Vorige maand reviewden we zeven Intel Z690-moederborden met DDR4-ondersteuning, maar de meeste fabrikanten focussen voor deze high-end chipset toch vooral op hun DDR5-modellen. Voor wie wat minder op de kleintjes let en vroeg wil instappen bij de nieuwe geheugenstandaard, testen we vandaag niet minder dan zeventien Z690-moederborden met DDR5-slots.
Toen Intel zijn twaalfde generatie Core-processors op de markt bracht, leken geheugenfabrikanten bijna te worden verrast. Hoewel al lang en breed bekend was dat Alder Lake DDR5-ondersteuning zou introduceren, was de productie begin november pas net gestart. Bovendien schoot de toevoer van andere componenten dan de chips zelf tekort, zoals die voor de geheugen-vrm.
Inmiddels kun je DDR5-geheugen probleemloos aanschaffen; op het moment van schrijven staat de teller van uit voorraad leverbare kitjes op 22 stuks. Wel blijft het nieuwe geheugentype prijzig. De goedkoopste 32GB-kits moeten 400 euro opbrengen, terwijl DDR4-kitjes met die capaciteit al vanaf iets meer dan 100 euro te koop zijn. Voor de prijsbewuste koper is DDR4 dus nog de aangewezen keuze. Voordat DDR5 die rol overneemt, zijn we waarschijnlijk een paar jaar verder, net als bij de transitie van DDR3 naar DDR4.
De Z690-chipset
Hoewel de Alder Lake-processors zelf zijn voorzien van PCIe 5.0-lanes, is de chipset nu pas toe aan zijn upgrade naar PCIe 4.0. Zowel de DMI-verbinding tussen cpu en chipset als een groot deel van de PCIe-lanes die de chipset zelf beheert, krijgt bij de 600-serie chipsets een upgrade van PCI Express 3.0 naar 4.0. Effectief verdubbelt daarmee de totale bandbreedte tussen cpu en chipset.
Verder biedt de Z690-chipset ondersteuning voor Wi-Fi 6E, waarvoor wel nog een fysieke bridgechip nodig is. Niet elk moederbord zal dus draadloos internet hebben, maar de implementatie ervan wordt met de integratie in de chipset wel eenvoudiger. Interessant is ook de toevoeging van Intels VMD-spec, waarmee het hotpluggen van PCIe-ssd's mogelijk wordt, net als hardware-RAID.
De volledige specificaties van de Z690-chipset in vergelijking met de voorgaande Z590-chipset hebben we in de onderstaande tabel op een rij gezet. Daaruit blijkt bijvoorbeeld ook dat de nieuwe chipset meer USB 3.2 Gen2x2-poorten met een snelheid van 20Gbit/s kan bieden. USB4 en Thunderbolt moeten nog altijd via externe controllers worden aangeboden; in de laptopversies van Alder Lake zijn deze technieken wel geïntegreerd.
Z590
Z690
PCIe (cpu)
20x PCIe 4.0
16x PCIe 5.0 + 4x PCIe 4.0
DMI
8x PCIe 3.0
8x PCIe 4.0
PCIe (chipset)
24x PCIe 3.0
12x PCIe 4.0 + 16x PCIe 3.0
USB 20Gbit/s
3
4
USB 10Gbit/s
7
6
USB 5Gbit/s
0
0
USB 2.0
4
4
USB totaal
14
14
SATA-600
6
8
Hardware-RAID
Cpu overklokken
Geheugen overklokken
Wifi geïntegreerd
Wi-Fi 6
Wi-Fi 6E
Tdp
6W
6W
Testveld
Het goedkoopste Intel Z690-moederbord met DDR5-slots in deze test is de 219 euro kostende Gigabyte Z690 UD AX, die daarmee nauwelijks duurder is dan de goedkoopste DDR4-modellen uit onze eerdere round-up. Aan de bovenkant loopt het testveld echter veel verder door. Waar de duurste DDR4-modellen rond de 350 euro kostten, staan de DDR5-topmodellen van ASUS en Gigabyte in de Pricewatch vanaf 979 euro. Wil je een echt dik systeem bouwen met alle remmen los, dan verwachten moederbordmakers dus dat je voor DDR5 gaat.
ASUS Prime Z690-A, ROG Strix Z690-I, Z690-E en ProArt Creator
We beginnen deze test bij ASUS, niet omdat we de vertrouwde alfabetische volgorde hebben losgelaten, maar omdat ASRock geen enkel Z690-bord met DDR5-ondersteuning heeft ingestuurd. Die fabrikant focust vooral op goedkopere Z690-modellen met DDR4-slots en borden met goedkopere chipsets, zoals het onlangs aangekondigde B660.
ASUS is juist traditioneel goed vertegenwoordigd in het high-end segment. We ontvingen in totaal zeven borden voor deze test, van de 286 euro kostende Prime Z690-A tot de ROG Maximus Z690 Formula van bijna 1000 euro. Hieronder bespreken we de highlights per model.
ASUS Prime Z690-A
De Prime-serie van ASUS staat voor borden die stabiliteit en functionaliteit vooropzetten. Met een vanafprijs van 286 euro op het moment van schrijven is de ASUS Prime Z690-A dan ook het goedkoopste ASUS-bord in deze vergelijkingstest. Ten opzichte van de vorige generatie heeft de designtaal duidelijk een opfrisbeurt gekregen. Daarin is vooral veel ruimte voor afgeronde hoeken. De fabrikant noemt het ontwerp zelf 'futuristisch'. De ingebouwde verlichting is beperkt tot een strook boven op de i/o-cover.
Met de functionaliteit zit het zoals we gewend zijn, wel goed. In totaal beschikt de Prime over vier M.2-slots, die alle vier PCIe 4.0 ondersteunen en waarvan er drie worden gekoeld door een heatsink: de onderste twee delen één grote heatsink. Alle fysieke PCIe-slots buiten het eerste PCIe 5.0 x16-slot werken op PCIe 3.0-snelheid.
Op het i/o-paneel heeft ASUS geheel afscheid genomen van USB 2.0 en ook de twee USB-C-poorten zijn een toekomstgerichte keuze. De 2,5GbE-poort wordt aangestuurd door een Intel-controller, terwijl het geluid wordt verzorgd door een luxe Realtek ALC1220-codec. De Vcore-vrm bestaat uit zestien Vishay SiC643A-powerstages met een rating van 60A per stuk, aangestuurd door ASUS' eigen ASP2100-chip.
ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi
De 379 euro kostende ROG Strix Z690-I Gaming WiFi is het enige mini-ITX-moederbord met de Z690-chipset dat ons testlab bereikte. Nu het M.2-slot de standaard voor ssd-opslag is geworden, kent deze formfactor een duidelijk probleem; er is simpelweg niet zoveel ruimte voor veel M.2-slots als op een full-size-ATX-moederbord. Boven op de chipsetheatsink heeft ASUS daarom twee M.2-slots gestapeld, met tussen elk slot een heatsink met thermalpad. Het geheel is daarmee even hoog als de i/o-cover van het bord. Ook voor de SATA-poorten en frontpaneelheader was geen plek meer; die zijn ondergebracht op een verticaal geplaatst dochterbordje.
Wat de connectiviteit betreft valt ons vooral het grote aantal USB-poorten (7x USB-A, 2x USB-C) op. Die USB-C-poorten bieden ook ondersteuning voor Thunderbolt 4. Omdat de Z690-I doorgaans in compacte behuizingen geplaatst zal worden, vinden we het prettig om te zien dat ASUS de knopjes voor biosflashback en clear-cmos op het beter toegankelijke i/o-paneel heeft aangebracht. Wat ons betreft was ook een powerknop wel fijn geweest; als je de hardware nu buiten de kast wilt testen, zul je de pinnetjes van de frontpaneelheader even moeten kortsluiten met een schroevendraaier.
Zoals de naam al aangeeft, ondersteunt ASUS' mini-ITX-bordje draadloos internet. Daarbij gaat het om de nieuwste Wi-Fi 6E-standaard via een Intel-controller. Het geluid is in handen van een Realtek ALC4080 met een extra Savitech-hoofdtelefoonversterker. De Vcore-vrm bestaat uit 'slechts' tien powerstages, maar daarbij gaat het wel om krachtige Renesas-powerstages van 105A per stuk.
ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi
In het verleden zagen we nog weleens dat de 'Strix E' erg dicht op de Hero uit de luxere ROG Maximus-lijn zat, maar bij Z690 is dat niet het geval. Met een prijs van 499 euro is de ASUS ROG Strix Z690-E 130 euro goedkoper dan de Hero van deze generatie. Het grotendeels zwarte moederbord heeft een grote uitsparing in de i/o-cover voor de nodige rgb-verlichting en een opvallende heatsink met heatpipe voor het eerste M.2-slot.
Met dat slot is meer aan de hand, want het biedt ondersteuning voor PCI Express 5.0. Officieel doen alleen de zestien lanes voor de videokaart dat bij Alder Lake, maar zodra je een ssd in het eerste M.2-slot plaatst, krijgt je gpu nog maar acht lanes en kan ook je ssd op PCIe 5.0-snelheid werken. Vooralsnog zijn dergelijke ssd's er niet, dus gebruik voor je reguliere M.2-ssd vooral het tweede slot, want dan blijft de bandbreedte voor je videokaart gewoon intact.
Voor het installeren van nog meer ssd's levert ASUS ook een Hyper M.2-insteekkaart mee, die je kunt steken in het PCIe 4.0-slot dat door de chipset wordt gevoed. Inclusief die kaart kun je in totaal vijf M.2-ssd's kwijt in de Z690-E. Inmiddels zijn we ook in het segment aangeland waarin ASUS helemaal losgaat met aansluitingen. We tellen achterop twaalf USB-poorten, waarvan twee USB-C. Thunderbolt moeten we op dit model missen, maar de audio- en netwerkvoorzieningen zijn wel identiek aan die van de Z690-I. Voor de Vcore-vrm maakt ASUS bij de Z690-E gebruik van achttien 90A-powerstages van Renesas.
Vanaf dit bord past ASUS trouwens ook zijn nieuwe 'quick release'-functie voor het eerste PCIe-slot. Met een knop kun je dan makkelijk het PCIe-slot unlocken, zelfs als je een grote cpu-koeler of videokaart hebt.
ASUS ProArt Z690-Creator WiFi
De ProArt Creator is ASUS' op grafische professionals gerichte moederbord, met vooral veel aandacht voor connectiviteit. Dat wordt extra benadrukt door de vaag doorzichtige i/o-cover. Op het moment van schrijven is de verkrijgbaarheid niet geweldig - kort voor publicatie verscheen een prijs van 568 euro in de Pricewatch, maar een blik over de grens leert ons dat dit model uiteindelijk zo rond de 500 euro moet gaan kosten. Dat maakt de vergelijking met de vrijwel even dure ROG Strix Z690-E interessant. In vergelijking met dat model heeft de ProArt in elk geval een veel meer rechttoe rechtaan ontwerp, terwijl alle rgb-verlichting is verwijderd.
Wel heeft de ProArt Creator vier M.2-slots, acht SATA-poorten en tweemaal Thunderbolt 4, inclusief twee DisplayPort-ingangen om het videosignaal van je videokaart mee te sturen over die kabel. Naast de inmiddels vertrouwde combinatie van een Intel Wi-Fi 6E-chip en 2,5GbE-ethernetpoort is bovendien een derde netwerkoptie toegevoegd: een 10GbE-poort afkomstig van een Marvell-controller.
Andere zaken zijn juist minder uitbundig dan bij de vergelijkbaar geprijsde ROG Strix. De uit zestien 70A-powerstages bestaande Vcore-vrm is bijvoorbeeld vergelijkbaarder met die van de goedkopere Z690-F, terwijl er ook geen mogelijkheid voor het gebruiken van een PCIe 5.0 M.2-ssd is. Aan de softwarekant is ten slotte nog het noemen waard dat je een Adobe Creative Cloud-lidmaatschap van drie maanden bij het moederbord krijgt.
ASUS ROG Maximus Z690 Hero, Formula en Extreme
De meest luxe Z690-moederborden brengt ASUS uit in zijn ROG Maximus-reeks. Voorheen werden die netjes genummerd, maar na Maximus XIII (Z590) heeft ASUS zijn Romeinse cijfertelling ingeruild voor de naam van de chipset. Wellicht zonde van de traditie, maar wel een heel stuk duidelijker.
ASUS ROG Maximus Z690 Hero
Op veel punten is de 530 euro kostende ROG Maximus Z690 Hero gewoon een onsje meer dan de Z690-E. Nog twee extra van dezelfde powerstages voor de vrm, bijvoorbeeld. De designtaal voor de ROG-logo's op de i/o-cover en de chipsetheatsink is geïnspireerd op pixel-art, maar zelf de kleur aanpassen kan alleen boven op de i/o-cover. Verder valt de extra zespins-PCIe-stroomconnector naast de ATX-stekker op. Die levert tot 60W voor het snelladen van apparaten via de USB-C-poort op je behuizing. Op het i/o-paneel zitten maar liefst drie USB-C-poorten, waarvan er twee zijn verbonden met een Thunderbolt 4-controller van Intel.
