt van wat ik hier las van ervaringsdeskundige was zoiets wat bedolven was onder de management lagen, die dus allemaal hun vergaderingen en rapporten moesten maken, en veel te weinig invloed van en focus op de techniek.
Wat een totale onzin. Een high en chipfabriek is wellicht nog een langer project dan een nieuwe auto ontwikkelen. En geloof me, dat gaat niet maar een beetje op de gok.
Waar het aan scheelt is afnemers, energie-, en arbeidskosten. In de EU worden nou eenmaal weinig chips ontworpen die de nieuwste fabs nodig hebben. Daarnaast ga je hier weinig mensen vinden die hoogopgeleid zijn en zich als slaaf laten behandelen.
In plaats van altijd te doemdenken dat wij hopeloos achterlopen met alles, kun je ook focussen waar we jaren voorlopen. Dat is juist alles omtrent high-end productiemachines maken.
Klopt, wij lopen al jaren voorop met ASML en toeleveranciers. Maar productie helemaal afschrijven is te makkelijk. Juist nu Europa via de Chips Act zwaar inzet op strategische autonomie, is het wél logisch om ook een fabriek dichter bij huis te hebben.
We hoeven geen tweede TSMC te bouwen, maar een nichefab gericht op Europese sterktes (bv. automotive, powerchips) ís haalbaar. Zonder eigen productie blijft die hele keten kwetsbaar, ook voor ASML.
NXP kondigde in Mei al aan dat ze de fabriek in Nijmegen willen sluiten en de productie willen concentreren en verplaatsen naar Dresden en Singapore. In Nijmegen is de afgelopen jaren alleen maar sprake geweest van het steeds meer outsourcen van productie.
[Reactie gewijzigd door Monkeydancer op 3 oktober 2025 15:39]
leg dan eens uit waar de verschillen tussen zitten high-end productiemachines maken en een high-end chip fabriek.
In beide gevallen zitten de afnemers wereldwijd en heb je hoog opgeleide mensen nodig die zich niet als slaaf laten behandelen.
(Hoeveel chips worden er ontworpen in Taiwan? Die ontwerpers zitten in de VS wat zo ongeveer het andere kant van de wereld is. Dus dat is overduidelijk geen issue.)
Waar ik wel een verschil zie is dat een hoge energieprijs van veel minder belang is bij het ontwerpen van zaken itt het produceren.
Maar heb je heel veel energie nodig voor het produceren van chips? Volgens mij is de energieprijs geen grote factor in de prijs van een chip.
Daar zou je nog van verschieten, de fab zelf heeft al meer dan 100 megawatt nodig
dan heb je nog ultra zuiver water nodig en moeten er silicium boules gemaakt worden.
komt er op neer dat er honderden megawatt aan stroom nodig zijn om zo'n productie process op poten te zetten en dat vraagt natuurlijk ook gigantische investering dus de eind consument zal de energie prijs voor de productie zeker wel voor een stuk mee voelen.
Zeker als de productie hier in europa zou moeten plaatsvinden
Siliciumwafers schijnen we dan wel te maken hier. Dat smelten dus. Denk aan Soitec.
Maar het zal wereldwijd zijn. Winning van kwarts, zuivering, reductie tot silicium, het kan allemaal in verschillende werelddelen plaatsvinden.
In plaats van altijd te doemdenken dat wij hopeloos achterlopen met alles, kun je ook focussen waar we jaren voorlopen. Dat is juist alles omtrent high-end productiemachines maken.
Niet naar nu kijken maar wat over 10 jaar ^^. Wat hebben we dan nog in Europa. Waar we echt goed in zijn. Op grote schaal? Auto's nee. zelf de software halen we steeds meer uit USA: Android Automotive , Apple CarPlay Ultra
En de rest neemt China over.
ASML? Nee. china-zet-stap-richting-eigen-chipmachines , USA is er waarschijnlijk ook mee bezig.
Batterij productie? ...
AI CHIPS? ...
