Een betaalbare pc bouwen met een Intel Alder Lake-processor? Dat doe je natuurlijk niet met een duur Z690-moederbord, maar met een veel goedkoper model met de B660-chipset. Toch beknibbel je liever niet te veel, zo maken onze testresultaten duidelijk. Samen met diverse tweakers bepaalden we welke B660-moederborden we zouden gaan testen én hoe we dat precies zouden doen. Het resultaat lees je in dit artikel; naar deze moederborden waren jullie het meest benieuwd!
In aanvulling op de bestaande Z690-chipset introduceerde Intel in januari drie extra chipsets binnen de 600-serie, waarvan B660 de op een na goedkoopste is. Tussen B660 en Z690 zit nog de H670-chipset, in feite een soort Z690 zonder overklokmogelijkheden, maar die is weinig populair. Op het moment van schrijven staan er slechts vijf H670-borden in de Pricewatch, tegenover 33 B660-modellen. Voor de onderkant van de markt is er ook nog H610, maar met slechts twee geheugenslots en zonder PCIe-lanes vanuit de cpu voor een M.2-ssd zal die chipset voor veel tweakers geen optie zijn.
De B660-chipset
Net als de Z690-chipset kun je met B660 de volledige zestien PCIe 5.0-lanes (videokaart) en vier PCIe 4.0-lanes (ssd) vanuit de processor gebruiken. Veel moederbordfabrikanten kiezen er echter voor om het x16-slot op PCIe 4.0-snelheid te laten werken. Dat is goedkoper en PCIe 5.0 biedt nu toch nog amper meerwaarde. Vanuit de chipset zijn er wat minder lanes beschikbaar dan bij de luxere uitvoeringen, terwijl ook de DMI-interface tussen de cpu en de chipset in vergelijking daarmee op halve snelheid werkt.
Op veel andere punten weegt B660 simpelweg een onsje minder dan Z690. Je krijgt bijvoorbeeld wat minder snelle USB-poorten, minder SATA-poorten en geen hardware-RAID voor NVMe-ssd's. Het overklokken van de processor is niet mogelijk, maar je kunt wel een hogere geheugensnelheid instellen dan de DDR4-3200 waarop de 12e generatie Gen Core-processors officieel zijn gevalideerd.
H610
B660
H670
Z690
PCIe (cpu)
16x PCIe 5.0
16x PCIe 5.0 + 4x PCIe 4.0
16x PCIe 5.0 + 4x PCIe 4.0
16x PCIe 5.0 + 4x PCIe 4.0
DMI
4x PCIe 4.0
4x PCIe 4.0
8x PCIe 4.0
8x PCIe 4.0
PCIe (chipset)
8x PCIe 3.0
6x PCIe 4.0 + 8x PCIe 3.0
12x PCIe 4.0 + 12x PCIe 3.0
12x PCIe 4.0 + 16x PCIe 3.0
USB 20Gbit/s
0
2
2
4
USB 10Gbit/s
2
2
2
6
USB 5Gbit/s
2
2
4
0
USB 2.0
6
6
6
4
USB totaal
10
12
14
14
SATA-600
4
4
8
8
Hardware-RAID
Alleen SATA
Alleen SATA
Cpu overklokken
Geheugen overklokken
Geheugenslots
2
4
4
4
Wifi geïntegreerd
Wi-Fi 6E
Wi-Fi 6E
Wi-Fi 6E
Wi-Fi 6E
Tdp
6W
6W
6W
6W
Testveld
Zowel het testveld als de testmethode voor deze round-up zijn mede tot stand gekomen dankzij de input van diverse communityleden, waaronder TryPleX, Sartsj, Chakotay en JZ1803. Dank daarvoor!
We hebben ervoor gekozen om met name te focussen op B660-moederborden die het Alder Lake-platform goedkoper maken dan het met de bestaande Z690-borden was. De duurste opties en de B660-borden die DDR5-geheugen vereisen laten we dus links liggen. De goedkoopste testdeelnemers zijn op het moment van schrijven verkrijgbaar vanaf 115 euro, een prijspunt dat fabrikanten dwingt om lastige keuzes te maken, wat een test razend interessant maakt.
Aan de bovenkant van het testveld gaan enkele modellen iets over de 200 euro. Voor dat geld kun je ook een instap-Z690-moederbord aanschaffen, zoals de met Great Value-awards beloonde Gigabyte Z690 UD DDR4 en MSI Pro Z690-A DDR4. In die gevallen zullen we dus met name kijken of de extra functies die je krijgt, opwegen tegen de mogelijkheden die je met de keuze voor de B660-chipset inlevert.
ASRock B660M-HDV, B660 Pro RS en B660 Steel Legend
Van ASRock ontvingen we drie B660-moderborden. De B660M-HDV is daarvan veruit het goedkoopste; met een vanafprijs van 105 euro is het zelfs een van de betaalbaarste B660-borden uit de hele test.
ASRock B660M-HDV
Dat laatste zie je er ook direct aan af, want als enige bord in de test heeft de B660M-HDV in zijn geheel geen vrm-koeling. Bovendien beschikt het Micro-ATX-bordje over slechts twee geheugenslots, is het PCI Express x16-slot beperkt tot 4.0-snelheid en moeten de M.2-ssd's het zonder koeling doen.
Echt snelle USB-poorten heeft de B660M-HDV niet. In totaal zitten op het achterpaneel zes USB-aansluitingen; twee maal USB 2.0 en vier maal USB 3.0 (5Gbit/s). Van die laatste vier is er wel eentje uitgevoerd als USB-C. Je krijgt in totaal drie monitoraansluitingen (VGA, HDMI en DisplayPort). De gigabit-ethernetpoort is verbonden met een Intel-controller, en de audiovoorziening wordt aangestuurd door een Realtek ALC887 of ALC897, afhankelijk van wat er op het productiemoment op voorraad is. Beide audiocodecs zijn weinig bijzonder.
De Vcore-stroomvoorziening bestaat uit vijf fasen, aangestuurd door een Richtek RT3628AE-controller. Elke fase bestaat uit één high-side-mosfet (SM4508NH) en twee low-side-mosfets (SM4373NA), beide afkomstig van Sinopower.