Net als op de Z690-E kun je ook op de Maximus Z690 Hero in theorie een PCIe 5.0-ssd aansluiten. Dat gaat echter wel op een andere manier. Net als bij de Z690-E krijg je een insteekkaart met twee M.2-slots, maar dit keer is een van die slots geschikt voor PCIe 5.0. Op het bord zelf zitten twee PCIe x16-slots die met de nieuwe standaard kunnen omgaan. Als je de Hyper M.2-kaart in het tweede PCIe 5.0 x16-slot steekt, komen er vier PCIe 5.0-lanes beschikbaar voor de eerst geplaatste ssd in de insteekkaart. Dit alles maakt het plaatsen van een PCIe 5.0-ssd erg ingewikkeld, maar voorkomt in elk geval dat je onbedoeld PCIe-lanes van je videokaart afsnoept door het verkeerde M.2-slot te gebruiken voor een normale ssd.
Bovendien is de Hero het eerste bord waarop ASUS enkele specifiek op overklokkers gerichte functies aanbiedt, zoals een retryknop en een 'flexkey', waarvan je de functie zelf kunt bepalen.
ASUS ROG Maximus Z690 Formula
De Formula is een buitenbeentje in de ROG Maximus-line-up. Dat komt om te beginnen door het volledig witte ontwerp, waarmee de ROG Maximus Z690 Formula zich het best leent voor wie bewust met het kleurenschema van zijn build aan de slag gaat. Daarnaast is er een 2"-oledschermpje aanwezig en zijn de vrm-heatsinks voorbereid op het aansluiten van custom waterkoeling.
Wat de featureset betreft bouwt de 689 euro kostende Formula voort op de Hero, met bijvoorbeeld weer een hele sloot USB-poorten en dezelfde insteekkaart voor een PCIe 5.0-ssd, al is die voor de gelegenheid bijpassend zilvergrijs gespoten. De Intel-netwerkpoort is ingeruild voor een sneller 10GbE-exemplaar van Marvell en ook de vrm heeft een upgrade gehad. Hoewel het aantal powerstages gelijk is gebleven, hebben ze per stuk een rating van 105A in plaats van 90A.
ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
Tot slot bekijken we ASUS' topmodel voor de Z690-serie, de ROG Maximus Z690 Extreme, met een prijs van 979 euro. Op papier is er ook nog een Extreme Glacial, die voorzien is van een monoblock voor custom waterkoeling, maar die is vooralsnog nergens te krijgen.
De Extreme is natuurlijk het ultieme alles-erop-en-eraanbord en om dat allemaal passend te krijgen, heeft ASUS gekozen voor de bredere eATX-formfactor. Die extra breedte gebruikt ASUS bijvoorbeeld voor een 'DIMM.2'-slot naast de DDR5-slots, waarin je een kaartje met ruimte voor twee extra M.2-ssd's kwijt kunt. Voor het ondersteunen van een PCIe 5.0-ssd zijn we terug bij de oplossing van de ROG Strix Z690-E: een apart slot (het bovenste) dat lanes van de videokaart afsnoept als je het gebruikt. Net als bij de Strix geldt dus dat je dit slot beter nog niet kunt gebruiken zolang je geen ssd hebt die daadwerkelijk PCI Express 5.0 ondersteunt.
Verder heeft ASUS zo'n beetje alle high-end features die eerder genoemd zijn, bij elkaar geveegd en op één moederbord gestopt. 10Gbit-ethernet, Wi-Fi 6E, Thunderbolt 4: het zit er allemaal op. Bijzonder is dat een van de twee Thunderbolt-poorten niet achterop te vinden is, maar onderdeel is van de rij gekantelde connectors, inclusief de ATX-stroomstekker, aan de zijkant van het moederbord. Wat exact het nut is van een supersnelle Thunderbolt-poort binnen in je pc, ontgaat ons eerlijk gezegd.
Uiteraard heeft ASUS ook alle denkbare overklokfeatures geïmplementeerd, zoals dualbios, een LN2-mode met extreem hoge limieten voor allerlei instellingen, spanningsmeetpunten en onboardknopjes voor retry, safe boot en slow mode. Nieuw is de bijgeleverde ROG True Voltician, een pcb'tje dat je in een USB 2.0-header steekt en dat vervolgens functioneert als oscilloscoop. Via de bijbehorende software kun je de golfvorm van drie spanningsrails bekijken, zoals de Vcore, Vccin en Vccsa van een processor, maar in theorie kun je ook een rail van de voeding of je videokaart verbinden met het printplaatje. Uitleg over hoe je de True Voltician aansluit, vind je hier. Je krijgt 'm trouwens ook bij de Apex, het exclusief op overklokkers gerichte Z690-moederbord van ASUS.
Gigabyte Z690 UD AX, Aero G, Aorus Pro, Ultra, Master en Xtreme
Van Gigabyte ontvingen we zes modellen voor deze round-up. De Z690 UD AX is het instapmodel van Gigabytes Z690-borden met DDR5-ondersteuning en kost 219 euro. Het duurste bord, de Z690 Aorus Xtreme, moet bijna 1000 euro opbrengen.
Gigabyte Z690 UD AX
Zoals de naam al zegt, beschikt de Gigabyte Z690 UD AX over geïntegreerde wifi, waarbij het gaat om een Intel AX201-kaartje met Wi-Fi 6: niet de allernieuwste standaard dus. De meerprijs ten opzichte van de 'gewone' UD is twee tientjes. Op de geheugenslots na is het moederbord volledig identiek aan de Z690 UD DDR4, die we in onze eerdere DDR4-round-up hebben besproken.
Dat het een instapbord betreft, merk je bijvoorbeeld aan het feit dat slechts een van de drie M.2-slots een een koeler heeft. Ook de budget-audiocodec in de vorm van een Realtek ALC897 geeft dat al gauw prijs. Waar Gigabyte niet op heeft bezuinigd, is de vrm. De Vcore heeft maar liefst zestien 60A-powerstages.
In de DDR4-round-up gaven we zowel de Gigabyte UD DDR4 als de MSI Pro Z690-A DDR4 een Great Value-award. Bij Gigabyte is de DDR5-versie tot op de euro even duur, maar het MSI-bord kost met DDR5 juist 40 euro meer. MSI laat de budgetmarkt voor Z690-borden met DDR5, voor zover die bestaat, dus duidelijk voor wat die is.
Gigabyte Z690 Aero G
Net als de ProArt Creator van ASUS is de Gigabyte Z690 Aero G gericht op creatievelingen. Beide merken mikken echter op sterk uiteenlopende segmenten; de Aero G kost met 279 euro maar de helft van wat het ASUS-bord kost. Uitwassen in de specificatielijst als Thunderbolt 4-poorten of 10Gbit-ethernet ontbreken daardoor, maar je kunt wel vier gekoelde PCIe 4.0-M.2-ssd's kwijt. De Vcore-vrm is met zestien 70A-powerstages iets krachtiger dan bij de UD.
Het bord heeft wel twee USB-C-poorten, waarvan er een is uitgebreid met wat Gigabyte VisionLink noemt. Deze poort ondersteunt niet alleen USB 3.2 Gen2x2 (20Gbit/s), maar ook USB-powerdelivery tot 60W en videouitvoer met een maximale resolutie van 4k bij 60Hz. De DisplayPort-aansluiting op het i/o-paneel betreft een ingang, dus je kunt het signaal van je losse videokaart doorlussen naar deze USB-C-poort. Dat is handig voor een monitor, maar een specifiek gebruiksdoel dat Gigabyte voor ogen heeft, is een tekentablet met een geïntegreerd scherm, zoals de Wacom Cintiq Pro 16. Die kun je dan met één kabel verbinden voor de USB-verbinding, beeld en stroom.
Gigabyte Z690 Aorus Pro
Met de Gigabyte Z690 Aorus Pro zijn we aangeland bij de op gamers gerichte Aorus-moederborden. Ondanks de afwezigheid daarvan in de productnaam beschikt ook dit bord over wifi, overigens net als alle hoger gepositioneerde Gigabyte-borden. Voor veel basisonderdelen maakt de fabrikant bij de Z690 Aorus Pro wat luxere keuzes dan bij goedkopere borden. Zo worden alle vier de M.2-ssd's gekoeld, wordt Realteks meest luxe ALC4080-codec ingezet voor het geluid en bestaat de Vcore-vrm uit zestien 90A-powerstages van Renesas.
Tegelijk gaat Gigabyte bij dit model nog niet los met allerlei gekkigheid. De bedrade netwerkverbinding is nog gewoon 2,5Gbit en de rgb-verlichting blijft beperkt tot een Aorus-logo op de i/o-cover. Wel beschik je over tweemaal USB 3.2 Gen2x2, eenmaal achterop en eenmaal via de interne USB-C-header. Gigabyte vraagt op het moment van schrijven 329 euro voor de Z690 Aorus Pro, waarmee hij ongeveer even duur is als de MSI Tomahawk.
Gigabyte Z690 Aorus Ultra
Op het vlak van specificaties is de Z690 Aorus Ultra vrijwel identiek aan de Pro. Het prijsverschil blijft dan ook beperkt tot drie tientjes. De belangrijkste technische aanpassing is dat de vrm gebruikmaakt van sterkere 105A-powerstages. Buiten dat zijn de veranderingen vooral esthetisch.
De bovenste vrm-heatsink heeft een upgrade gekregen van een massief blok naar koelvinnen, die een veel groter contactoppervlak met de omgevingslucht hebben. Daarnaast ziet de heatsink op het eerste M.2-slot er een stuk indrukwekkender uit, met een koelblok dat de hoogte ingaat en wat rgb-verlichting. Ook de rgb-zone op de i/o-cover is groter in vergelijking met de Aorus Pro.
Gigabyte Z690 Aorus Master
De Gigabyte Z690 Aorus Master is met een prijs van 479 euro weer een grotere stap. Officieel betreft het een eATX-bord, hoewel de Master met 25,9cm nog lang niet zo breed is als de 28,5cm van de Xtreme. Bij de Aorus Ultra zagen we al dat de bovenste vrm-heatsink gebruikmaakte van koelvinnen, bij de Master komt daar nu ook die aan de linkerzijde bij. Bovendien is de Vcore-vrm verder uitgebreid van zestien naar negentien 105A-powerstages en worden de componenten ook vanaf de achterkant gekoeld door de grote aluminium 'baseplate' met een carboncoating.
In totaal kun je maar liefst vijf M.2-ssd's kwijt op de Aorus Master. Vier daarvan werken op PCIe 4.0-snelheid, de vijfde is beperkt tot PCIe 3.0-snelheid. Net als bij de Ultra is het eerste M.2-slot voorzien van een extra grote heatsink. Ook het aansluitingenpaneel heeft een upgrade gekregen, met de toevoeging van 10Gbit-ethernet en Wi-Fi 6E. Thunderbolt 4 komen we echter nog niet tegen.
Hoewel Gigabyte net als ASUS een specifiek model voor overklokkers heeft, de Aorus Tachyon, zitten er ook al de nodige overklokfeatures op de Master. Zo heeft het bord spanningsmeetpunten, onboard knopjes voor power en reset, en een 'multikey' waarvan je de functie zelf kunt instellen in het bios. Enkele mogelijkheden zijn het uitschakelen van alle rgb-verlichting, direct naar het bios booten en het activeren van de safemode, waarmee je veilig in het bios terechtkomt zonder je settings te verliezen.
Gigabyte Z690 Aorus Xtreme
Het topmodel van Gigabyte is zoals we gewend zijn de Aorus Xtreme. De Taiwanese fabrikant heeft in de afgelopen jaren naam gemaakt als fabrikant van dit soort alles-erop-en-eraanborden, dus dat belooft wat. Net als bij de Z590 Aorus Xtreme is de nieuwe Z690 Aorus Xtreme vrijwel geheel bedekt door zwarte covers en zijn vrijwel alle connectors in een hoek van 90 graden geplaatst. Dat geeft de Xtreme niet alleen een bijzonder strakke look, maar maakt ook het kabelmanagement gemakkelijker.
De koeling is op vrijwel elk punt ultiem uitgevoerd. De vrm-heatsinks bestaan uit blokken met koelvinnen en zelfs de koeler van het primaire M.2-slot heeft een dergelijk koelblok, inclusief twee (!) heatpipes. Ook voor de componenten van de vrm is Gigabyte all-out gegaan met twintig 105A-powerstages.
Je kunt in totaal vier M.2-ssd's kwijt, die allemaal op PCIe 4.0-snelheid werken. Gigabyte heeft dus geen mogelijkheid uitgedokterd om toekomstige M.2-ssd's met PCIe 5.0 te kunnen huisvesten, zoals we dat op de duurdere modellen van ASUS wel zagen. De connectiviteit is met onder meer twee Thunderbolt 4-poorten, in totaal twaalf USB-poorten en 10Gbit-ethernet wel ongeveer op het niveau van de ASUS Maximus Z690 Extreme.