Ruimtevaart?
Personeel met hoog loon? JAA!!!!!
Grote voedsel productie? ...
Mineralen? ...
Maar wel goed dat Japan dit voor elkaar heeft gekregen!
Aan het begin mis je al het hele punt. Het gaat niet om de lengte van het project (waarbij ik overigens denk dat er weinig auto's worden ontwikkeld in iig Europa in de snelheid waarmee dit project is gedaan), het gaat erom hoeveel marge voor vertraging er is. Een auto die een jaartje later op de markt komt, tja, niet de bedoeling maar het is ook niet zo'n grote impact. Een jaar achterliggen op de concurrentie in je high end chip fabriek, dat doet een stuk meer pijn.
En waar komt die onzin vandaan dat je hoogopgeleide nodig hebt die zich als slaaf laten behandelen om een chip fabriek neer te zetten? Ik zou juist het omgekeerde zeggen, je hebt hoogopgeleiden nodig die duidelijk maken wat nodig is en welke richting erop gegaan moet worden, en niet die alleen maar "ja" en "amen" zeggen.
Dat we weinig chips hier ontwerpen die nieuwste productie processen nodig hebben klopt, maar is verder niet heel relevant. Productie kan overal plaatsvinden, en misschien juist als we een heel ecosysteem hier zouden hebben zouden we ook ontwerpen voor de nieuwste processen. Overigens tegelijk hebben we ook nog veel van ARM enzo in Europa zitten, en wordt er wel degelijk hier ontworpen in veel nieuwere procedés dan we in Europa kunnen produceren.
Ik ben wel benieuwd waarom je dan volgens jouw hoogopgeleiden nodig hebt die zich als slaaf laten behandelen om een chip fab te ontwerpen, maar niet om een ASML machine te ontwerpen.
Waar het aan scheelt is afnemers, energie-, en arbeidskosten.
Energie en (totale) arbeids kosten zijn in deze regio van Japan hoger dan hier. En afnemers? Het gaat hier over chips, niet steenkool. Transportkosten per chip zijn zo laag dat het totaal geen factor is.
Ik denk dus dat het wat voorbarig is om de commentaren van andere 'totale onzin' te noemen.
Ik denk dat je je van woordje vergist. 'bureaucratische weg' = Het volgen van de officiële, vaak trage en ingewikkelde procedures via formulieren, instanties, regels en administraties om iets gedaan te krijgen.
Waar jij op doelt is een soort van logge organisatiestructuur met slilo's en overlappende bevoegdheden. Dat was Northvolt niet. Je kan Nothvolt dus moeilijk als bureaucratisch bestempelen. Dat is de waarheid oneer aandoen. Ik heb heel de Northvolt case gelezen en dat klopt gewoon niet. Het bedrijf was enorm agile en ging als een speer. De snelheid was ongezien.
Net door constant shortcuts te nemen en snelheid boven kwaliteit te plaatsen liep het mis. Het hogere management was te zelfzeker ondanks ze het niet begrepen en waren bijgevolg blind voor zeer belangrijke details. Ze namen teveel projecten tegelijkertijd op (verticale integratie) waardoor de focus nog verder verzwakte en systemen begonnen te falen.
Als een een grote chipfabriek moet komen dat kan dat perfect in het Antwepse havengebied met Teslabs bij Imec en machineproductie bij ASML. En de structuur moet academisch blijven want je bent bijna fundamenteeel onderzoek en productie aan het combinereren. Northvolt gedroeg zich als een wilde bulldog, terwijl voor chipproductie juist experimentele chirurgen aan het roer nodig zijn.
Het enige bureaucratische aan al dit zijn de procedures die je moet volgens op zo een site te bouwen. Er gaan sowieso veel subsidies naartoe. Je moet elke stad, regio of land de mogelijkheid geven om een dossier in te dienen. Dan komt er een selectieprocedure en dan moeten de vergunningen nog kloppen. Alles wat lokaal energie verbruikt en ook nog eens in het buitenland werkgelegenheid genereerd ligt gevoelig.