ASRock B660 Pro RS
De B660 Pro RS heeft een wat gekke prijshistorie. Op een zeker moment kostte hij 119,95 euro, wat hem maar iets duurder maakte dan de B660M-HDV. Op het moment van schrijven is hij hier echter nergens meer op voorraad en betaal je in Duitsland bijna 150 euro. Het ontbreken van de 'M' na het chipsetnummer duidt erop dat we hier van doen hebben met een fullsize-ATX-moederbord. Ook de koeling heeft ASRock bij dit model wat grootser aangepakt; beide zijden van de vrm hebben heatsinks, net als het eerste M.2-slot.
Andere in het oog springende verschillen zijn dat de Pro RS wel gewoon vier geheugenslots heeft en dat ASRock een extra PCIe-slot heeft toegevoegd. Dat is een fysiek x16-slot, al krijgt het maar vier PCIe 3.0-lanes uit de chipset. Aan de aansluitingen is niet veel veranderd; de USB-C-connector is ingeruild voor een normale USB-A-connector en er is een bios-flashback-knopje toegevoegd. De analoge VGA-aansluiting voor een monitor is verdwenen, maar de belangrijkere HDMI- en DisplayPort-uitgangen zijn wel nog gewoon aanwezig.
De cpu-stroomvoorziening wordt aangestuurd door dezelfde Richtek-controller, maar het aantal fasen voor de Vcore is uitgebreid van vijf naar zeven. Bovendien heeft ASRock per fase nu zowel twee low- als twee high-side-mosfets geplaatst.
ASRock B660 Steel Legend
De B660 Steel Legend heeft een vanafprijs van 191 euro en is een beduidend luxer moederbord dan de HDV en Pro RS. Tot die conclusie kom je ook al snel als je het uiterlijk van het bord bekijkt, met een tof white-camo-achtig patroontje en bijpassende heatsinks in zilver-met-wit. Bovendien vind je langs de zijkant van het bord en in de chipset-heatsink de nodige rgb-ledjes. ASRock is trouwens de enige fabrikant die je die rgb-ledjes vrij uitgebreid laat instellen in het bios, zodat je niet met logge syncsoftware aan de slag hoeft als je dat niet wil.
In tegenstelling tot de meer budgetgeoriënteerde bordjes heeft de B660 Steel Legend een PCIe 5.0 x16-slot, een derde M.2-slot voor ssd's en een aantal snelle USB-poorten. Achterop is een 10Gbit/s-USB-C-poort toegevoegd. De interne USB-C-header biedt zelfs een snelheid van 20Gbit/s. Het geluid wordt verzorgd door de iets luxere ALC897, die ook een S/PDIF-uitgang mogelijk maakt, en de netwerkpoort ondersteunt nu 2,5Gbit-ethernet dankzij een Realtek-controller.
De grootste upgrade betreft misschien wel de vrm. Voor de Vcore-rail worden geen losse mosfets meer gebruikt, maar een achttal Vishay SiC654-powerstages met een rating van 50A. Die werken - in elk geval op papier - een stuk efficiënter.
ASUS TUF Gaming B660M Plus, ROG Strix B660-A en ProArt B660-Creator
ASUS richt zich zoals altijd wat meer op het duurdere deel van de markt. Dat blijkt ook wel uit de selectie van de borden die we samen met enkele communityleden hebben gemaakt. Het goedkoopste model, de TUF Gaming B660M-Plus WiFi D4, behoort al tot de duurste helft van het testveld. Met de 235 euro kostende ProArt B660-Creator D4 komt ook het duurste bord uit de test bij ASUS vandaan.
ASUS TUF Gaming B660M Plus WiFi D4
Zelfs de TUF Gaming heeft hierdoor al allerlei vrij luxe features, zoals PCIe 5.0-ondersteuning, een vrm op basis van powerstages en een 20Gbps-USB-poort. Ook aan de vrij stevige vrm-heatsinks en het geïntegreerde i/o-shield merk je dat we niet met een echt budgetbord van doen hebben. Het door ons geteste model komt bovendien met een Intel AX201-netwerkkaart met Wi-Fi 6-ondersteuning, al is er ook een iets goedkopere versie zonder wifi.
Voor de ethernetpoort en het geluid van dit micro-ATX-moederbord zet ASUS chips van Realtek in. De netwerkchip is een 2,5GbE-exemplaar, de exacte audiocodec specificeert de fabrikant niet. Het blijkt om een ALC897 te gaan, wat zeker niet de meest luxueuze optie uit het gamma van Realtek is. ASUS heeft meer focus gelegd op de vrm. Die voor de belangrijkste Vcore-rail bestaat uit tien Vishay SiC654-powerstages met een rating van 50A per stuk, aangestuurd door ASUS' eigen ASP2100-controller.
ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4
Vanaf 220 euro mag je je eigenaar noemen van de ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4, een nog wat luxer atx-model. Inmiddels zitten we echt in het prijssegment waarin je ook een instap-Z690-bord kunt kiezen. In vergelijking met dergelijke borden is de ROG Strix B660-A duidelijk rijker uitgerust, met onboard Wi-Fi 6, drie gekoelde M.2-slots op PCIe 4.0-snelheid en een Realtek ALC4080-audiocodec met een losse hoofdtelefoonversterker van Savitech.
De grotendeels zilveren heatsinks en covers geven het bord een onderscheidend uiterlijk. Wat ons daarbij opvalt, is dat op de bovenste M.2-heatsink het woord 'zdravljica' staat. Dat lijkt te verwijzen naar het gedicht dat aan de basis stond van het Sloveense volkslied en kort samengevat het zelfbeschikkingsrecht van naties als thema heeft. Zowel de productpagina als de woordvoerder van ASUS konden ons geen toelichting geven, maar het verband met de oplopende spanningen tussen China en Taiwan is natuurlijk snel gelegd. Wellicht hebben we te maken met een soort stil protest.
De Vcore-vrm van het ROG Strix-bord is nog iets krachtiger dan bij de TUF. We tellen twaalf 55A-powerstages van Alpha & Omega Semiconductor, naast ASUS' vertrouwde ASP2100-controller.
ASUS ProArt B660-Creator D4
Zoals gezegd is de ASUS ProArt B660-Creator D4 het duurste bord uit de test. Dit model is dan ook gericht op de specifieke doelgroep van mensen die aan bijvoorbeeld videobewerking doen. In tegenstelling tot zijn veel duurdere broer met de Z690-chipset heeft de B660-Creator geen Thunderbolt. Wel heeft ASUS voorzien in een USB-C-poort die 10Gbit/s-USB en DisplayPort kan uitsturen, inclusief een DisplayPort-ingang zodat je daarvoor ook het signaal van je losse videokaart kunt gebruiken.