Wat overklokfeatures betreft krijg je niet veel meer dan op de Master; de spanningsmeetpunten van dat model zijn op de Xtreme zelfs weer foetsie. Onder de foutcodedisplay heeft Gigabyte in de cover wel plaats gevonden voor power- en resetknoppen. Van die laatste is de functionaliteit in het bios instelbaar als 'multikey'. Op het i/o-paneel zijn knopjes ondergebracht voor clear-cmos, biosflash en 'ignition mode', waarin aangesloten apparaten zoals ventilators stroom krijgen, maar de cpu zelf niet.
Bij de Z690 Aorus Xtreme zit een uitgebreid accessoirepakket. Daarin zit onder meer een USB-C-dac op basis van een ES9280CPRO-chip, die uitkomst biedt als je de onboard audio op basis van een ES9280AC-dac en twee ES9080-drivers nog niet goed genoeg vindt. Opvallend is ook de meegeleverde cover die je over je geheugenmodules kunt plaatsen. Uiteraard is die voorzien van flink wat rgb-verlichting.
MSI MAG Z690 Torpedo, Tomahawk, MPG Carbon en MEG Unify
MSI sloeg met zijn Pro Z690-A DDR4 een grote slag in onze eerdere DDR4-round-up; sindsdien is dat model steevast een van de populairste moederborden in de Pricewatch. Vooralsnog is de DDR5-line-up van de fabrikant minder uitgebreid. Het topmodel, de Godlike, is bijvoorbeeld nog altijd niet uitgebracht. We ontvingen in totaal vier DDR5-borden met de Z690-chipset van MSI.
MSI MAG Z690 Torpedo en MAG Z690 Tomahawk WiFi
Voor de relatief betaalbare MAG-serie hanteert MSI het principe 'hoe groter de reikwijdte, des te hoger de positionering'. Met de MSI MAG Z690 Torpedo, een bord van 299 euro, kom je toch al een heel eind. Kenmerkend voor dit model is de paarsige tint die voor de heatsinks en zelfs twee van de geheugenslots wordt gebruikt.
In totaal telt de MAG Z690 Torpedo vier M.2-slots, waarvan er drie op PCIe 4.0-snelheid werken. Ook zijn er drie voorzien van koeling, maar ongelukkigerwijs is dat niet hetzelfde drietal. Het PCIe 3.0-slot heeft dus wel een heatsink en een van de PCIe 4.0-slots juist niet. Op de achterkant heeft MSI acht USB-poorten geplaatst, waarvan een op 20Gbit/s. Daar zit ook de 2,5GbE-poort, aangestuurd door een Intel-chip en de verzameling audiojacks afkomstig van een Realtek ALC4080.
De Vcore-vrm bestaat uit zestien 70A-powerstages en is daarmee duidelijk krachtiger dan de vrm van het eerder geteste Pro DDR4-model, die met veertien 55A-powerstages toch al niet onverdienstelijk scoorde in onze vrm-test.
Met de MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi zijn we vervolgens snel klaar. De Tomahawk is identiek aan de Torpedo op drie punten na; ook het vierde M.2-slot heeft nu een koeler, de paarsige tinten zijn ingeruild voor donkergrijs en er is een Intel-kaartje voor Wi-Fi 6E toegevoegd. Je betaalt daar twee tot drie tientjes extra voor.
MSI MPG Z690 Carbon WiFi
Zoals de naam al zegt, herken je de MSI MPG Z690 Carbon WiFi voornamelijk aan de carbonachtige afwerking, gecombineerd met een rgb-verlichte draak en naam. Om ervoor te zorgen dat je daarmee alle kanten uit kunt, is de rest van het bord grotendeels zwart en grijs gehouden.
De Carbon heeft nog een M.2-slot extra voor een totaal van vijf. Nog altijd werkt een daarvan op PCIe 3.0-snelheid, maar alle ssd's worden wel gekoeld door heatsinks. Aan de netwerk- en audio-oplossingen is weinig veranderd ten opzichte van de Tomahawk.
De Vcore-vrm is zowel in aantal als rating van de powerstages iets krachtiger, met achttien stuks à 75 ampère. Je betaalt op het moment van schrijven 429 euro voor de Carbon WiFi, waarmee hij ongeveer 100 euro duurder is dan de Tomahawk WiFi.
MSI MEG Z690 Unify
Aangezien de Godlike nog niet beschikbaar is en MSI van de Ace geen sample beschikbaar had, is de MEG Z690 Unify het meest luxe MSI-bord in deze test. Je betaalt er op het moment van schrijven 599 euro voor, waarmee de Unify concurreert met de ASUS Maximus Z690 Hero en de Gigabyte Z690 Aorus Master. Er bestaat overigens ook een vrijwel identieke Unify-X, die slechts twee geheugenslots heeft. Dat moet de Unify-X een interessante optie maken voor fervente geheugenoverklokkers.
De Unify heeft op veel punten meer dan de Carbon, maar op één punt juist veel minder: lampjes. De Unify is traditiegetrouw volledig rgb-loos en vrijwel geheel zwart. Naast een strak ontwerp staat de Unify-reeks van oudsher ook voor een stabiele basis, wat tot uitdrukking komt in de krachtige vrm van negentien 105A-powerstages voor de Vcore. Andere punten waarop de Unify verschilt van de Carbon, zijn onder meer de dubbele ethernetpoort, hoewel het daarbij wel gewoon om 2,5Gbit-exemplaren gaat, en de verhoogde snelheid van 20Gbit/s voor de interne USB-C-header.
Vergelijkingstabellen: slots en chips
Op deze pagina zetten we de belangrijkste specificaties van de zeventien geteste Z690-moederborden met DDR5-ondersteuning op een rij. Zo krijg je snel een indruk van waar je op kunt rekenen en vallen uitzonderlijke extra's of omissies op.
PCI Express
Elk moederbord heeft een PCIe 5.0 x16-slot, maar een aantal van de duurdere modellen kan die lanes ook splitsen naar het tweede PCIe-slot. Op de meeste borden zitten daarnaast nog enkele x1- of x4-sleuven die de PCIe 3.0-standaard gebruiken. Soms zijn die fysiek groter uitgevoerd, bijvoorbeeld als x16-slot, maar dan is in de praktijk slechts een aantal lanes echt aangesloten.
Slot 1
Slot 2
Slot 3
Slot 4
Slot 5
ASUS Prime Z690-A
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi
PCIe 5.0 x16
Nvt
Nvt
Nvt
Nvt
ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi
PCIe 5.0 x16
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
Nvt
ASUS ProArt Z690-Creator WiFi
PCIe 5.0 x16
PCIe 5.0 x8
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
ASUS ROG Maximus Z690 Hero
PCIe 5.0 x16
PCIe 5.0 x8
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
ASUS ROG Maximus Z690 Formula
PCIe 5.0 x16
PCIe 5.0 x8
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
PCIe 5.0 x16
PCIe 5.0 x8
PCIe 3.0 x1
Nvt
Nvt
Gigabyte Z690 UD AX
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
Gigabyte Z690 Aero G
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
Gigabyte Z690 Aorus Pro
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
Gigabyte Z690 Aorus Ultra
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
Gigabyte Z690 Aorus Master
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
Gigabyte Z690 Aorus Xtreme
PCIe 5.0 x16
PCIe 5.0 x8
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
MSI MAG Z690 Torpedo
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
Nvt
MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
Nvt
MSI MPG Z690 Carbon WiFi
PCIe 5.0 x16
PCIe 5.0 x8
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
MSI MEG Z690 Unify
PCIe 5.0 x16
PCIe 5.0 x8
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
USB
Je mag bij de Z690-moederborden al gauw rekenen op flink wat USB-poorten; tien of zelfs twaalf aansluitingen zijn eerder regel dan uitzondering. Opvallend is dat zes borden ook Thunderbolt-poorten hebben, waaraan met name ASUS een grote bijdrage levert. Voor de interne USB-C-header is 20Gbit/s al snel de standaard, vooral bij ASUS en Gigabyte. MSI heeft zo'n snelle header alleen op de Unify.
USB 2.0
USB 5Gbit/s
USB 10Gbit/s
USB 20Gbit/s
Thunderbolt 4
USB-C intern
ASUS Prime Z690-A
0
4
3
1
0
10Gbit/s
ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi
2
3
2
0
2
20Gbit/s
ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi
2
4
5
1
0
20Gbit/s
ASUS ProArt Z690-Creator WiFi
0
0
6
0
2
20Gbit/s
ASUS ROG Maximus Z690 Hero
2
0
7
0
2
20Gbit/s
ASUS ROG Maximus Z690 Formula
3
0
7
0
2
20Gbit/s
ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
0
0
8
1
2
20Gbit/s
Gigabyte Z690 UD AX
4
4
1
1
0
5Gbit/s
Gigabyte Z690 Aero G
2
5
2
1
0
20Gbit/s
Gigabyte Z690 Aorus Pro
4
4
4
1
0
20Gbit/s
Gigabyte Z690 Aorus Ultra
4
4
4
1
0
20Gbit/s
Gigabyte Z690 Aorus Master
0
4
6
1
0
20Gbit/s
Gigabyte Z690 Aorus Xtreme
0
0
10
0
2
20Gbit/s
MSI MAG Z690 Torpedo
2
2
3
1
0
10Gbit/s
MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi
2
2
3
1
0
10Gbit/s
MSI MPG Z690 Carbon WiFi
4
0
5
1
0
10Gbit/s
MSI MEG Z690 Unify
2
0
7
1
0
20Gbit/s
Opslag
M.2 wordt bij deze generatie moederborden echt omarmd als de nieuwe standaard voor ssd-opslag. Het overgrote merendeel van de geteste modellen heeft vier of zelfs vijf M.2-slots, die behalve bij de goedkoopste exemplaren vaak allemaal gekoeld worden door meegeleverde heatsinks. Het enige mini-ITX-bord in de test, de ROG Strix Z690-I Gaming WiFi, heeft alsnog twee M.2-slots doordat ASUS aan het stapelen is geslagen.
Bovendien heeft ASUS als enige een manier bedacht om zijn meest luxe borden alvast geschikt te maken voor toekomstige M.2-ssd's met PCIe 5.0. Op de Strix-E en Maximus Extreme kan dat direct op het bord, bij de Maximus Hero en Formula gaat dat via een insteekkaart voor het tweede PCIe 5.0-slot.
Het aantal SATA-600-poorten blijft intussen vaak beperkt tot zes of zelfs vier. Alleen het ProArt Creator-bord van ASUS telt er acht.
SATA
M.2-slots 1/2/3/4/5
Gekoeld
ASUS Prime Z690-A
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
3
ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
Nvt
Nvt
2
ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi
6
PCIe 5.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
5
ASUS ProArt Z690-Creator WiFi
8
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
4
ASUS ROG Maximus Z690 Hero
6
PCIe 5.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
5
ASUS ROG Maximus Z690 Formula
6
PCIe 5.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
5
ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
6
PCIe 5.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
5
Gigabyte Z690 UD AX
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
Nvt
1
Gigabyte Z690 Aero G
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
4
Gigabyte Z690 Aorus Pro
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
4
Gigabyte Z690 Aorus Ultra
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
4
Gigabyte Z690 Aorus Master
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
5
Gigabyte Z690 Aorus Xtreme
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
4
MSI MAG Z690 Torpedo
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
Nvt
3
MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
Nvt
4
MSI MPG Z690 Carbon WiFi
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
5
MSI MEG Z690 Unify
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
5
DIverse luxere ASUS-moederborden zijn voorzien van een PCIe 5.0-geschikt M.2-slot.
Video en audio
Op de meeste moederborden krijg je DisplayPort en HDMI als beeldaansluitingen. Op borden met Thunderbolt wordt doorgaans de DisplayPort-uitgang weggelaten. Alleen de MSI MEG Z690 Unify biedt helemaal geen mogelijkheid om de igpu te gebruiken.
VGA
DVI
HDMI
DisplayPort
USB-C
ASUS Prime Z690-A
0
0
1
1
0
ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi
0
0
1
0
2
ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi
0
0
1
1
0
ASUS ProArt Z690-Creator WiFi
0
0
1
0
2
ASUS ROG Maximus Z690 Hero
0
0
1
0
2
ASUS ROG Maximus Z690 Formula
0
0
1
0
2
ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
0
0
1
0
2
Gigabyte Z690 UD AX
0
0
1
1
0
Gigabyte Z690 Aero G
0
0
1
0
1
Gigabyte Z690 Aorus Pro
0
0
0
1
0
Gigabyte Z690 Aorus Ultra
0
0
0
1
0
Gigabyte Z690 Aorus Master
0
0
0
1
0
Gigabyte Z690 Aorus Xtreme
0
0
0
0
2
MSI MAG Z690 Torpedo
0
0
1
1
0
MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi
0
0
1
1
0
MSI MPG Z690 Carbon WiFi
0
0
1
1
0
MSI MEG Z690 Unify
0
0
0
0
0
Op de zeventien borden in deze test komen we vier verschillende codecs tegen, waarvan er een voor de verandering niet afkomstig is van Realtek. De ESS ES9280AC wordt normaal gesproken vooral gebruikt in USB-dacs en zit ook in de ASUS ROG Phone 5. Hij biedt een nog hogere maximale signaalruisverhouding dan de beste Realtek-codecs, maar kan slechts stereogeluid uitsturen.