Dan heb je nog een de belangen van de industrie. Zeker als er Europees geld in gestoken wordt dan ben je 5 jaar aan het onderhandelen. BMW en Mercedes willen bijvoorbeeld chipganraties alvorens de Duitse overheid de susidies goedkeurd.
Eigenlijk ligt 50% van de puzzel al. ASML en Imec werken al samen. Ze hebben niet zolang geleden 8000m2 R&D cleanroom gebouwd voor 300mm wafers met single-print pathfinding. Net zoals ze in japan gaan doen. https://www.imec-int.com/en/infrastructure
De vraag is eerder hoe lang we ASML nog in NL kunnen houden.... Overheid en EU hebben nou niet bepaald technologische ontwikkeling als speerpunt: klimaat, immigratie en defensie uitgaven vanwege de "dreiging" hebben prioriteit. We zijn geopolitiek hard bezig ons irrelevant te maken op de wereld kaart, omdat we 35 jaar geleden de foute keuzes gemaakt hebben en daar nu stug aan vast blijven houden. Grootschalig industrie trekt weg, energie prijzen zijn hoog, capaciteit energie netwerk nagenoeg overbelast, investeringklimaat is slecht, geopolitieke situatie onzeker, technisch onderwijs verschoolt steeds meer, over de hele linie is er een woningtekort en overregulering bemoeilijkt handelen.
Het feit dat we van de week lazen dat AMD mogelijk productie capaciteit gaat inkopen bij Intel zegt me dat TSMC klanten maar wat graag extra spelers op de 2nm markt zien komen. In de EU gaat die er met de huidiige politieke koers niet komen helaas.
En als een ambitieus project wel verder dan de tekentafel komt, zoals bijv. de productie van EV batterijen bij Northvolt, mislukt ‘t door gebrekkige executie en het ontbreken van een lange adem..
Bueaucratie? Structurele marktvervalsing is dat, De regering staat er al achter sinds Windows 95. Er mag geen niet-Amerikaans platform komen.
Volges mij is deze overigens ook al ge-assimileerd. Amerikaanse tak? Die nm-hype is al een signaal. Dat is niet waar de competitie echt door wordt veroorzaakt.
Als eerst wat een geweldig verhaal gebaseerd op een 20 jaar oud rapport met visie.
Chapo.
Dit zijn pensionada die jongens dromen werkelijkheid zien worden, vast houden aan een idee en dit nooit meer loslaten. Daar zijn we in het westen juist goed in.
We hebben alle kennis centra en een cultuur waar dit mogelijk is. Echter die visionairs binnen Nederland/Europa houden is een ander ding. Daar wringt de schoen.
Daar zullen we een mentaliteit slag moeten maken en polderen past daar prima.
De fabriek moet samenwerken en mag geen heilige huisjes hebben. Kortom je uit de naad werken voor die volgende stap en vooral out of the box denken.
IQIP het bedrijf waar ik op de R&D afdeling werk is ook zo een bedrijf. Groots in het creëeren van equipment voor fundatie technieken. Wij ondersteunen de wereld.
Volgend jaar zou ik met pensioen gaan, maar stel dit uit tot mijn 70ste.
We hebben die maak industrie nodig en techniek moet weer op nr 1 komen binnen ons school systeem.
Zo een verhaal als dit word ik heel erg blij van 👍.
Dat en omtrent aandelen, inkomsten en beloningen; maakt niet uit als je het mag, als iemand voor 100K hier kan werken of voor 500K in de VS zal de keuze snel gemaakt zijn.
Maar dan ga je financieel proberen concurreren, dat gaat snel heel raar.
We missen de mentaliteit en de cultuur ervoor. Ze zijn in 2022 begonnen en hebben nu een fabriek van dat formaat staan waar al testen worden gedraaid. Kan jij je voorstellen dat je voor iets van dat formaat in die tijdsperiode de vergunning rond zou hebben in Nederland? Inclusief alle bezwaarprodedures en dergelijken?