Ook de interne USB-C-header is bijzonder; hij ondersteunt niet alleen snelheden tot 20Gbit/s, maar ook Quick Charge 4+ met een maximum van 60W. Het daarvoor vereiste vermogen betrekt de ProArt uit een extra zespins-PEG-stekker die vlak naast de 24-pins ATX-connector is geplaatst. Ook heeft het bord een tweede ethernetpoort, al werkt die 'slechts' op gigabitsnelheid.
Opvallend genoeg zet de ProArt B660-Creator ook een aantal stappen terug ten opzichte van de ROG Strix. Zo is er geen wifi geïntegreerd - je kunt het wel zelf toevoegen via het M.2 Key E-slot - en is de gebruikte audiocodec een veel simpelere ALC897. Ook de Vcore-vrm is met twaalf Vishay SiC654-powerstages van 50A per stuk marginaal minder krachtig. De controller blijft nog altijd een ASP2100.
Gigabyte B660M DS3H DDR4 en B660 Gaming X DDR4
Van Gigabyte ontvingen we twee borden voor deze test. Op een derde Mini-ITX-model zullen we in een toekomstig artikel terugkomen.
Gigabyte B660M DS3H AX DDR4
Gigabytes B660M DS3H DDR4 is met een vanafprijs van 114,90 euro een van de goedkoopste B660-moederborden die je kunt kopen. Wij ontvingen de op het moment van schrijven flink duurdere versie met een wifi-module aan boord, maar daarbuiten zijn de verschillen miniem. Op de plek van de wifi-antennes zit bij de DS3H DDR4 een VGA-beeldaansluiting die je bij de DS3H AX DDR4 moet missen. Verder zijn de borden volledig identiek.
Hoewel de B660M DS3H zonder twijfel een budgetmodel is, zien we toch vrm-heatsinks aan de linkerzijde van de socket. De fasen bovenin moeten het zonder koeling stellen. Ook de aanwezigheid van een koeler voor de eerste M.2-ssd is opvallend; het goedkoopste model van concurrent ASRock mist die. Een duidelijke bezuiniging is dat het PCIe x16-slot slechts PCIe 4.0-snelheid biedt. De twee M.2-slots hebben allebei vier PCIe 4.0-lanes bandbreedte. Ook het knopje voor bios-flashback komen we tegen op de printplaat zelf, in plaats van op het aansluitingenpaneel. Daar zit wel een 2,5GbE-poort.
De vrm voor de Vcore bestaat uit acht fasen en wordt aangestuurd door een OnSemi NCP81530-controller. Elke fase bestaat uit twee low-side-mosfets in de vorm van een OnSemi 4C06N en één high-side-mosfet, een 4C10N. Dat is redelijk vergelijkbaar met de keuzes die ASRock voor de vrm van zijn B660M-HDV maakte.
Gigabyte B660 Gaming X DDR4
De B660 Gaming X DDR4 kost 159,90 euro en plaatst zich daarmee vrijwel in het midden van het testveld. Het ATX-bord ziet er duidelijk beter afgewerkt uit, met een geïntegreerd i/o-shield en forse vrm-heatsinks. Die cpu-stroomvoorziening is gebaseerd op acht 55A-powerstages van OnSemi, die Vcore-vrm aanmerkelijk krachtiger maken dan bij de DS3H het geval was.
Nog altijd ondersteunt het primaire PCIe-slot maximaal PCI Express 4.0. Er is een derde M.2-slot toegevoegd, maar dat werkt op PCIe 3.0-snelheid. Ook blijft het aantal meegeleverde M.2-heatsinks steken op één. Dat is in dit prijssegment een stuk minder ruimhartig dan we het bij de DS3H vonden.
Op het gebied van netwerk en audio maakt Gigabyte voor de B660 Gaming X DDR4 geen luxere keuzes dan bij de DS3H. Er wordt nog altijd gebruikgemaakt van een Realtek 2,5GbE-chip en een Realtek ALC897-codec.
MSI Pro B660M-A, MAG B660M Mortar en MAG B660 Tomahawk
Tot slot hebben we drie borden getest van MSI, dat met de Pro Z690-A DDR4 een van de populairste betaalbare Z690-moederborden op de markt bracht. Ook uit de B660-serie bekijken we weer een model dat binnen de Pro-reeks valt. Daarnaast ontvingen we de bekende Mortar- en Tomahawk-modellen van MSI, de midrangemodellen op respectievelijk micro-ATX- en ATX-formaat.
MSI Pro B660M-A DDR4
De Pro B660M-A DDR4 is in de Pricewatch te vinden vanaf 139 euro, waarmee hij toch wat duurder is dan de echte instappers. MSI maakt op veel vlakken dan ook wat luxere keuzes; we zien vrij forse vrm-heatsinks, één meegeleverde ssd-koeler en maximaal PCIe 4.0-snelheid voor het x16-slot. Ook de opties voor connectiviteit zijn wat uitgebreider, met bijvoorbeeld 2,5GbE.
Het bord valt met name op door de aanwezigheid van liefst vier digitale monitoruitgangen; twee keer HDMI en twee keer DisplayPort. Al die aansluitingen kunnen een 4k-monitor aansturen met 60Hz. Minder indrukwekkend is de vrm, die nog altijd gebaseerd is op minder efficiënte losse mosfets. Een Richtek RT3628AE-controller stuurt twaalf setjes van een Alpha & Omega AONS36308 en een AONS36303 aan. Daarmee kiest MSI voor een technisch misschien wat minder mooie oplossing, maar wel voor een forse kwantiteit. Wie weet werkt dat.
MSI MAG B660M Mortar DDR4
Net als van de Pro B660M-A DDR4 is ook van de MAG B660M Mortar DDR4 een tweede variant met ingebouwde wifi beschikbaar. De Mortar is verkrijgbaar vanaf 185 euro en vrijwel geheel in zwart uitgevoerd, inclusief de heatsinks voor beide M.2-slots en de forse i/o-cover. Daarmee onderscheid je hem direct van de tien euro duurdere wifi-versie die zilveren covers en heatsinks heeft. Het i/o-shield is aan het moederbord vastgemaakt.