De Realtek ALC1220 en ALC4080 zijn duidelijk luxer dan de ALC897. Het verschil tussen die eerste twee is uitsluitend hoe ze intern worden aangesloten; de ALC4080 werkt via USB en kan daardoor met hogere samplerates werken.
Verbinding
Kanalen
Hoofdtelefoon- versterking
Max. dac snr
Max. adc snr
Resolutie
Dac
Adc
Realtek ALC897
HDA
10
2
Tot 32Ω
99dB(A)
95dB(A)
24bit 192kHz
Realtek ALC1220
HDA
10
3
Tot 600Ω
120dB(A)
110dB(A)
24bit 192kHz
Realtek ALC4080
USB
10
3
Tot 600Ω
120dB(A)
110dB(A)
32bit 384kHz
ESS ES9280AC
USB
2
2
Tot 600Ω
130dB(A)
102dB(A)
32bit 384kHz
Alleen de Gigabyte Z690 UD AX maakt gebruik van een echte budgetcodec in de vorm van de Realtek ALC897. Verder beschikken alle borden over een van de high-end codecs van Realtek of, in het geval van de Z690 Aorus Xtreme, een dac van ESS. Naast de ingebouwde audio krijg je bij dat Gigabyte-bord ook een losse USB-C-dac, op basis van een ESS Sabre ES9280CPRO.
Het valt op dat Gigabyte de meeste van zijn moederborden slechts van twee analoge audiojacks voorziet. Dat is prima voor het aansluiten van je stereoluidsprekerset en een microfoon, maar betekent dat je analoog geen surroundgeluid kunt uitvoeren.
Codec
Analoge jacks
S/PDIF
Versterker
ASUS Prime Z690-A
Realtek ALC1220
5
Ja
Nvt
ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi
Realtek ALC4080
3
Ja
Savitech SV3H712
ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi
Realtek ALC4080
5
Ja
Savitech SV3H712
ASUS ProArt Z690-Creator WiFi
Realtek ALC1220
5
Ja
Nvt
ASUS ROG Maximus Z690 Hero
Realtek ALC4080
5
Ja
ESS Sabre 9018Q2C
ASUS ROG Maximus Z690 Formula
Realtek ALC4080
5
Ja
ESS Sabre 9018Q2C
ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
Realtek ALC4080
5
Ja
ESS Sabre 9018Q2C
Gigabyte Z690 UD AX
Realtek ALC897
3
Nee
Nvt
Gigabyte Z690 Aero G
Realtek ALC4080
2
Ja
Nvt
Gigabyte Z690 Aorus Pro
Realtek ALC4080
2
Ja
Nvt
Gigabyte Z690 Aorus Ultra
Realtek ALC4080
2
Ja
Nvt
Gigabyte Z690 Aorus Master
Realtek ALC1220
5
Ja
ESS Sabre ES9118
Gigabyte Z690 Aorus Xtreme
ESS ES9280AC
2
Ja
2x ESS ES9080
MSI MAG Z690 Torpedo
Realtek ALC4080
5
Ja
Nvt
MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi
Realtek ALC4080
5
Ja
Nvt
MSI MPG Z690 Carbon WiFi
Realtek ALC4080
5
Ja
Nee
MSI MEG Z690 Unify
Realtek ALC4080
5
Ja
Nvt
Netwerk
2,5Gbit-ethernet is de standaard geworden in dit segment, doorgaans op basis van een Intels I225-V-controller. ASUS en Gigabyte voorzien enkele high-end modellen daarnaast van een Marvell AQC113CS, die ethernetsnelheden tot 10Gbit biedt.
Slechts twee van de zeventien borden bieden geen wifi, terwijl de MSI Tomahawk WiFi in feite zelfs de veredelde wifivariant van de Torpedo is. ASUS en MSI gaan zonder uitzondering voor Intels nieuwste wifichip met Wi-Fi 6E-ondersteuning, maar Gigabyte kiest op veel modellen voor een iets ouder model. De Z690 UD AX is daarbij een geval apart, want de nieuwste pcb-revisies hebben wél een AX210: een kwestie van geluk hebben dus.
LAN 1
LAN 2
Wifi
ASUS Prime Z690-A
Intel I225-V
Nvt
Nvt
ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi
Intel I225-V
Nvt
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi
Intel I225-V
Nvt
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
ASUS ProArt Z690-Creator WiFi
Marvell AQC113CS
Intel I225-V
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
ASUS ROG Maximus Z690 Hero
Intel I225-V
Nvt
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
ASUS ROG Maximus Z690 Formula
Marvell AQC113CS
Nvt
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
Marvell AQC113CS
Intel I225-V
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
Gigabyte Z690 UD AX
Realtek RT8125BG
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)*
Gigabyte Z690 Aero G
Intel I225-V
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
Gigabyte Z690 Aorus Pro
Intel I225-V
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
Gigabyte Z690 Aorus Ultra
Intel I225-V
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
Gigabyte Z690 Aorus Master
Marvell AQC113CS
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
Gigabyte Z690 Aorus Xtreme
Marvell AQC113CS
Intel I225-V
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
MSI MAG Z690 Torpedo
Intel I225-V
Nvt
Nvt
MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi
Intel I225-V
Nvt
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
MSI MPG Z690 Carbon WiFi
Intel I225-V
Nvt
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
MSI MEG Z690 Unify
Intel I225-V
Intel I225-V
Intel AX210 (Wi-Fi 6E)
Sommige high-end moederborden beschikken over 10Gbit-ethernet.
Overige features
Zeker bij de duurdere borden mag je rekenen op aardig wat extra's. Op de Prime Z690-A na ondersteunen alle modellen het flashen van het bios zonder processor. Ook probleemdiagnose is altijd wel aanwezig, bij de hoger gepositioneerde borden zelfs in de vorm van een display voor foutcodes.
Een kleinere subset van het high-end segment beschikt daarnaast over onboard knoppen die het leven van een overklokker makkelijker maken. Drie modellen zijn zelfs voorzien van spanningsmeetpunten, maar de meeste fabrikanten hebben nog een apart model dat helemaal naar de wensen van overklokkers is gebouwd.
Het dubbele bios lijkt intussen op zijn retour. Alleen de topmodellen van ASUS en MSI hebben twee bioschips, terwijl juist Gigabyte dit enkele jaren geleden nog op zijn halve line-up stopte. Wellicht is dat met de steeds grotere biossen - alle borden gebruiken 256Mbit-chips - toch een te dure hobby geworden.
Het belangrijkste onderdeel van onze moederbordentest is de vrm-test. De vrm is verantwoordelijk voor de omzetting van 12V uit de voeding in de door de processor gewenste spanning. Daarmee is het zowel een van de belangrijkste onderdelen van het moederbord als een onderdeel waarop bij goedkope modellen vaak wordt bezuinigd. In de specificatielijst merk je ontbrekende USB-poorten of M.2-slots immers eerder op dan magere vrm-componenten. Hoe de vrm van een moederbord exact werkt en wat de functie van alle onderdelen is, hebben we eerder uitgebreid uiteengezet in een achtergrondartikel op Hardware Info.
Om de vrm-test eerlijk te maken, belasten we alle moederbord-vrm's zo gelijk mogelijk. Daartoe stellen we de gemonteerde Intel Core i9 12900K-processor in op een vaste kloksnelheid van 5GHz voor alle cores en een vaste Vcore-spanning van 1,2V. Achter op de socket meten we met een multimeter wat de daadwerkelijk geleverde spanning is als de cpu wordt belast, om dit vervolgens zo precies mogelijk naar 1,2V te corrigeren door middel van load-line calibration en het bijstellen van de ingegeven waarde in het bios. Het eindresultaat is steeds een vrm-belasting van rond de 220W, vóór het efficiëntieverlies bij de vrm zelf. Als we het totale verbruik via de EPS-connectors zouden meten om het verbruik gelijk te trekken, zou de variatie in vrm-efficiëntie het beeld vertroebelen.
Meetmethode
Nu we zeker weten dat de belasting van de vrm voor elk moederbord gelijk is, kunnen we eenvoudigweg de temperatuur meten om te beoordelen hoe goed de koeling is. Bij veel moederborden zit er een uitleesbare temperatuursensor in de vrm, maar niet bij alle. Bovendien kunnen we niet garanderen dat die altijd accuraat is.
Daarom voeren we een eigen meting uit met een Flir E60-warmtebeeldcamera. Zo hebben we altijd vergelijkbare meetgegevens. Sommige modellen in deze test hebben een backplate, waardoor de Flir geen vrij zicht heeft op de achterkant van de vrm. In dat geval plaatsen we type-k-thermokoppels ter hoogte van de warmste vrm-fasen achter op het moederbord en meten we daarmee de temperatuur.
We voeren de tests uit met een gestandaardiseerd systeem in een NZXT H700-kast. Die is voorzien van vier op maximale snelheid draaiende ventilators en cpu-waterkoeling die de opgewekte warmte rechtstreeks de behuizing uit blaast. Met een gebrek aan airflow hebben de moederborden dus in elk geval niet van doen.
Prestaties en stroomverbruik
Tijdens de vrm-test belasten we de processors gedurende een kwartier met de Cinebench 20 MT-benchmark. Na afloop van de test analyseren we de logfile en berekenen we zowel de gemiddelde benchmarkscore als de standaardafwijking. Substantiële afwijkingen van de prestaties of een gebrekkige consistentie kunnen immers wijzen op het terugklokken van de cpu: throttling in jargon.
Na afloop van de test resetten we het bios naar de standaardinstellingen plus het xmp-profiel van het geheugen. Vervolgens voeren we een korte versie van de Cinebench-test uit om te bepalen hoe het moederbord met de standaardinstellingen presteert. Deze test duurt ruim twee minuten, wat voldoende is om eventuele limieten te activeren. Net als bij de vrm-test loggen we het gedrag van de processor op een aantal vlakken: de scores zelf, maar bijvoorbeeld ook het verbruik van de processor, de temperatuur en de kloksnelheden van elke core.
Tot slot voeren we aan het stopcontact een meting uit van het systeemverbruik. Dat doen we zowel onder belasting als idle, met een professionele EMU 1.X4-meter.
Werking op stocksettings
De werking op stocksettings oftewel standaardinstellingen was bij de vorige generatie opeens een veelbesproken onderwerp. Hoever en lang een bord standaard mocht boosten, begon door het steeds hogere verbruik van de cpu's en de enigszins vage Intel-definities steeds meer uiteen te lopen tussen borden. Gelukkig heeft Intel aan dat fenomeen met de Alder Lake-generatie een einde gemaakt.
Voorheen was er sprake van twee powerlimits: pl1 was gelijk aan de tdp; pl2 was hoger en mocht slechts een aantal seconden (Tau) worden vastgehouden. Dat aantal seconden varieerde en was bij veel borden zelfs praktisch onbeperkt. Bij de twaalfde generatie Core-processors heeft Intel de pl2 gestandaardiseerd met een officieel opgegeven Max Turbo Power. De Max Turbo Power van de Core i9 12900K is bijvoorbeeld 241W en dat mag de processor dus onbeperkt gebruiken zolang de cpu of vrm niet oververhit raakt.
De prestaties van alle moederborden zijn daardoor identiek als we ze testen zoals ze uit de doos komen. Bij alle borden klokt de cpu netjes naar de gespecificeerde allcore-turbo van 4,9GHz, wat erin resulteert dat de Cinebench R20 MT-score slechts 1,3 procent verschilt tussen het 'langzaamste' en het 'snelste' bord. Dat is een zeer kleine marge. In de standaard toegepaste Vcore lijkt weinig logica te zitten, behalve dat Gigabyte vaak redelijk scheutig is en ASUS juist liever niet te veel spanning geeft.
Voordat we naar onze testresultaten van de vrm gaan kijken, analyseren we de gebruikte componenten in de cpu-stroomvoorziening van elk moederbord.
Componentanalyse
Zelfs de zwakste vrm in dit testveld zou een overgeklokte Core i9 12900K nog prima aan moeten kunnen, voor zover je vrm's met zestien 60A-powerstages zoals op de ASUS Prime Z690-A en Gigabyte Z690 UD AX zwak kunt noemen. Bij duurdere modellen worden vaak meer en krachtigere powerstages gebruikt. In het middensegment is een Vcore-rating tussen de 1000 en 1500A niet ongebruikelijk; de topmodellen gaan zelf (ver) voorbij de 2000A.
Op papier heeft de ASUS ROG Maximus Z690 Extreme de sterkste vrm; 24 105A-powerstages leveren een totaal van 2520A op. Zoveel powerstages kan de gebruikte Renesas RAA229131-controller eigenlijk helemaal niet aansturen - die heeft een maximum van twintig - dus sluit ASUS er twee aan op elke fase. In theorie is dat niet ideaal voor de efficiëntie, maar bij dermate krankzinnig krachtige vrm's maakt dat in de praktijk niets uit.