Zelfs op een tech website als Tweakers zouden de commentaren vol staan dat zo'n ding wat allemaal water en elektriciteit gebruikt maar lekker ergens anders moet komen.
Binnen de EU wordt het één groot politiek gevecht wie dan de meeste techniek consultants mag aanleveren en waar de subsidies heen moeten gaan. En begrijp me niet verkeerd, in ben in principe pro-EU, maar ik ben niet naiief genoeg om de EU efficient te noemen. Welk EU project ken je wat met de efficientie van een Rapidus is neergezet?
Eerste waar ik iig aan denk als vergelijking is GaiaX, voor een Europese cloud. Dat project is 2x zo oud als deze. Granted er is 'maar' 3-4 miljard ingegaan, hier zal meer in zijn gegaan, maar alsnog is daar een hoop ingegaan. Wat heeft dat praktisch gezien nou opgeleverd? Een hoop regels, frameworks en vooral powerpoints. Maar wat zie je nou praktisch ervan? In hoeverre hebben we na 5-6 jaar een Europese cloud (standaard) met GaiaX?
De landbouwsector in zijn geheel is iets wat je zou kunnen zien waar iedereen van afhankelijk is. Nederland is de nr 3 (!) exporteur in de wereld, achter de VS en Brazilië.
Een chipfabrikant die autonoom is in Europa zou zeker goed zijn om de afhankelijkheid van TSMC te verminderen. Mogelijk brengt dat wel weer risico's voor Europa (zo'n fabriek kan een doel worden in oorlog bijvoorbeeld).
[Reactie gewijzigd door kevlar01 op 3 oktober 2025 09:09]
Dat nummer 3 is qua waarde en handel. Ook sierbloemen vallen daar onder. Als die uit Afrika komen en dan eventjes hier een tussenstop maken, neemt dat geen ruimte in, maar voegt wel heel veel omzet toe. En de wereld zal niet verhongeren door een gebrek aan snijbloemen.
idd, ik vind het altijd een vreemde claim; rijd eens door provinciaal Nederland heen en je ziet alleen maar grasvelden. Ik reed een paar jaar terug van Belgrado naar Novi Sad, alleen maar groentevelden zover het oog reikt. Zie je ook op kaarten als deze, Nederland is voornamelijk gras, met wat aardappelen in Flevoland en groente in Noord-Brabant. Ik vind het moeilijk te geloven dat we zo groot zijn als wel geclaimed wordt, zeker niet aangezien de rest van europa veel meer land heeft voor agricultuur.
Dat moet je in EU in het huidige climaat niet willen.
Daarnaast de fabriek en mogelijk heid bouwen is 1 dat wil nog niet zeggen dat je afnemers hebt,
Kijk naar intel die fab is helemaal leeg aan het lopen omdat ze geen afnemers kunnen krijgen omdat het process en het merk niet vertrouwed is en niet geborgd is om momenteel miljarden orders te verwerken.
Stel Nvidia kiest voor rapido en het gaat mis dan betekend dat allen nexgen video kaarten en AI kaarten een vertraging op lopen van 2-3 jaar want een andere fab heeft niet ineens capaciteit om jou gat op te pakken.
Het gaat mis, dat klinkt als: "Kom op jongens we zetten de machine aan en... ah jammer het is mislukt." Volgens mij werkt dit niet zo met dergelijke giga projecten. Daar gaan heel wat tests aan vooraf.
Omdat het geld kost en dat ergens uitgegeven moet worden.
Lidstaten willen bijna nooit meer aan de EU uitgeven, hoe nuttig dat ook zou zijn. Maar als het dan uiteindelijk wel gebeurt en er een gezamenlijke aanpak komt wil men ook dat hun eigen land er wat aan kan verdienen. Dus kan je niet gewoon een chipfabriek bouwen op een plek die logisch is, maar moet er jaren onderhandeld worden en krijg je een Airbus-achtige oplossing waar er in elk land een onderdeel wordt geproduceerd omdat anders het project helemaal niet van de grond zou komen.