De helft van de monitoraansluitingen van het Pro-bord zijn bij de Mortar weer verdwenen; nu krijg je gewoon één HDMI- en één DisplayPort-aansluiting. Op het achterpaneel is een 20Gbit/s-USB-C-poort verschenen, terwijl de audio een upgrade heeft gekregen naar een Realtek ALC1200. Veruit het belangrijkste verschil is echter de vrm, die voor de Vcore uit liefst twaalf Renesas ISL99360-powerstages van 60A per stuk bestaat, aangestuurd door een RAA229132-chip. Daarmee is de vrm veel krachtiger dan bij het Pro-model.
MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
De MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4 is het meest luxe B660-moederbord van MSI. In veel opzichten is dit 25 euro duurdere model gewoon de ATX-versie van de Mortar. Door de extra ruimte heeft de fabrikant onder meer plaats gevonden voor een derde M.2-slot, dat mee wordt gekoeld door een extra brede heatsink. Ook beschikt de Tomahawk over meer USB-poorten en een marginaal luxere audiocodec in de vorm van de Realtek ALC1220. De vrm is volledig identiek aan die van de Mortar.
Vergelijkingstabellen: slots en chips
Op deze pagina zetten we de belangrijkste specificaties van de elf Intel B660-moederborden op een rij. Zo krijg je snel een indruk van waar je op kunt rekenen en vallen uitzonderlijke extra's of omissies op.
PCI Express
Hoewel de twaalfde generatie Core-processors PCI Express 5.0 ondersteunen, kunnen lang niet alle B660-moederborden dat faciliteren. De meerwaarde van PCIe 5.0 is op dit moment nog erg beperkt, wat een reden voor Gigabyte en MSI is om het op alle ingestuurde modellen bij PCIe 4.0 te houden. Bij ASRock ondersteunt alleen het duurste model PCIe 5.0. Alleen ASUS implementeert de nieuwste PCIe-standaard op alle geteste B660-borden.
Slot 1
Slot 2
Slot 3
Slot 4
ASRock B660M-HDV
PCIe 4.0 x16
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
Nvt
ASRock B660 Pro RS
PCIe 4.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
ASRock B660 Steel Legend
PCIe 5.0 x16
PCIe 4.0 x2
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
ASUS TUF Gaming B660M-Plus WiFi D4
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 4.0 x1
Nvt
ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
ASUS ProArt B660-Creator D4
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
Nvt
Gigabyte B660M DS3H AX DDR4
PCIe 4.0 x16
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
Nvt
Gigabyte B660 Gaming X DDR4
PCIe 4.0 x16
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
Nvt
MSI Pro B660M-A DDR4
PCIe 4.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
Nvt
MSI MAG B660M Mortar WiFi DDR4
PCIe 4.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
Nvt
MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
PCIe 4.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
Nvt
USB
Op de goedkopere modellen krijg je vaak maar zes USB-poorten, die grotendeels nog gebruikmaken van oudere standaarden als USB 2.0 en USB 3.0 (5Gbit/s). Bij wat duurdere modellen, zoals de Mortar en Tomahawk van MSI, krijg je meer en snellere aansluitingen. Opvallend is dat ASUS relatief veel 10Gbit/s-poorten op zijn TUF Gaming B660M-Plus WiFi D4 heeft aangebracht, terwijl die op de duurdere ROG Strix weer foetsie zijn. De instapmodellen van ASRock en Gigabyte missen daarnaast een interne USB-C-header die je gebruikt om de USB-C-poort op je behuizing te verbinden. Bij de goedkoopste opties van ASUS en MSI is die er wel, maar werkt hij slechts op 5Gbit/s.
USB 2.0
USB 5Gbit/s
USB 10Gbit/s
USB 20Gbit/s
USB-C intern
ASRock B660M-HDV
2
4
0
0
Geen
ASRock B660 Pro RS
2
4
0
0
5Gbit/s
ASRock B660 Steel Legend
2
4
1
0
20Gbit/s
ASUS TUF Gaming B660M-Plus WiFi D4
2
1
4
1
5Gbit/s
ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4
4
3
1
1
10Gbit/s
ASUS ProArt B660-Creator D4
4
4
1
0
20Gbit/s
Gigabyte B660M DS3H AX DDR4
2
3
1
0
Geen
Gigabyte B660 Gaming X DDR4
5
2
1
0
10Gbit/s
MSI Pro B660M-A DDR4
2
2
2
0
5Gbit/s
MSI MAG B660M Mortar WiFi DDR4
4
0
3
1
10Gbit/s
MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
4
0
4
1
10Gbit/s
Budgetmoederborden zoals deze Gigabyte B660M DS3H AX DDR4 hebben vaak weinig USB-poorten
Opslag
Ieder getest B660-moederbord heeft minstens twee M.2-ssd's. Doorgaans krijgen die de volledige PCIe 4.0 x4-bandbreedte. Alleen bij de instapper van ASRock werkt het tweede M.2-slot slechts op PCIe 3.0-snelheid. Het derde slot is, wanneer aanwezig, wel vaak beperkt in snelheid. Soms werkt het op de oudere PCIe 3.0-spec met een halve bandbreedte per lane, in andere gevallen zijn er eenvoudigweg maar twee lanes beschikbaar.
Behalve bij de ASRock B660M-HDV krijg je altijd minstens een ssd-koeler meegeleverd. Blijkbaar zien fabrikanten hem steeds meer als onmisbaar, want bij voorgaande generaties was dat lang niet zo vanzelfsprekend. Alleen bij B660-modellen boven de 200 euro krijg je ook heatsinks voor een tweede of zelfs derde M.2-ssd.
Vier SATA600-poorten is wel zo'n beetje de standaard voor de B660-chipset. Alleen de MSI Mortar en Tomahawk, en de ASRock Steel Legend, hebben er twee extra.