Controller
Mosfets Vcore
Rating Vcore
ASUS Prime Z690-A
ASP2100
16x Vishay SiC643A (60A)
960A
ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi
Renesas RAA229131
10x Renesas RAA22010540 (105A)
1050A
ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi
Renesas RAA229131
18x Renesas ISL99390 (90A)
1620A
ASUS ProArt Z690-Creator WiFi
MPS MP2690
16x MPS MP86992 (70A)
1120A
ASUS ROG Maximus Z690 Hero
Renesas RAA229131
20x Renesas ISL99390 (90A)
1800A
ASUS ROG Maximus Z690 Formula
Renesas RAA229131
20x Renesas RAA22010540 (105A)
2100A
ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
Renesas RAA229131
24x Renesas RAA22010540 (105A)
2520A
Gigabyte Z690 UD AX
Renesas RAA229131
16x OnSemi NCP303160 (60A)
960A
Gigabyte Z690 Aero G
Renesas RAA229131
16x OnSemi FDMF5062 (70A)
1120A
Gigabyte Z690 Aorus Pro
Renesas RAA229131
16x Renesas ISL99390 (90A)
1440A
Gigabyte Z690 Aorus Ultra
Renesas RAA229131
16x Renesas RAA22010540 (105A)
1680A
Gigabyte Z690 Aorus Master
Renesas RAA229131
19x Renesas RAA22010540 (105A)
1995A
Gigabyte Z690 Aorus Xtreme
Renesas RAA229131
20x Renesas RAA22010540 (105A)
2100A
MSI MAG Z690 Torpedo
MPS MP2690
16x MPS MP86992 (70A)
1120A
MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi
MPS MP2690
16x MPS MP86992 (70A)
1120A
MSI MPG Z690 Carbon WiFi
Renesas RAA229131
18x Renesas RAA220075 (75A)
1350A
MSI MEG Z690 Unify
Renesas RAA229131
19x Renesas RAA22010540 (105A)
1995A
Testresultaten
De prestaties in de praktijk zijn natuurlijk waar het echt om draait. In de grafieken vind je naast de gemeten temperatuur welke spanning en welk llc-niveau we in het bios moesten instellen om onder belasting tot exact 1,2V te komen. Ook staat bij elk bord nog eens de theoretische Vcore-rating van hierboven. Bovendien had elk bord ook een uitleesbare vrm-sensor. De resultaten daarvan vind je terug in het tweede tabblad, al hechten we daar minder waarde aan dan aan onze eigen metingen.
Bij de volgende zes moederborden had onze warmtebeeldcamera geen vrij zicht op de achterkant van de vrm's door de aanwezigheid van een backplate en hebben we de meting daarom met thermokoppels uitgevoerd:
ASUS ROG Maximus Z690 Hero
ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
ASUS ROG Maximus Z690 Formula
Gigabyte Z690 Aorus Master
Gigabyte Z690 Aorus Xtreme
MSI MEG Z690 Unify
De Gigabyte Z690 UD AX en de ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi worden met 60 graden het warmst. Bij de Gigabyte komt dat vooral doordat er wat minder krachtige powerstages zijn gebruikt. Bij het mini-ITX-bord van ASUS zijn wel de best mogelijke chips gebruikt, maar is het beperkte aantal powerstages de oorzaak. Er is immers gewoon niet meer plek voor nog meer vrm-componenten.
Vrijwel alle andere borden komen tussen de 40 en 50 graden uit. Alleen de Gigabyte Z690 Aorus Xtreme duikt net onder de 40 graden, dankzij de combinatie van zeer krachtige componenten en effectieve, gevinde koelblokken.
Hieronder vind je per bord de beelden die we met de warmtebeeldcamera hebben gemaakt. Als je de mousepointer over een foto beweegt, zie je de naam van het bijbehorende bord.
Prestaties en consistentie
De prestaties van de moederborden zijn over het algemeen zeer vergelijkbaar. Gigabyte lijkt een trucje te hebben gevonden om consistent net wat sneller te zijn, iets dat we ook bij de DDR4-borden van dat merk al zagen. Bij de meeste modellen zijn de behaalde scores bovendien erg consistent. Drie borden springen er in negatieve zin enigszins uit: de Gigabyte Z690 Aorus Ultra, MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi en ASUS ROG Maximus Z690 Extreme. Nadere analyse leert dat de scores bij die borden gedurende de test iets dalen om vervolgens te stabiliseren. Een groot probleem is dat niet; zelfs de 103 punten van de Extreme zijn op de totaalscore van de Core i9 12900K nog altijd een afwijking van minder dan 1 procent.
We meten het stroomverbruik van de moederborden op hun standaardinstellingen, zodat duidelijk wordt hoe de verschillende fabrikanten hun borden in de fabriek optimaliseren. De Idle-meting is een gemiddelde over vijf minuten, de Load-meting een momentopname (maximum) tijdens een Cinebench-run. Beide metingen voeren we uit aan het stopcontact en betreffen dus het totale systeem.
De moederborden met de minste mogelijkheden zijn idle het zuinigst. Alle chips die nodig zijn voor extra functionaliteit, verbruiken immers toch een beetje stroom. De drie meest high-end borden van ASUS, Gigabyte en MSI staan dan ook onderaan de Idle-grafiek. Onder belasting verandert dat verhaal en doen vrijwel alle ASUS-borden het erg goed, wat onmiskenbaar samenhangt met de relatief lage Vcore die we op pagina 8 zagen bij deze borden. De Unify van MSI lijkt juist last te hebben van zijn relatief hoge Vcore.
Biosvergelijking
Op hoofdlijnen verschillen de biossen van de luxe Z690-moederborden weinig van de eerder geteste DDR4-modellen. Een uitzondering daarop zijn natuurlijk de nieuwe instellingen voor de DDR5-modules. ASUS en MSI hebben het compleetste bios, met de ingebouwde mogelijkheid van een memtest als relatief nieuwe toevoeging bij ASUS. ASUS bouwt die functie echter alleen in bij zijn luxere moederborden in de ROG Strix- en ROG Maximus-series.
Onderaan deze pagina vind je uitgebreide screenshot-walkthroughs van een bord van elk merk.
ASUS
Gigabyte
MSI
Gemakkelijke modus
Zoekfunctie
Changelog voor opslaan
Bios flashen van internet
Ssd secure erase
Memtest
*
Fanspeedtuning
Rgb-verlichting
Alleen aan/uit
Alleen aan/uit
Alleen aan/uit
* = Alleen ROG Strix en ROG Maximus.
Bios-screenshots ASUS ROG Maximus Z690 Extreme
Bios-screenshots Gigabyte Z690 Aorus Pro
Bios-screenshots MSI MEG Z690 Unify
Conclusie
Als je nu een pc samenstelt met DDR5-geheugen, dan heeft de prijs-prestatieverhouding duidelijk niet je hoogste prioriteit. Zelfs met de snelst beschikbare cpu, een Core i9 12900K, kwamen we in onze DDR4- vs. DDR5-test gemiddeld uit op een verschil van slechts 5 procent ten opzichte van DDR4. Voor de meeste prestaties per euro hoef je dus ook geen Z690-bord met DDR5-ondersteuning te kopen. Zo'n moederbord koop je als je best wat extra geld wilt spenderen aan luxe features, een tof uiterlijk of gewoon pure overkill.
Met de Gigabyte Z690 UD AX, met 219 euro het goedkoopste bord in deze test, is weinig mis. In feite is het gewoon de eerder met een Great Value-award bekroonde UD DDR4 met andere geheugenslots. Het is alleen geen heel logische keuze om in dat segment een DDR5-bord te kopen. Wil je dat om een specifieke reden toch, dan heb je er een prima koop aan, maar awardmateriaal vinden we het niet.
Een luxe basis: 250-350 euro
De meeste Z690-borden met DDR5-geheugen zijn dan ook een stuk duurder. Rond de 300 euro is een populair segment; liefst zes modellen in deze test vallen binnen de range van 250 tot 350 euro. In dat segment mag je een stevige vrm, luxe audiovoorziening en enkele USB-poorten van de snelst beschikbare typen verwachten. Ook kun je tot vier M.2-ssd's kwijt, die allemaal worden gekoeld.
Ga je niet overklokken en hoef je geen typisch gaminguiterlijk? Dan is de Gigabyte Z690 Aero G in dit segment een interessante optie. Dat de wifi niet (gegarandeerd) van de nieuwste 6E-standaard is, is een kleine smet op een bord dat toch de nodige tientjes goedkoper is dan onze twee reguliere aanraders in dit segment en daarvoor een Great Value-award krijgt. Die reguliere aanraders zijn de Gigabyte Z690 Aorus Pro en MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi, die allebei voor 330 euro in de winkel liggen. Gigabyte biedt meer USB-poorten en een foutcodedisplay, maar voor de snelste wifi moet je bij MSI zijn. Welk van die zaken je het belangrijkst vindt, is zo persoonlijk dat we ze allebei van eremetaal voorzien.
Wat prijs betreft komen we hier overigens ook de Z690-I van ASUS tegen, maar over het enige mini-ITX-moederbord in de test is het lastig een oordeel te vellen. We zijn in elk geval geen showstoppers tegengekomen bij het testen en als je specifiek op zoek bent naar een bord met Thunderbolt, is het zelfs veruit de goedkoopste optie.
De subtop: 450-700 euro
We noemen het maar even de subtop: stevig geprijsde borden die high-end features als Thunderbolt 4 of 10Gbit-ethernet bieden, maar nog niet alles wat je kunt bedenken op één bord combineren, zoals de echte topmodellen doen. De meest logische manier om tot een keuze te komen, is dan ook zo'n feature als uitgangspunt nemen. Wil je bijvoorbeeld 10Gbit-ethernet? Dan ligt de keuze voor de Z690 Aorus Master voor de hand, of de ASUS ProArt Creator als je ook gelijk Thunderbolt wilt. ASUS heeft op onder meer de ROG Strix Z690-E een M.2-slot dat is voorbereid op PCIe 5.0-ssd's, wat we bij de andere fabrikanten niet tegenkomen. Bovendien is het in dit segment eerder regel dan uitzondering dat je vijf M.2-ssd's kunt installeren, al moet je daarvoor soms wel een meegeleverde insteekkaart gebruiken.
Na het nodige wikken en wegen, reiken we Excellent-awards uit aan de Gigabyte Z690 Aorus Master (voor 10GbE), ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi (voor PCIe 5.0 M.2) en ASUS ProArt Z690-Creator WiFi (voor 10GbE én TB4).
De ultieme shoot-out: ROG Maximus Z690 Extreme vs. Z690 Aorus Xtreme
In het ultieme topsegment is het een titanenstrijd tussen twee fabrikanten; MSI's Godlike is nog niet beschikbaar en ASRock laat dit segment helemaal links liggen. ASUS en Gigabyte combineren op hun (E)Xtremes allereerst alle features waaruit je in de vorige categorie nog moest kiezen. Thunderbolt 4 en 10Gbit-ethernet zijn dus aanwezig. Bovendien bieden alle aanwezige USB-poorten een snelheid van 10Gbit/s of hoger. Dat zijn er elf bij de ROG Maximus Z690 Extreme en twaalf bij de Gigabyte Z690 Aorus Xtreme.
Op papier is de vrm van het ASUS-bord krachtiger, maar Gigabyte haalt in onze test de laagste temperaturen dankzij de effectievere heatsinks met koelvinnen. Maar goed, waar hebben we het over? Zelfs een denkbeeldig quadsocketbord met vier 12900K's zou je met de vrm van beide borden nog moeiteloos kunnen voeden. ASUS' slimme omweg om zijn high-end borden te futureproofen voor PCIe 5.0-ssd's, betaalt zich in onderstaande tabel uit in een kostbaar vinkje dat Gigabyte mist, en ook overklokkers hebben met de Maximus Extreme de meeste mogelijkheden tot hun beschikking.
Bij de echte topborden is er altijd nog gekkigheid die de standaard speclijstjes niet haalt. Bij de Z690 Aorus Xtreme krijg je bijvoorbeeld een rgb-cover voor over je geheugenslots, terwijl ASUS een heus oscilloscoop-pcb'tje meelevert en in een aanpasbaar oledschermpje voorziet. Wij vinden de toevoegingen die ASUS doet wat toffer, maar dat is uiteraard een kwestie van smaak.
Onder de streep heeft ASUS in deze generatie volgens ons het ultiemste moederbord in elkaar gezet. De ROG Maximus Z690 Extreme mag dan ook naar huis met een Ultimate-award op zak.