Dus de EU kan zulke dingen echt wel doen, Airbus is een goed voorbeeld, maar omdat wij de EU geen federale overheid willen laten zijn moet alles in overleg waarbij zo'n beetje alleen bij unanieme goedkeuring dingen gebeuren. En dan komt er dus nog bij dat sommige project gefaald zijn, er miljarden zijn "verloren" en men dat moeilijk aan de kiezer kan uitleggen, dus nog terughoudender worden om ambitieuze projecten te starten.
Waarom kunnen we dit in Europa niet? Dit zou ons toch echt wel op de kaart zetten! (Buiten ASML gerekend) Chips, dat is de toekomst. De vraag ernaar zal alleen maar stijgen.
Nou, we kunnen het wel maar doen het heel simpel niet om dezelfde reden dat de Amerikanen geen deep UV waversteppers (kunnen) maken: het heeft economisch geen zin. Zelfs Japan , het land met zo'n beetje de hoogste 'not invented here' mentaliteit koopt liever machines van ASML dan dat geld te steken in waverstepper fabrikanten Nikon en Canon om zelf zulke machines te kunnen maken. Te duur voor wat het oplevert.
[Reactie gewijzigd door CharlesND op 3 oktober 2025 12:20]
Mooi artikel over Rapidus, maar laten we niet vergeten dat Nederland op dit moment alle bouwstenen in huis heeft — ASML, universiteiten, hightech toeleveranciers — maar dat het ontbreekt aan politieke wil en risicodragend kapitaal om de sprong te wagen. Als we nú investeren en een krachtige publiek-private strategie kiezen, kunnen we niet alleen meedoen, maar mogelijk in Europa leidend worden. Maar dan moeten we wel durven, en snel handelen
Ik snap dat in de huidige situatie single-wafer processing hier de voorkeur krijgt. Maar ik kan mij haast niet voorstellen dat dit op lange termijn schaalbaar is. Als de yield uiteindelijk boven hun aangegeven 90% komt dan schaalt het toch beter om batch-processing weer toe te passen? Lijkt mij vervolgens beter voor de doorloop tijd. Nu kan het zo zijn dat hun intern transport systeem perfect op single-wafer processing wordt afgestemd, maar het lijkt mij zo dat er veel meer handelingen nodig zijn als men voor iedere wafer opnieuw het proces moet starten.
Dit dus hè, op de hele discussie na of het ze gaat lukken of niet, ze doen het gewoon. Hier hebben we een machinefabriekje op de hoek in Velthoven en krijgen we helemaal niets voor elkaar. Hoe kan dit nou...
De discussie of het ze gaat lukken is juist het enige interessante gedeelte.
Want voorlopig is het alleen plannen en een heleboel geld. Die fabriek plaatsen en een mooi verhaal houden is niet het moeilijke gedeelte. Daadwerkelijk succesvol produceren wel.
Als je dat negeert, dan kun je op dezelfde wijze ook heel enthousiast zijn over die machinefabriek in Velthoven.
Dit is een Japans bedrijf.
En één ding waar Japanners héél erg bedreven in zijn is om zéér efficiënte procedures op te stellen.
In het verleden gebeurde dit ook meermalen, de producen zoals auto's werden "gekopieerd" maar dusdanig efficiënt geproduceerd dat het veel goedkoper kon.
En ik weet niet of je precies Veldhoven met een d bedoelt of dat er ook eentje met een t is, maar ASML is cruciaal om dit Japanse bedrijf een kans van slagen te geven, zij hebben zo goed als het monopolie om de machines te bouwen die de chip productie mogelijk maakt.
Dus wat bedoel je precies met "we krijgen niks voor elkaar".
Of bedoel je de cognitief minder valide politici in Den Haag die er alles aan doen om bedrijven weg te jagen uit Nederland?