SATA
M.2-slots 1/2/3
Gekoeld
ASRock B660M-HDV
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
Nvt
0
ASRock B660 Pro RS
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x2
1
ASRock B660 Steel Legend
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x2
1
ASUS TUF Gaming B660M-Plus WiFi D4
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
1
ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x2
3
ASUS ProArt B660-Creator D4
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
2
Gigabyte B660M DS3H AX DDR4
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
1
Gigabyte B660 Gaming X DDR4
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
1
MSI Pro B660M-A DDR4
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
1
MSI MAG B660M Mortar WiFi DDR4
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
2
MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x2
3
De ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi heeft drie gekoelde M.2-slots
Video en audio
Een analoge beeldaansluiting komen we alleen op de allergoedkoopste moederborden nog tegen. De ASRock B660M-HDV heeft er een en hoewel de Gigabyte B660M DS3H AX DDR4 hem niet heeft, krijg je op de plek van de wifi-antennes wel een VGA-poort als je voor de non-AX-versie gaat. DVI lijkt inmiddels helemaal te zijn uitgestorven.
Wel krijg je op elk bord minstens een HDMI-poort en vaak ook een DisplayPort-aansluiting. De MSI Pro B660M-A DDR4 lijkt specifiek bedacht voor professioneel gebruik met veel monitoren of signage, want dat bord heeft twee keer HDMI én twee keer DP. De ASUS ProArt B660-Creator D4 kan als enige video uitsturen via USB-C. Daartoe is een DisplayPort-ingang aanwezig, waar je de output van je videokaart naar kunt doorlussen.
VGA
DVI
HDMI
DisplayPort
USB-C
ASRock B660M-HDV
1
0
1
1
0
ASRock B660 Pro RS
0
0
1
1
0
ASRock B660 Steel Legend
0
0
1
1
0
ASUS TUF Gaming B660M-Plus WiFi D4
0
0
1
1
0
ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4
0
0
1
1
0
ASUS ProArt B660-Creator D4
0
0
1
0
1
Gigabyte B660M DS3H AX DDR4
0
0
1
0
0
Gigabyte B660 Gaming X DDR4
0
0
1
1
0
MSI Pro B660M-A DDR4
0
0
2
2
0
MSI MAG B660M Mortar WiFi DDR4
0
0
1
1
0
MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
0
0
1
1
0
Je hebt veel te kiezen als het op audiocodecs aankomt. Vaak komen we de Realtek ALC887 of de nieuwere ALC897 tegen. Die voldoet prima voor normaal pc-gebruik, maar zal de audiofiel niet tevreden stellen. De ALC1200 en ALC1220 bieden een betere geluidskwaliteit, terwijl de ALC4080 ook nog eens de limieten van de HDA-standaard omzeilt om zo 32bit-geluid uit te kunnen sturen.
Verbinding
Kanalen
Hoofdtelefoon- versterking
Max. dac snr
Max. adc snr
Resolutie
Dac
Adc
Realtek ALC887
HDA
8
2
Tot 32Ω
97dB(A)
90dB(A)
24bit 192kHz
Realtek ALC897
HDA
10
2
Tot 32Ω
99dB(A)
95dB(A)
24bit 192kHz
Realtek ALC1200
HDA
10
2
Tot 32Ω
110dB(A)
102dB(A)
24bit 192kHz
Realtek ALC1220
HDA
10
3
Tot 600Ω
120dB(A)
110dB(A)
24bit 192kHz
Realtek ALC4080
USB
10
3
Tot 600Ω
120dB(A)
110dB(A)
32bit 384kHz
Doorgaans krijg je op de instapmodellen drie analoge audioconnectors. Op de luxere borden zijn dat er vijf of zes en krijg je vaak ook S/PDIF. Alleen de ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4 heeft een aparte hoofdtelefoonversterker, in de vorm van een Savitech SV3H712.
Codec
Analoge jacks
S/PDIF
Versterker
ASRock B660M-HDV
Realtek ALC887/897
3
Nee
Nvt
ASRock B660 Pro RS
Realtek ALC897
3
Nee
Nvt
ASRock B660 Steel Legend
Realtek ALC897
6
Ja
Nvt
ASUS TUF Gaming B660M-Plus WiFi D4
Realtek ALC897
5
Ja
Nvt
ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4
Realtek ALC4080
5
Nee
Savitech SV3H712
ASUS ProArt B660-Creator D4
Realtek ALC897
5
Ja
Nvt
Gigabyte B660M DS3H AX DDR4
Realtek ALC897
3
Nee
Nvt
Gigabyte B660 Gaming X DDR4
Realtek ALC897
6
Nee
Nvt
MSI Pro B660M-A DDR4
Realtek ALC897
3
Nee
Nvt
MSI MAG B660M Mortar WiFi DDR4
Realtek ALC1200
5
Ja
Nvt
MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
Realtek ALC1220
5
Ja
Nvt
Netwerk
Zelfs in het instapsegment lijken de dagen van gigabit-ethernet bijna geteld. Alleen de twee goedkoopste borden van ASRock hebben een Intel I219-V-controller op die snelheid aan boord. De andere fabrikanten gebruiken doorgaans een Realtek 2,5GbE-chip, met de ROG Strix als uitzondering; die heeft een 2,5GbE-chip van Intel.
Menig model komt met wifi of heeft op z'n minst een variant met geïntegreerde wifi. Wel gaat het in dit segment nog om de iets oudere Wi-Fi 6-standaard, geen 6E dus. De nieuwste revisie van Gigabytes B660M DS3H AX DDR4 gebruikt overigens wel een nieuwere Intel AX211-controller, maar er is uiteraard geen garantie dat je die pcb-revisie krijgt.
LAN 1
LAN 2
Wifi
ASRock B660M-HDV
Intel I219-V
Nvt
Nvt
ASRock B660 Pro RS
Intel I219-V
Nvt
Nvt
ASRock B660 Steel Legend
Realtek RT8125BG
Nvt
Nvt
ASUS TUF Gaming B660M-Plus WiFi D4
Realtek RT8125BG
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4
Intel I225-V
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
ASUS ProArt B660-Creator D4
Realtek RT8125BG
Intel I219-V
Nvt
Gigabyte B660M DS3H AX DDR4
Realtek RT8125BG
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)*
Gigabyte B660 Gaming X DDR4
Realtek RT8125BG
Nvt
Nvt
MSI Pro B660M-A DDR4
Realtek RT8125BG
Nvt
Nvt
MSI MAG B660M Mortar WiFi DDR4
Realtek RT8125BG
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
Realtek RT8125BG
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
* Vanaf pcb-revisie 1.2 wordt een AX211 met Wi-Fi 6E-ondersteuning gebruikt
Overige features
Als we naar de overige specificaties kijken, spotten we nog een aantal opvallende verschillen. Gigabyte en MSI passen bijvoorbeeld grotere bios-chips toe dan ASRock en ASUS. Het flashen van de bios zonder compatibele cpu is bij ASRock en Gigabyte vaak mogelijk, bij ASUS alleen op de ROG Strix en bij MSI helemaal niet. Zeker in het geval van de twee duurdere borden is dat toch wel opvallend.