Ik wil het hebben over prijsvoering en wat het woord Value inhoudt. Dat borden en onderdelen duurder zijn geworden, dat is een gegeven en daar moeten we maar mee werken. Maar er wordt door Tweakers een olifant in de kamer gemist: de prijs en verkrijgbaarheid van andere onderdelen. Bij de vorige CPU best buy guide werd een hele relevante discussie gevoerd over de prijzen en verkrijgbaarheid van DDR5, dat cruciaal is om te beoordelen of je wel of niet een bepaalde CPU moet kopen. De huidige stand van zaken is dat DDR5 ietsje beter verkrijgbaar is, maar de prijzen zijn nog altijd schrikbarend veel hoger: rond de 350-400 euro voor 32GB @4800, in vergelijking met 120-150 euro voor 32GB DDR4 @ 3600. Dat is iets dat ook bij dit artikel gewoon meer aandacht moet krijgen.
Hier stel ik bijvoorbeeld de volgende vraag, als kritische tweaker: hoe kan het dat op moment van schrijven een DDR5 bord van 280 euro de great value award krijgt, waar 350 euro aan RAM in moet, terwijl er een 210 euro kostend DDR4 bord beschikbaar is waar slechts 120 euro aan RAM in moet? Dan heb je dezelfde processor, dezelfde featureset, 5% lagere performance bij real-world gebruik (verwijzend naar de geweldige DDR4 vs DDR5 test hier op tweakers), maar een werkelijk belachelijke 300 euro bespaart. Dat is value.
Maak a.u.b. een disclaimer dat awards nu worden uitgereikt uitgaande van een fictieve nabije toekomst waarin DDR5 plots goedkoop is.
Tweakers, ik snap dit niet. Jullie schrijven een werkelijk geweldig artikel over de verschillen tussen DDR4 en DDR5 waar jullie in-depth gaan over alles, het kostenplaatje, de verkrijgbaarheid. De conclusie is dat er minieme prestatieverschillen zijn: gemiddeld 5%, maar in sommige games en programma's is het verschil nihil. Er is getest met een 12900K: er is veel online te vinden over dat het prestatieverschil met een midrange chip een stuk lager uitvalt. Ja, in de toekomst komt er sneller DDR5 en dan is het verschil groter: wellicht zelf 10% of meer, en dan pas is het echt de moeite waard. Dit is gewoon relevante informatie is voor huidige kopers.
Maar, in alle vergelijkende artikels die hierna zijn uitkomen, wordt hier met geen woord over gerept. Een CPU best buy guide waar jullie processor A met B vergelijken aan de hand van identieke prijs, met geen woord over hoe processor B stiekem 200-300 euro duurder is want je hebt duurdere onderdelen nodig? Dit artikel waar een écht value bord met DDR4 niet de Value award krijgt? En dan de titel, Topmobos voor supersnel geheugen? Extreem dure borden, slecht verkrijgbaar RAM, met 5% snelheidswinst in het best-case scenario, maar wel honderden euro's duurder?
Kijk ik hier naar moedeloosheid omdat de verkrijgbaarheid van verschillende componenten zo slecht en zo wisselend is dat het niet meer wordt meegenomen in het totaalplaatje? Bewust dit niet benoemen omdat het snel verandert? Een zekere laksheid door die tekorten? Future-proofing zodat het artikel relevant blijft als DDR5 echt is geland? Ik vind in ieder geval erg jammer. Ik kan me totaal niet vinden in een aantal van deze beoordelingen en keuzes.
Kwalitatief hebben jullie wat mij betreft dé beste site wereldwijd wat betreft tech, échte nuttige info, real-world vergelijkingen, en natuurlijk die epische Pricewatch. Maar als voortrekker heb je ook de verplichting om juist deze pijnpunten te benoemen. De huidige leveringsproblemen en prijsproblemen horen thuis in dit artikel, al was het maar een klein kolommetje in de conclusie. Benoem dit, onderstreep dit, en kweek wat meer bewustwording.
offtopic: Bizar dat we zo ver zijn dat een bord met de "great value award" hetzelfde kost als de beroemde Rampage II Extreme.
Op de WAN Show van Linus maakten ze recent een heel goed punt: de prijsverhogingen voor pc-componenten zijn met name begonnen door de GPU-tekorten, fabrikanten bazelen over hoe ontwikkelingskosten en materiaalkosten zijn toegenomen, maar waarschijnlijk wordt gewoon over de gehele industrie de winstmarge verbreed. Wat is een prijsverhoging van 50-100 euro voor een mobo, of 100 euro voor RAM, als je toch 1000 euro te veel betaalt voor een GPU? Het is theorie, misschien een beetje aluminiumfolie hoedjes praat, maar het is opvallend hoe relatief veel duurder alles is geworden: ook onderdelen die wél goed verkrijgbaar zijn.
In die goeie ouwe S1366 tijd (en ver daarvoor nog) was er een écht prestatieverschil en overclockverschil merkbaar tussen dat dure Rampage bord en de goedkopere opties. Met name als je je i7 920 ging overclocken zat er merkbaar verschil tussen stabiliteit en welke clocks je kon volhouden. In deze vergelijking zie ik geen woord over overclocken: ik vind dat begrijpelijk, want het is enorm tijdrovend en dan is dit artikel een maand te laat, maar het is waarschijnlijk de enige manier waar je verschillen gaat zien tussen deze borden. Er is wel een uitgebreide vergelijking van VRM's, maar dat is theorie. Er zijn genoeg supercars die hun duizend PK niet efficiënt kunnen inzetten. Die twee borden van 1000 euro, ik eet mijn schoen op als die ook maar een procent beter overclocken als een bord van 400 euro.
[Reactie gewijzigd door TheGreatAtuin op 21 januari 2022 10:49]
Ik snap best dat je moedeloos wordt van de huidige marktsituatie. Moederborden en geheugen zijn wat mij betreft zo erg nog niet als videokaarten - je kunt immers nog altijd kiezen voor goedkoop DDR4 en een bijpassend bord. Dat moederborden elke generatie wat duurder worden, is eigenlijk van alle tijden. Naast simpele inflatie zijn PCIe 5.0 en DDR5 support ongetwijfeld flinke cost drivers deze generaties, plus de algemeen bekende gestegen vrachtkosten. Daarbij lijkt het me erg waarschijnlijk dat de fabrikanten tevens wat meer winst pakken per bord, zoals je vermoedt. De verkoop van losse moederborden is het laatste decennium gekrompen - zelfs voor een gelijkblijvende totale winst moet er dus meer winst uit een kleiner aantal verkochte borden worden gehaald.
Om even je concrete vragen te beantwoorden:
Hier stel ik bijvoorbeeld de volgende vraag, als kritische tweaker: hoe kan het dat op moment van schrijven een DDR5 bord van 280 euro de great value award krijgt, waar 350 euro aan RAM in moet, terwijl er een 210 euro kostend DDR4 bord beschikbaar is waar slechts 120 euro aan RAM in moet?
Omdat dit bord, in verhouding tot de andere borden in deze test, relatief veel waar voor z'n geld biedt. Dat is misschien een beetje gek aan het awardsysteem, maar een in absolute zin duur product kan nog altijd een 'Great Value' award krijgen. Stel bijvoorbeeld dat er een RTX 3080 Ti is die € 200 goedkoper is dan andere kaarten met dezelfde gpu, maar slechts één monitoraansluiting heeft. Dat is een serieus nadeel en dus valt hij af voor Excellent of Ultimate, maar de relatief scherpe prijs kan 'm alsnog een Great Value opleveren.
Dit artikel waar een écht value bord met DDR4 niet de Value award krijgt?
Ik denk dat hier het misverstand zit; in deze test zit géén moederbord met DDR4. Dit is puur een vergelijkende test tussen Z690-moederborden met DDR5-slots en alle aanbevelingen en awards moet je dus ook binnen die categorie zien.
We hebben Z690-borden met DDR4-slots prioriteit gegeven bij het testen, en de review daarvan al begin december gepubliceerd.
Benoem dit, onderstreep dit, en kweek zo bewustwording.
Het artikel begint met een beschouwing over de actuele DDR4 vs DDR5 situatie, inclusief de zin 'Voor de prijsbewuste koper is DDR4 dus nog de aangewezen keuze.' Ook de conclusiepagina begin ik met de constatering dat 'de prijs-prestatieverhouding duidelijk niet je hoogste prioriteit heeft' als je nu een pc met DDR5 samenstelt, inclusief een link naar de eerder gepubliceerde DDR4 vs DDR5 test die je noemt. "Zo'n moederbord koop je als je best wat extra geld wilt spenderen aan luxe features, een tof uiterlijk of gewoon pure overkill." En als je dat niet wil, koop je een DDR5-mobo dus vooral niet.
Ik denk dat ik de marktsituatie zo veel heb geduid als passend is in een review van DDR5-borden, maar tegelijk gaat geen enkele duiding de situatie leuker maken dan hij is.
Vergeet daarnaast niet dat er verrassend veel mensen zijn die wél flink geld uitgeven aan hardware, zelfs al zouden jij en ik dat weggegooid geld vinden, en waarvoor deze test dus gewoon relevant is. Die mensen moet je ergens misschien zelfs dankbaar zijn, want de hardwaremarkt zou een stuk minder divers zijn als iedereen voor de 'best buy' ging, en ik denk zelfs dat de innovatie dan langzamer zou verlopen. Ook in round-ups van budgetborden hebben we het tegenwoordig over allerlei features die ooit als eerste zijn verschenen op een Extreme, Xtreme of Godlike. Waren die überhaupt ooit bedacht zonder het bestaan van die bizarre topmodellen, en een mannetje of duizend wereldwijd die zo'n bord nog kochten ook?
En stiekem vinden we het (hoop ik) ook gewoon tof om te lezen over extreem toffe hardware, die de meeste tweakers waarschijnlijk nooit zouden kopen, maar wel erg interessant zijn vanuit technisch perspectief.
Omdat dit bord, in verhouding tot de andere borden in deze test, relatief veel waar voor z'n geld biedt.
Maar waarom delen jullie een 'Great Value' award uit als de hele categorie geen waar voor z'n geld biedt?
Ook de conclusiepagina begin ik met de constatering dat 'de prijs-prestatieverhouding duidelijk niet je hoogste prioriteit heeft' als je nu een pc met DDR5 samenstelt
Dus jullie eigen conclusie is dat je deze borden helemaal niet moet kopen als je op zoek bent naar 'Great Value,' dus waarom deze prijs dan überhaupt uitdelen?
Omdat 'Great Value' relatief is. Om nog even het RTX 3080 Ti-voorbeeld te gebruiken: geen enkele 3080 Ti biedt waar voor z'n geld als je 'm vergelijkt met een RTX 3060, maar dan nog kan de ene 3080 Ti meer waar voor je geld bieden dan de andere.
Ik ben het eens met @TheGreatAtuin: een moederbord is een basis voor een PC: great value is dan veel opties, ports, overclockbaarheid, prestaties per Euro. Je vergelijking met de 3080 Ti vs. 3060 gaat niet op, een 3080 Ti is weliswaar veel duurder, maar biedt echt duidelijk meer performance, je kunt er meer mee, dan met een 3060, zoals 4k gamen of raytracing.
De vergelijking van de MB+RAM combo van @TheGreatAtuin levert 5% extra performance op tegen een (vrijwel) dubbele prijs: 280+350=€630 tegen 210+120=€330. En dan is een great value award bespottelijk - en moet dus voor geen enkel DDR5 moederbord gegeven worden tot b.v. prijzen wat normaler zijn geworden!
Dus eigenlijk heb je twee awards nodig: 'Great Value' en 'Great Value Premium.' Waarbij Great Value betekend veel waarde voor je geld en Great Value Premium betekend veel waarde in het te dure segment.
Uitgaande van dezelfde CPU en een mobo ram combi van 280 & 350 (630) vs 210 & 150 (360) met 5% prestatieverschil, betaal je dus 66% (270) méér voor de 5% winst. Dat klinkt wel heel extreem voor 'Great Value.'
Ik denk als je 66% kostenstijging voor 5% prestatiewinst aanhoudt, de hele Great Value award overboord kan. Je gebruikt dezelfde award voor twee compleet verschillende scenario's, zonder daarin verschil duidelijk te maken. "Ja maar lees de review dan, daarin maken we duidelijk dat het om verschillende segmenten gaat!" Tja, als ik alsnog alle reviews door moet spitten om te zoeken naar de betekenis van de award in dit geval, waar is dan de gemakkelijk te herkennen Award voor?
Dat soort beschrijvingen zijn altijd relatief en punt van discussie. Ze zijn alleen waar en van toepassing op de producten die daadwerkelijk onderzocht zijn. Hoe breder je het trekt en hoe nauwkeuriger je in eerste instantie de erkenning wilt geven, hoe meer je erover kunt discussiëren of bijv. alleen die categorisering wel compleet is. Want is een 3060 mainstream of is een (potentiele) 3050 dat ook? En een 3060Ti dan? Wat als prijzen veranderen, wat als er aanbiedingen zijn? Dat is ook altijd met beste koop, beste webwinkel, beste site van het jaar, etc, etc. Nog los van wat in het algemeen beste prijs/kwaliteit of beste prijs is, wil niet zeggen dat dit voor jou het beste is. Wmb is hiervan bewust zijn het belangrijkste en kan Tweakers het gewoon simpel houden, dan blijft het gewoon een algemene indicatie.