Aan de visie zal het niet liggen. Wat een goede en realistische marktanalyse. Door (deel)batch verkleining krijg je kortere doorlooptijden en snellere reactietijd in het bijsturen van het proces.
Mooi hoe er omschreven wordt dat ze hiermee een harmonieuze positie naast de reuzen willen verwerven voor “kleine” producten waar snelheid belangrijk is.
Als Lean Six Sigma MBB, zijn dit soort casussen zeer inspirerend. Ik hoop dat ze succesvol zullen zijn, het blijft spannend met deze hightech. Toch heb ik grote verwachtingen met zo’n gepassioneerd management en gedreven trotse medewerkers, die samen Japan weer op de kaart willen zetten!
Waarom kunnen we dit in Europa niet? Dit zou ons toch echt wel op de kaart zetten! (Buiten ASML gerekend) Chips, dat is de toekomst. De vraag ernaar zal alleen maar stijgen.
Met Imec en ASML op nog geen uur van elkaar rijden zou dat hier de bakermat van de chipproductie moeten zijn.
Het Antwerpse havengebied licht daar wat mobiliteit betreft helemaal tussenin dus ik heb de locatie voor productie an gevonden.
Ook Imec heeft gloednieuwe cleanrooms voor testruns.
[Reactie gewijzigd door Coolstart op 3 oktober 2025 08:47]
Alsof er geen luchthaven is? Havengebieden bieden niet alleen ruimte, maar ook toegang tot energie, transport, export via land, lucht en zee, plus hotels, taxi’s, parkeerplaatsen en ga maar door.
Maar je hebt wel een punt, we hebben bijna alles op 200-300km van elkaar. Zou ideaal zijn, maar politiekers zijn alleen bezig met hun (vet)betaalde postjes en lopen altijd achter de feiten aan
Ik zat voor de EU economisch onderzoek te doen in Japan in 2022-2023 toen dit werd aangekondigd (volgens mij was Rapidus al wel wat langer dan 2022 bezig trouwens, wat er lagen al gelijk aardig wat plannen, met vooral de aankondiging en eerste opschaling in 2022).
In Brussel werd er weinig aandacht aan besteed, dit zou geen concurrent zijn voor waar Europa mee bezig was met de Chips Act en de fabrieken van Intel en TSMC die allemaal in Duitsland zouden moeten komen. De kennis die we daarmee naar het continent halen zou dan langzaam verankeren en op termijn komen er grote Europese spelers.
Intel is afgehaakt, TSMC is hier nog niet zo ver als Rapidus, en dan moet het vloeien van kennis nog beginnen. Chapeau voor de Japanse visie in deze, zelfs als ze toch nog wat tegenslagen krijgen lopen ze enorm voor op de EU, en dat voor een land dat het alleen doet met een economie kleiner dan die van Duitsland.
[Reactie gewijzigd door svenk91 op 3 oktober 2025 08:50]
:strip_exif()/i/2007754538.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2007754458.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2007754534.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2007753036.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2007753034.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2007754536.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2007818632.jpeg?f=imagegallery)
:strip_icc():strip_exif()/i/2007601278.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2007287756.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006846190.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006695094.jpeg?f=fpa_thumb)
/i/2007642922.webp?f=fpa)
/i/2004788136.png?f=fpa)
/i/2004674938.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004886338.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2005508804.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2005283572.jpeg?f=fpa)
/u/357567/crop5dfcfaa04d0e8_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/145751/check-in-minion-small2.jpg?f=community){kind=small}
/u/18415/crop671cc748e9872_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/161764/MD.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/159369/crop5ebeb5d6c0a24_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/99142/crop62758e978b3e3_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/87336/crop6891d2e354b09.gif?f=community){kind=small}
/u/15892/rubberduck.JPG?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/363081/crop60857d7d076e5_cropped.jpg?f=community){kind=small}
/u/11182/peertop.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/187763/crop60f56b0420357.jpg?f=community){kind=small}