Alleen op de twee goedkoopste modellen van ASRock en Gigabyte ontbreekt een vorm van probleemdiagnose; alle andere borden hebben vier ledjes die je kunnen wijzen op de meest voorkomende oorzaken van bootproblemen. Onboard-knopjes zijn juist vrijwel altijd afwezig, behalve bij de borden van Gigabyte, die een resetknopje hebben.
Het uiterlijk van de borden is in dit segment van ondergeschikt belang. De ASRock B660M-HDV heeft zelfs in zijn geheel geen headers voor het aansluiten van rgb-verlichting. Bovendien hebben de meeste borden tot rond de 150 euro geen geïntegreerd i/o-shield, wat betekent dat je nog een los shield in je behuizing moet plaatsen voordat je het moederbord monteert.
Fan- headers
Bios- chip
Bios flashen zonder cpu
Probleem- diagnose
Onboard knoppen
Rgb / Argb
I/o-shield
ASRock B660M-HDV
4
128Mb
Nee
Nee
Nee
0 / 0
Los
ASRock B660 Pro RS
7
128Mb
Ja
Ja, leds
Nee
1 / 3
Los
ASRock B660 Steel Legend
7
128Mb
Ja
Ja, leds
Nee
1 / 3
Los
ASUS TUF Gaming B660M-Plus WiFi D4
6
128Mb
Nee
Ja, leds
Nee
1 / 3
Geïntegreerd
ASUS ROG Strix B660-A Gaming WiFi D4
6
192Mb
Ja
Ja, leds
Nee
1 / 3
Geïntegreerd
ASUS ProArt B660-Creator D4
7
128Mb
Nee
Ja, leds
Nee
1 / 3
Geïntegreerd
Gigabyte B660M DS3H AX DDR4
4
256Mb
Ja
Nee
Ja, reset
1 / 1
Los
Gigabyte B660 Gaming X DDR4
6
256Mb
Ja
Ja, leds
Ja, reset
2 / 2
Geïntegreerd
MSI Pro B660M-A DDR4
4
256Mb
Nee
Ja, leds
Nee
1 / 2
Los
MSI MAG B660M Mortar WiFi DDR4
4
256Mb
Nee
Ja, leds
Nee
1 / 2
Geïntegreerd
MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
7
256Mb
Nee
Ja, leds
Nee
2 / 2
Geïntegreerd
Vrm-componentanalyse
De stroomvoorziening is een van de cruciaalste onderdelen van een moederbord. Om de prijs van een B660-moederbord omlaag te brengen, richting de 100 euro, ontkomen fabrikanten er echter niet aan om ook op dit onderdeel te bezuinigen. Vier moederborden in deze test gebruiken geen geïntegreerde powerstages, maar minder efficiënte losse mosfets, namelijk de ASRock B660M-HDV, ASRock B660 Pro RS, Gigabyte B660M DS3H DDR4 en MSI Pro B660M-A DDR4. De B660M-HDV heeft bovendien geen vrm-koelblokken. De Pro RS heeft die wel, terwijl Gigabyte en MSI voor een middenweg kiezen, met koelblokken aan één zijde.
De ASRock B660M-HDV is het enige bord in de test dat helemaal geen vrm-heatsinks heeft
Gigabyte en ASRock kiezen er bij de DS3H en HDV voor om elke stroomfase met twee low-side mosfets uit te rusten. Die worden in de praktijk zwaarder belast dan die aan de high-side. ASRocks duurdere Pro RS-bord heeft wel even aantallen mosfets. MSI houdt het gewoon bij één mosfet van elk type per fase, maar sluit twee sets componenten aan op elke fase van de vrm-controller, waardoor de gebruikte 6+1-controller alsnog twaalf mosfet-setjes voor de Vcore aan kan sturen.
De andere zeven borden maken wel gebruik van powerstages, waarbij doorgaans wordt gekozen voor relatief lichte exemplaren van 50 tot 60A. Wel zijn er altijd minstens acht aanwezig, waardoor de totale rating alsnog op minimaal 400A uitkomt. Op papier hebben de Mortar en Tomahawk van MSI met 720A de krachtigste vrm van alle geteste borden.
Tijdens de test viel ons op dat de twee goedkoopste ASRock-borden bij ons andere mosfets gebruikten dan elders op het internet wordt gerapporteerd. Onze testmodellen blijken uit een vroege productierun te komen waarvoor geen mosfets van Sinopower, maar RA10- en RA88-mosfets van Vishay zijn gebruikt. Volgens ASRock zijn de prestaties daarvan vergelijkbaar met die van de voor retailborden gebruikte Sinopowers. Voor zover de specificaties van de mosfets daar inzicht in geven, lijkt dat inderdaad zo te zijn.
Het belangrijkste onderdeel van onze moederbordentest is de vrm-test. De vrm is verantwoordelijk voor de omzetting van 12V uit de voeding in de door de processor gewenste spanning. Daarmee is het zowel een van de belangrijkste onderdelen van het moederbord als een onderdeel waarop bij goedkope modellen vaak wordt bezuinigd. In de specificatielijst merk je ontbrekende USB-poorten of M.2-slots immers eerder op dan magere vrm-componenten. Hoe de vrm van een moederbord exact werkt en wat de functie van alle onderdelen is, hebben we eerder uitgebreid uiteengezet in een achtergrondartikel op Hardware Info.
Niet een, maar twee vrm-tests
We hebben op de geteste B660-moederborden niet een, maar twee vrm-tests uitgevoerd. Exact dezelfde test uitvoeren als op de eerder geteste Z690-moederborden was per definitie niet mogelijk, omdat we de cpu daarbij licht overgeklokt hadden, en dat kan niet met de B660-chipset. In samenspraak met diverse communityleden hebben we twee tests bedacht: een test met een relatief lage belasting om een appels-met-appels-vergelijking van de vrm-temperaturen te kunnen maken, en een test met een hoge belasting. Bij die laatste test zullen veel van de goedkopere modellen waarschijnlijk gaan throttlen, waardoor die beter geschikt is om te bepalen of een moederbord een luxere processor kan huisvesten en of er bepaalde ingebouwde beperkingen met betrekking tot de instelmogelijkheden zijn.