Uiteraard kun je eindeloos categorieën maken, dat was niet mijn insteek. Het punt is dat de waarde van een award helemaal onderuit gaat als je de kern van de award negeert bij het uitreiken. Great Value suggereert een goede prijs prestatie/optie verhouding. Maar als wisselingen van 60-100% in meerprijs voor 5% prestatiewinst binnen de bandbreedte vallen, wat zegt de award dan nog?
Je kunt simpelweg niet de Value negeren bij een Great Value award. Tweakers doet dit wel en maakt het daarmee complex. Want je moet als lezer op je hoede zijn; Great Value kan van alles betekenen. Misschien kun je wel voor de helft van het geld ongeveer hetzelfde krijgen. Dus toch maar de reviews lezen en de awards negeren. Waarom er dan toch awards zijn? Misschien wat aandacht trekken? Clickbait of gewoon promotie van bepaalde artikelen.
Goed bevestigd, nu nog even aan ons Tweakers kenbaar maken wanneer we de Great Value award serieus moeten nemen en wanneer met een korreltje zout. Doe maar een zout emoji
Bedankt voor de uitgebreide reactie!
Ik zal meteen beginnen met dat ik de toon van mijn stukje erg bits vond, waarvoor excuses. Ik had ondertussen al een edit of twee gedaan om rustiger over te komen. Het is niet m'n bedoeling iemand aan te vallen, en er zat duidelijk een gefrustreerde toon in.
Niets dan lof voor je eerlijke en uitgebreide reactie, waarmee je de betrokkenheid duidelijk laat voelen. En ik vind het heel goede punten. Ik heb ook geen kritiek over de inhoud van het artikel, maar ik heb het gevoel dat de manier waarop aandacht aan de huidige markt en de prijzen gegeven wordt, iets mist. Iets wat pas opvalt als je je zelf gaat inlezen. De spreekwoordelijke verdwenen Cupido in dit schilderij van Vermeer
Ja, er wordt in de inleiding genoemd dat de prijsverschillen in RAM groot zijn (zelfs 300 euro), maar dat verdient toch veel meer aandacht op dit moment? 300 euro is het verschil tussen een midrange en een high-end GPU. Die situatie gaat in de toekomst wel veranderen, maar deze round-up en de prijswinnaars moeten ook relevant zijn voor nu. IMHO is het bizar dat hier een bord een Value award krijgt. Ja, er is een separate test van DDR4-borden, maar daar zit toch de echte Value? Vind je dat er een Value award *moet* worden uitgedeeld binnen een testveld, als dat een wassen neus van een award is? Deze beschouwing van het aanbod voelt alsof het zich in een vacuüm bevindt. Een PC-shop waar 17 Z690 borden op een rij te koop staan, verder niets, en de volgende shop is te vinden in Madrid.
Tweakers is gelukkig niet zo clickbait-y en veroordelend als sommige reviewers, die moord en brand schreeuwen over s1700 en Z690: veel schreeuwerige taal over hoge kosten, hitteproductie, verkrijgbaarheid en meer van dat lekkers. Kern van waarheid, maar een consument heeft niets aan ongenuanceerde kritiek. Dat is de andere kant van de medaille. Er blijft veel vraag naar een high-end Intel systeem, er is vraag naar concurrentie voor Zen. Maar er zijn ook veel Tweakers die blind DDR5 willen "want nieuwer dus beter" en die zich dus mogelijk vastbijten in 300+ euro aan onnodige kosten.
Als ik maar één ding wil aangeven, dan is het dat jullie kritisch blijven en zaken niet voordoen als simpeler of mooier dan ze zijn. Dat gevoel heb ik de laatste tijd een beetje gekregen.
offtopic: Helemaal mee eens over die superdure onderdelen. Dat bord van 1000 euro? Technisch is het fantastisch, niet voor mij, maar de features lezen als een snoepwinkel. Dat blijft mooi leesvoer, dus blijf vooral die Ultimate awards voor onzinnige hardware uitdelen
Inderdaad voor sommige mensen is 5% echt heel veel geld waard. Voor de kick of voor bepaalde zakelijke toepassingen.
Zelf heb ik net al onze systemen naar alder lake 12900k ge-upgrade van een stuk zen3 en een stuk 10900k.
Voor mij is great value inderdaad binnen een categorie . Een server bord van 20k kan prima value zijn de gewone sterveling zal het nooit kopen maar dat is het wel prima value voor de doelgroep ten opzichte van een ander product.
Ook benchnark gedraaid voor ddr5 was sneller maar helaas niet leverbaar.
Dus goed nieuws voor alle mensen hier zodra ddr5 goedkoper wordt . Komen er tegen leuke prijzen tweede hands z690 borden op de markt en daar profiteer dus iedereen van die alder lake wilt proberen van.
volgens mij staat het al gewoon in de inleiding: 'wie vroeg in wil stappen en niet op de kleintjes let...'
Ja de vorige generatie. Maar zo gaat dat wel vaker lijkt me: de nieuwere generatie is (vooral in het begin) duurder en minder optimaal. Voor de echte value ga je dus een generatie terug.
Maar dit gaat dus over de laatste stand van zaken. Dat daar duurder RAM bij zou horen, daar kan het moederbord weinig aan doen. De review gaat over het motherboard
En dat niets leverbaar is voor normale prijzen is iets wat al bekend is, moet het in elk artikel benoemd worden? Misschien als copypaste voetnote/disclaimer, maar goed waar ligt de grens dat de disclaimer er straks weer af kan als de boel genormaliseerd is?
[Reactie gewijzigd door Anoniem: 421923 op 21 januari 2022 10:50]
In de discussie van de CPU Best Buy Guide zijn we daar diep op ingegaan: de prijsverschillen tussen DDR4 en DDR5 zijn veel groter dan ze bij voorgaande generaties zijn geweest. Ik begrijp ook dat dat grotendeels door leveringsproblemen komt, maar juist daardoor kan het zijn dat er over een paar maanden nog steeds geen verbetering is. Dan wordt mijn punt steeds relevanter.
Ik blijf er gewoon op hameren, want ik wil gewoon dat er openheid blijft bestaan. Die opmerking van Tweakers in de inleiding, "wie niet op de kleintjes let", is gewoon misleidend en bagatelliserend. Ik benoem een voorbeeld waar je 300 euro bespaart voor 5% (of minder) prestatieverlies. Dat is niet op de kleintjes letten, dat is gewoon een significant bedrag waarmee je een veel betere GPU kunt krijgen.
"hoe kan het dat op moment van schrijven een DDR5 bord van 280 euro de great value award krijgt, waar 350 euro aan RAM in moet, terwijl er een 210 euro kostend DDR4 bord beschikbaar is waar slechts 120 euro aan RAM in moet?"
Inderdaad. Zelf heb ik net de ROG Strix Z690-A Gaming WiFi D4 gekocht, omdat DDR5 of gewoon niet te verkrijgen is, of vreselijklijk duur is. Dat zet eigenlijk dit hele artikel op losse schroeven, want de kosten zitten em nou juist in die DDR5. Nou begrijp ik wel dat reviewers vaak gewoon gratis de hardware van de fabrikanten opgestuurd krijgen (Tweakers redactie ook?) , maar de DDR5 prijzen buiten beschouwing laten voor zo'n rmoederbord review is dan wellicht niet bewust misleidend, maar geeft toch een forst vertekend beeld van de kosten die je moet gaan maken. Mijn eigen 64G G.Skill 4266 Mhz DDR4 kostte al zo'n slordige 500 euro. En dat was nog DDR4.
Het is theorie, misschien een beetje aluminiumfolie hoedjes praat, maar het is opvallend hoe relatief veel duurder alles is geworden: ook onderdelen die wél goed verkrijgbaar zijn.
Zelf ben ik voor moederborden altijd voor de wat meer 'bare bone' borden gegaan. 95% van de functionaliteit, 20%-40% van de prijs (zeker over een tijdje, als de budgetmodellen zonder marketingnamen uitkomen). Je komt dan vaak uit bij merken zoals Asrock, die het echt niet slecht doen.
Verder mis ik de mini-ITX moederborden (in deze review). Als ik iets bouw, dan is het niet meer zo groot.
[edit]
@flythierry heeft gelijk, er is één mini-ITX bord. Uiteraard zijn er een stuk meer. Tweakers die een compact systeem gaan bouwen kunnen beter even rondshoppen en kijken wat er is.
[Reactie gewijzigd door The Zep Man op 21 januari 2022 08:46]
Ik ben het eens met je dat het gros van de gebruikers niet zo'n duur bord nodig hebben. Maar 95% van de functionaliteit is niet reëel en er is meer dan puur functionaliteit. Zo kunnen componenten/ontwerpen vaak beter zijn, denk aan een moederbord waar de VRM temperaturen ook bij (flinke) overclocks ruim binnen de perken blijft.
Zo geldt dit ook bij auto's, televisies, smartphones en veel andere producten.
Ik zou me kunnen storen aan de focus op het geheugen in dit artikel, terwijl ik niet het idee heb dat daar veel prestatiewinst in zit in de praktijk. Stel dat ik een moederbord neem waar DDR4 geheugen in kan en ik neem geheugen met een mooie balans tussen prijs en performance en ik vergelijk dat met DDR5 (goedkoop, gunstige prijs/performance en top performance), dan verwacht ik dat de performance overall in "nuttige" apps (decoderen, gamen, foto/videobewerken, etc.) maximaal 5% zou schelen. Terwijl de meerprijs van een moederbord plus DDR5 geheugen waarschijnlijk niet opweegt (ook niet als totaal systeem).
Ik ben het eens met je dat het gros van de gebruikers niet zo'n duur bord nodig hebben. Maar 95% van de functionaliteit is niet reëel en er is meer dan puur functionaliteit. Zo kunnen componenten/ontwerpen vaak beter zijn, denk aan een moederbord waar de VRM temperaturen ook bij (flinke) overclocks ruim binnen de perken blijft.
Als jouw use case overclocking is, dan is betere ondersteuning daarvoor een functie.
Zo geldt dit ook bij auto's, televisies, smartphones en veel andere producten.
Met in elk markt het kenmerk dat je voor de laatste 20% aan "extra's" 80% meer betaalt. Daar is niets mis mee. Voor ieder wat wils. Zelf heb ik niets met populaire merk/serienamen, fancy LEDjes of overclocking. Doe mij maar dat saaie bord dat ik toch niet zie als het eenmaal ingebouwd is.
Verder is het geen harde wet. Er zijn voldoende dure automerken die brakke ontwerpen of componenten hebben, waardoor je vaak en duur naar de garage moet t.o.v. de goedkopere en betrouwbaardere merken (die ook weer goedkoper zijn in onderhoud). Net als de moederbordmarkt is de automarkt ondertussen uitgeraasd en zijn de ontwikkelingen stroperig traag. Veel goedkopere merken weten ondertussen hoe ze een goed genoeg product in elkaar moeten zetten, zonder mankementen.
[Reactie gewijzigd door The Zep Man op 21 januari 2022 09:05]
ITX en alderlake is sowieso een probleem.
In veel gevallen zal de koeler niet eens passen op het moederbord.
Optimum Tech heeft hier een video over gemaakt.
Dan is er nog het probleem met de prijzen en de beschikbaarheid van DDR4 opties.
Je bent al snel aangewezen op DDR5 wat veel duurder is dan DDR4.
Een voorbeeld is de Asus B660-I (leuk bordje, maar het geld dat je bespaart ten op zichte van een Z690 versie ben je kwijt aan DDR5).
AIO's passen redelijk op. De koeler fabrikanten moeten nu ook hoger op het moederbord bouwen door de m2 stack, komt vast wel. Het is niet anders dat wil je de snelste features en full options op klein oppervlak, dat je dan de hoogte in moet gaan bouwen...
bij merken zoals Asrock, die het echt niet slecht doen.
Bij Asrock kan je het ook zo gek maken als je zelf wil, het top of the line model in de Z690 met DDR5 is ook €620: ASRock Z690 Taichi. En dan heb je bv. geen M2 sloten die op PCI-E5.0 draaien, maar drie M2 sloten, geen 10Gbit, etc. Het goedkoopste Z690 Asrock bord met DDR5 ondersteuning is nog steeds €220...
Hoge prijzen voor early adopter borden hebben we altijd gehad, nu hebben we en PCI-E5.0, DDR5 en Alderlake bijelkaar. Als je al de DDR5 prijzen wil betalen dan is een duur bord geen groot issue imho en zelfs dan kan je prima zo goed als alle features voor €500-€600 krijgen...
Ik draai momenteel nog een Asrock (X99 EXTREME6) en heb in 7+ jaar eigenlijk niets te klagen gehad (behalve een akkefietje met BIOS update, maar dual BIOS en nooit meer terug gekeken).