Vrm-test 65W
Vrm-test unlimited
Doel(en)
Appels-met-appels-vergelijking vrm-temperaturen
Achterhalen geschiktheid Core i7/i9
Ontdekken ingebouwde limieten
Gebruikte cpu
Intel Core i7 12700K
Ingestelde powerlimits
65W (PL1/PL2)
Maximaal instelbare
Ingestelde spanning
Auto
Auto
Voor beide vrm-tests gebruiken we een Intel Core i7 12700K-processor, simpelweg omdat we daarmee de tijd van het tweemaal monteren van een processor en koeler uitsparen. Die stellen we voor beide tests echter anders in.
In de 65W-test limiteren we het stroomgebruik via het bios tot 65W, wat overeenkomt met het tdp (en daarmee het stroomgebruik bij langer durende belasting) van bijvoorbeeld de Core i3 12100 en Core i5 12400. De vrm-temperaturen die we in dit scenario meten, zijn goed te vergelijken tussen de moederborden.
Testsysteem Intel B660-moederborden
Processor: Intel Core i7 12700K
Geheugen: Corsair Vengeance Pro 32GB (2x 16GB) DDR4-3600 (xmp)
Voor de unlimited-test laten we de Core i7-processor zo veel gebruiken als hij wil; in de praktijk is dat zo rond de 190W. Sommige van de geteste borden staan echter niet toe om dat in te stellen, of grijpen in als de processor langere tijd zo veel gebruikt. Daardoor zijn de temperaturen niet perfect vergelijkbaar, maar deze test laat wel zien of een moederbord überhaupt geschikt is voor een Core i7- of i9-processor (nu of als je in de toekomst nog wil upgraden).
We stelden in tegenstelling tot bij onze Z690-tests geen vaste spanning in, waardoor moederborden die standaard een wat lagere spanning gebruiken een klein voordeel kunnen hebben. Wanneer een vrm op zijn tenen loopt, is hij doorgaans niet erg stabiel meer, wat vastzetten en vooral het hardwarematig corrigeren lastig maakt. Bovendien bespaart het weglaten van dit aspect testtijd, die we nu voor de tweede vrm-test konden inzetten.
Meetmethode
Met name in de 65W-test, waarbij de belasting van de vrm voor elk moederbord nagenoeg gelijk is, kunnen we eenvoudigweg de temperatuur meten om te beoordelen hoe goed de koeling is. Die meten we met een Flir E60-warmtebeeldcamera.
Bij de unlimited-test meten we uiteraard ook de vrm-temperaturen, maar wordt het daarnaast interessanter om te kijken naar hoe de prestaties, de kloksnelheden en het stroomgebruik van de processor zich ontwikkelen.
We voeren de tests uit met een gestandaardiseerd systeem in een NZXT H700-kast. Die is voorzien van vier op maximale snelheid draaiende ventilators en cpu-waterkoeling die de opgewekte warmte rechtstreeks de behuizing uit blaast. Van een gebrek aan airflow hebben de moederborden dus in elk geval geen last.
Prestaties en stroomverbruik
Tijdens de vrm-tests belasten we de processors gedurende een kwartier met de Cinebench 20 MT-benchmark. Na afloop van de test analyseren we de logfile en berekenen we zowel de gemiddelde benchmarkscore als de standaardafwijking. Substantiële afwijkingen van de prestaties of een gebrekkige consistentie kunnen immers wijzen op het terugklokken van de cpu: throttling in jargon.
Na afloop van de test resetten we het bios naar de standaardinstellingen plus het xmp-profiel van het geheugen. Met die instellingen voeren we aan het stopcontact een meting uit van het systeemverbruik. Dat doen we zowel onder belasting als idle, met een professionele EMU 1.X4-meter.
Prestaties en vrm-test - 65W
De eerste test voeren we uit met een vaste powerlimiet van 65W. Dat verbruik houdt ongeveer het midden tussen dat van de Core i3 12100 (quadcore) en de Core i5 12400 met zes cores. Het is een vermogen dat zelfs de goedkoopste modellen uit de test gemakkelijk moeten kunnen leveren, waardoor we een appels-met-appels-vergelijking van de vrm-temperaturen kunnen maken. Meer over de gekozen methodiek lees je op de pagina Testmethode.
Prestaties
Laten we eerst kijken naar wat er bij elk moederbord exact gebeurt als we PL1- en PL2-powerlimits van 65W instellen. De meeste borden scoren dan tussen de 14.000 en 15.500 Cinebench-punten, bij een kloksnelheid van 3,2GHz en een Vcore-spanning van ongeveer 0,95V. De twee MSI MAG-moederborden kiezen voor een hogere spanning van 1,05V, waardoor het prestatieniveau dat binnen een vermogen van 65W past veel lager uitvalt. Voor onze vrm-test maakt dat weinig uit, omdat er nog altijd precies 65W wordt verstookt, maar het is wel opvallend.
Ook opvallend is dat de prestaties van run tot run flink kunnen variëren. Bij Gigabyte en MSI zien we dat het minst, maar bij de meeste modellen van ASUS en ASRock loopt de standaardafwijking op tot vijf procent van de totaalscore.
Vervolgens kijken we naar waar we deze test uiteindelijk voor uitvoeren: de temperaturen van de vrm. Veel van de geteste borden hebben nauwelijks moeite met deze test. Vooral de ASUS-borden doen het uitstekend, en er zijn slechts drie borden die boven de 40 graden uitkomen. Dat zijn de ASRock B660 Pro RS, Gigabyte B660M DS3H AX DDR4 en ASRock B660M-HDV, niet geheel toevallig drie van de goedkoopste modellen in de test. Ze maken dan ook zonder uitzondering gebruik van losse mosfets in plaats van powerstages.
We kunnen uit deze testresultaten twee dingen afleiden. Enerzijds zijn alle borden prima geschikt voor een Core i3 12100, Core i5 12400 of vergelijkbare processor. Een temperatuur in de zestig graden is weliswaar niet geweldig, maar niets om je zorgen over te maken. Anderzijds weten we nu al van drie borden dat de test op de volgende pagina een uitdaging gaat worden.