Als eerdere ITX-borden een indicatie zijn, dan betaal je voor socket 1700 ITX-borden ongeveer evenveel als voor een beter uitgerust ATX-bord met dezelfde chipset. Kleiner is gaaf (heb ik ook al jaren), maar relatief duur. Dat was voor AMD X570, AMD B550 en voor Intel Z590 ook het geval.
Ik denk dat het Z690 aanbod voorlopig klein zal blijven, en dat je naar B660 zal moeten gaan kijken, want de overdreven power delivery die nodig is voor de Z690-specificatie, is gewoon moeilijk op ITX.
Dé beste bron voor ITX-nieuws is Reddit SFFPC, en voor reviews OptimumTech
Waarom moet er op dit soort top range moederborden toch altijd Wifi worden gezet?
Wifi lijkt me juist een van de zwakste schakels en zou een van de eerste zaken zijn die ik niet nodig acht op een moederbord...
Een dikke bedrade netwerkaansluiting, ja dat is verplichte kost :-)
Voor een kleine duizend euro mag er best WiFi en vooral Bluetooth (vaak op dezelfde chip) opzitten.
Bluetooth is handig voor headsets en invoerapparatuur en WiFi is sowieso handig voor iemand die even geen kabel bij de hand heeft.
Er zitten ook wel dingen op die mij niet heel nuttig lijken, maar dit is volgens mij ook de categorie “we doen er zoveel mogelijk op en vragen er zoveel mogelijk voor”.
Niet iedereen die zo'n dik bord koopt is een tryhard E-sport gamer. Als je een singleplayer gamer bent of je gebruikt de PC voor grafisch design is Wifi dikke prima. Niet iedereen kan een kabelverbinding aanleggen.
Daarbij zenden de antenne's ook bluetooth uit. En ik kan je vertellen dat het vrij handig is om via bleutooth files uit te wisselen van je telefoon/laptop naar je PC zonder kabel of USB stick of het opzetten van gedeelde mappen.
En zelfs al zou je LAN hebben kan Wifi toch handig zijn. Als je b.v een 2e verbinding wil voor whatever reason, of via WIFI naar je telefoon verbinden om via je hotspot op mobiel netwerk te kunnen als het internet een keer uitvalt.
Ik ben niet zo overtuigd van de betrouwbaarheid van een draadloze verbinding (maar misschien zegt dat meer over mijn infrastructuur, dan over het concept draadloze verbinding...).
Als gamer vertrouw ik meer op een vaste verbinding.
Op de inleidende pagina wordt er gesproken over Hardware-RAID. Heeft deze chip-set nu echte hardware-RAID of is het nog steeds de fake-RAID zoals we altijd hebben gehad met RAID implementaties op een chipset.
Intel® Virtual RAID on CPU (VROC)
Intel® VROC is and Enterprise RAID solution specifically designed for NVMe SSD’s
RAID can be built within a Single VMD domain but also across domains, and even across CPU’s
Intel® VROC replaces the NVMe RAID. Intel VROC uses Intel® Volume Management Device (Intel® VMD) to provide these new features that Intel® RSTe legacy NVMe RAID does not have:
Bootable RAID
Surprise hot-plug
LED management
RAID5 Double Fault Protection
Support for third-party SSDs
(surprise hotplug?)
[Reactie gewijzigd door OxWax op 21 januari 2022 11:42]
Lijkt erop dat het dus een "hardware-assisted software RAID". Er zit dan geen RAID controller in de chipset, maar gewone een standaard drive controller. Wat firmware wordt tijdens het opstarten van de computer geladen om het mogelijk te maken om van een RAID te kunnen booten. Als het OS is gestart dan neemt een driver het over. Met andere woorden niet een echte hardware-RAID. Of een echte RAID controller zou in de CPU geïntegreerd moeten zijn.
Haha ik kende dat ook niet van surprise. Blijkbaar geldt die benaming voor NVMe devices? Bij googlen zie ik namelijk die combinatie veel genoemd, maar ik heb de vinger er niet achter kunnen krijgen vwb wat het nu echt betekent. De mogelijkheid bestaat dat NVMe en dus PCI-e devices anders reageren als hotplug, dan bijv. SATA. Dat het normaliter (zonder support en zonder aanwijzing in OS) dus echt een soort verrassing is voor het systeem als het tijdens online zijn opeens fysiek wordt verwijderd en de boel potentieel corrupt raakt. Borden met surprise hotplug ondersteunen dat dus dan.
Verschil met het welbekende hot swapping is vervolgens weer dat hotplug een nieuwe schijf kan bijvoegen/verwijderen en een swap dus uiteraard de aangesloten schijf wisselt. (bron)
Hier wat korte documentatie over hotplug en surprise.
Let wel, dit is mijn aanname hoe het werkt en nav dat artikel van Oracle. Misschien kan een expert daar meer info over geven. Ik vraag me ook af of je het als normale user überhaupt zult gebruiken of dat het vooral interessant is voor serveromgevingen.
Waaauw, de extreme versie 1000€?. Ik heb de Z390 versie voor 480€ en vond dat al duur. Wat zou nu de meerwaarde zijn van een Z690 met pcie 5.0 vs mijn 3.0 icm een rtx 3090 en 9900k? Wat is dan effectief het verschil in performance voor gaming?
Ik doelde op rauwe performance. Ik bedoel, hoeveel beter doet een RTX 3090 en een 12900K het tegenover een 9900K met idem videokaart als je kijkt naar de performance in games? Al die mooie dingen als PCIE 5.0, DDR5 etc etc. wat brengt dat nu als extra voor gaming?
[Reactie gewijzigd door jellybrah op 21 januari 2022 12:10]
ASUS had het voorheen wel, dus dat is wel opvallend. En ASRock heeft het nog steeds, dus dat merk zou een vinkje krijgen, maar van dat merk zit er geen bord in deze specifieke test
Even buiten de opmerking van OxWax mijn complimenten aan jou en team voor de opzet van alle lijsten. Ik vind het echt erg overzichtelijk en goed borden qua features onderling te vergelijken. Ik moet bekennen dat ik niet vaak mobo reviews lees, dus misschien deden jullie dit al langer, maar dus echt een verbetering ten opzichte van het verleden. Goed bezig!
40W idle voor het zuinigste MB met een Intel processor?
Ben ik nou de enige die dat waanzinnig veel vindt? Waar zijn de tijden gebleven dat je na een beetje freubelen met de instellingen zo'n ITX bordje met Intel-processor gewoon op de 11W idle kon krijgen?
(zie https://www.computerbase....ag-vom-4-11-2013.1273088/).
Zelfs mijn systeem (Intel 4770 i7) met veel meer hardware (SSD én harddisk, DVD-brander en extra IO modules zit idle maar op zo'n 20W.
Intel is echt helemaal van het padje.
Maar dat krijg je ook gewoon bij luxere chipsets. Honderd PCIe-lanes en vijftig USB-poorten (bij wijze van spreken) klinkt allemaal leuk en aardig maar elke extra controller snoept toch weer een paar Watt mee.
Wil je echt een superzuinig systeempje, dan kun je het beste een heel minimalistisch apparaatje nemen, á la mini-pc of een X300-chipset. Ik gok dat dat voor driekwart van de gebruikers ook gewoon genoeg biedt, veel mensen pluggen toch gewoon een muis, toetsenbord, monitor en ethernet-kabel in hun desktop en dat was 't wel.
Extragratis bonus: zo'n simpeler systeem boot ook nog sneller (voor zover dat nog significant is). Minder hardware te initialiseren kost minder tijd.
[Reactie gewijzigd door bwerg op 21 januari 2022 22:54]
Tweakers plaatst functionele en analytische cookies voor het functioneren van de website en het verbeteren van de website-ervaring. Deze cookies zijn noodzakelijk. Om op Tweakers relevantere advertenties te tonen en om ingesloten content van derden te tonen (bijvoorbeeld video's), vragen we je toestemming. Via ingesloten content kunnen derde partijen diensten leveren en verbeteren, bezoekersstatistieken bijhouden, gepersonaliseerde content tonen, gerichte advertenties tonen en gebruikersprofielen opbouwen. Hiervoor worden apparaatgegevens, IP-adres, geolocatie en surfgedrag vastgelegd.
Hieronder kun je per doeleinde of partij toestemming geven of intrekken. Meer informatie vind je in ons cookiebeleid.
Functioneel en analytisch
Deze cookies zijn noodzakelijk voor het functioneren van de website en het verbeteren van de website-ervaring. Klik op het informatie-icoon voor meer informatie.
Meer details
janee
Relevantere advertenties
Dit beperkt het aantal keer dat dezelfde advertentie getoond wordt (frequency capping) en maakt het mogelijk om binnen Tweakers contextuele advertenties te tonen op basis van pagina's die je hebt bezocht.
Meer details
Tweakers genereert een willekeurige unieke code als identifier. Deze data wordt niet gedeeld met adverteerders of andere derde partijen en je kunt niet buiten Tweakers gevolgd worden. Indien je bent ingelogd, wordt deze identifier gekoppeld aan je account. Indien je niet bent ingelogd, wordt deze identifier gekoppeld aan je sessie die maximaal 4 maanden actief blijft. Je kunt deze toestemming te allen tijde intrekken.
Ingesloten content van derden
Deze cookies kunnen door derde partijen geplaatst worden via ingesloten content. Klik op het informatie-icoon voor meer informatie over de verwerkingsdoeleinden.
Meer details
/i/2004809328.png?f=imagegallery)
Hoewel de Alder Lake-processors zelf zijn voorzien van PCIe 5.0-lanes, is de chipset nu pas toe aan zijn upgrade naar PCIe 4.0. Zowel de DMI-verbinding tussen cpu en chipset als een groot deel van de PCIe-lanes die de chipset zelf beheert, krijgt bij de 600-serie chipsets een upgrade van PCI Express 3.0 naar 4.0. Effectief verdubbelt daarmee de totale bandbreedte tussen cpu en chipset.:strip_exif()/i/2004886416.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886420.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886418.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886422.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886424.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886432.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886430.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886428.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886436.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886434.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886448.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886446.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886444.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886450.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886452.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886454.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886456.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886458.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886470.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886472.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886474.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886476.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886478.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886482.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886480.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886490.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886484.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886486.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886488.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886494.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886492.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886500.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886498.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886496.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886506.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886502.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886504.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886510.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886508.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886532.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886516.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886518.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886520.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886522.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886524.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886526.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886528.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886530.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886534.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886536.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886544.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886542.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886546.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886548.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886550.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886558.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886552.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886554.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886556.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886560.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886562.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886566.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886564.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886568.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886570.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886572.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886580.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886578.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886576.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886582.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886584.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886594.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886590.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886592.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886598.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886596.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886610.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886608.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886606.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886604.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886602.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886600.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886612.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886614.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886616.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886620.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886618.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886624.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886622.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886630.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886628.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886626.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886632.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886634.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886648.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886646.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886644.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886654.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886650.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886662.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886660.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886656.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886658.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886664.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886666.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004887136.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004887138.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004886670.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004887056.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004886932.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004742422.png?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004752292.jpeg?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004742892.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004742570.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004742870.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004742620.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004744366.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004742538.png?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004752418.jpeg?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004752356.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004742912.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004752380.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004765196.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004752376.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004742648.png?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004752292.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004752356.png?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005416386.jpeg?f=fpa_thumb_small)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005208422.jpeg?f=fpa_thumb_small)
:strip_icc():strip_exif()/u/351671/crop5909af5a7ad2c_cropped.jpeg?f=community)
:strip_icc():strip_exif()/u/87978/crop566e036cc3e24_cropped.jpeg?f=community)
:strip_exif()/i/2004752376.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004765196.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004752380.png?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004752418.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004752470.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742422.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742538.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742570.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742620.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742648.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742738.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742870.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742892.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742912.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004744366.png?f=thumbmedium)
/i/2004970960.png?f=fpa_thumb_small)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004862876.jpeg?f=fpa_thumb_small)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004807226.jpeg?f=fpa_thumb_small)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004765674.jpeg?f=fpa_thumb_small)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004764144.jpeg?f=fpa_thumb_small)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004636560.jpeg?f=fpa_thumb_small)
:strip_exif()/i/2005015060.jpeg?f=fpa)
/i/2004611214.png?f=fpa)
/u/296065/crop61aa6dbb54c9e.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/287731/crop6270fa65746ea_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/19522/crop6124d729ee8a5_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/141198/crop6164051fbcf31.jpg?f=community){kind=small}
/u/292595/Logo2%252060x60.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/348588/crop607373081ef34_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/22588/472892.jpg?f=community){kind=small}
Tweakers is hier niet voor theorieën, maar voor feiten.
/u/94596/crop5daf52470e2b9.png?f=community){kind=small}
/u/75323/5procentoog.JPG?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/38064/Animation1.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/408107/crop6335f59741f77_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/6764/cergorach.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/8699/crop5ad09a2e600d8_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/481280/Foto%2520van%2520mij%25204.jpg?f=community){kind=small}
/u/122723/crop57c6099178a15.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/1199540/crop5e777f2e9d0a4_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/58527/crop598f55cf0092d_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/286895/icon1.png?f=community){kind=small}