Hieronder vind je per bord de foto's die we met de warmtebeeldcamera hebben gemaakt tijdens de 65W-test. Als je de mousepointer over een foto beweegt, zie je de naam van het bijbehorende bord. Als je de foto's aanklikt, zie je de naam bovendien boven in beeld staan.
Prestaties en vrm-test - ongelimiteerd
Test nummer twee is een stuk uitdagender. We stellen de moederborden hiervoor in op de maximaal instelbare stroomlimiet, zodat de Core i7 12700K-processor continu zijn maximale allcore-kloksnelheid van 4,7GHz voor de P-cores vast kan houden. Meer over de gekozen methodiek lees je op de pagina Testmethode.
Prestaties
De meeste moederborden laten de Core i7 12700K-processor met deze instellingen zo veel stroom gebruiken als hij nodig heeft, maar dat geldt niet voor de twee goedkoopste borden van ASRock. In het bios ervan zijn harde limieten ingebouwd die het stroomverbruik van de processor bij een langer durende belasting steevast beperken. Bij de B660 Pro RS wordt de cpu beperkt tot 125W vermogen, bij de B660M-HDV zelfs tot slechts 65W. In het bios kun je wel een PL1 van 125W instellen, maar dat maakt weinig uit.
Wat betekent dat in de praktijk? Het merendeel van de moederborden scoort bij een vijftien minuten durende belasting rond de 22.000 Cinebench 23 MT-punten. Drie borden komen daar niet aan. De ASRock B660 Pro RS laat ongeveer 2000 punten liggen, de Gigabyte B660M DS3H AX DDR4 scoort 4000 punten lager en de ASRock B660M-HDV is hekkensluiter met bijna 6500 punten minder. Dat is een prestatie-achterstand van meer dan dertig procent ten opzichte van het snelste bord.
De hoogste standaardafwijking van de Cinebench-scores zien we bij de Gigabyte DS3H. Dat bord wordt niet gelimiteerd door het stroomgebruik, maar wel door de temperaturen van de vrm. Dat leidt tot inconsistente prestaties. Alleen MSI lijkt de consistentie helemaal onder de knie te hebben; bij veel andere borden valt de standaardafwijking toch ook wat hoog uit, bijvoorbeeld omdat de prestaties af en toe even inzakken.
De ASRock-borden klokken door hun strakke powerlimits simpelweg lager dan de andere borden. De B660M-HDV klokt naar 3,2GHz, niet geheel toevallig exact even hoog als bij de 65W-test op de vorige pagina. De Pro RS komt met 4,3GHz iets hoger uit. De B660M DS3H AX DDR4 tikt de 4,7GHz wel regelmatig aan, maar throttelt af en toe naar rond de 3GHz. Alle andere borden blijven stabiel op 4,7GHz.
We gaven al weg dat de Gigabyte B660M DS3H AX DDR4 in deze test last heeft van thermal throttling. Zodra de vrm een temperatuur van 100 graden aantikt, wordt de cpu-kloksnelheid verlaagd. ASRock laat het op zijn twee borden met losse mosfets niet zo ver komen; de vaste powerlimits voorkomen dat de vrm-temperaturen in de gevarenzone komen. Aan de ene kant kunnen we dat best begrijpen, want als de cpu onbeperkt mocht boosten, was zeker de HDV ongetwijfeld gaan throttlen, maar van de andere kant is het jammer dat je niet om die beperking heen kunt, zelfs niet als je uitzonderlijk goede koeling hebt. Daarnaast zou ASRock wat ons betreft duidelijker moeten vermelden dat er ingebouwde beperkingen aanwezig zijn bij deze modellen. Het zinnetje 'CPU performance may be limited due to power phase design' bovenaan de cpu-supportlist is wat ons betreft onvoldoende.
Zoals verwacht doen de Tomahawk en Mortar van MSI het juist erg goed. Het eerstgenoemde bord zet met 48 graden de laagste temperatuur neer, omdat dat model nog net wat grotere heatsinks heeft dan de compactere Mortar. Ook alle borden van ASUS melden zich in de bovenste helft van de grafiek.
De MSI Pro B660M-A DDR4 is het enige bord met losse mosfets dat geen last heeft van een vorm van throttling. We meten maximaal een keurige 60 graden en dat laat zien dat powerstages niet per se vereist zijn om een adequate vrm te bouwen, al is het wel veel makkelijker om een goede vrm te ontwerpen als het budget voor powerstages aanwezig is. Gigabytes B660 Gaming X DDR4 wordt twaalf graden warmer, met powerstages nota bene.
Hieronder vind je per bord de foto's die we met de warmtebeeldcamera hebben gemaakt tijdens de unlimited-test. Als je de mousepointer over een foto beweegt, zie je de naam van het bijbehorende bord. Als je de foto's aanklikt, zie je de naam bovendien boven in beeld staan.
Stroomverbruik
Voor onze meting van het stroomverbruik stellen we de moederborden weer in zoals ze uit de doos kwamen, met het inschakelen van XMP als enige wijziging.
In idle zijn de meest basale moederborden duidelijk het zuinigst. De instapmodellen van Gigabyte en ASRock zorgen voor een systeemverbruik van 42 en 43 watt. Veel andere borden zitten rond de 50W, met de MSI Mortar en Tomahawk als uitschieters, met 56W.
Onder belasting verandert het plaatje. De B660M-HDV verbruikt in dat scenario duidelijk minder, omdat hij veel minder hoog klokt dan de andere borden. Van de 'normaal' klokkende borden behoren de MSI's nu juist tot de zuinigste, samen met de ASRock B660 Steel Legend. De ASUS TUF en Gigabyte DS3H verbruiken onder belasting het meest.
In grote lijnen werken de biossen van de Intel B660-moederborden natuurlijk hetzelfde als die van de Z690-modellen. Toch hebben we een verschilletje gespot: Gigabyte heeft nu een zoekfunctie toegevoegd, bereikbaar via de enigszins afwijkende sneltoets Alt+F. ASUS en MSI blijven het meest complete bios aanbieden, terwijl ASRock het als enige mogelijk maakt om het nieuwste bios direct van internet te downloaden.
Onderaan deze pagina vind je uitgebreide screenshot-walkthroughs van een bord van elk merk.
ASRock
ASUS
Gigabyte
MSI
Gemakkelijke modus
Zoekfunctie
Changelog voor opslaan
Bios flashen van internet
Ssd secure erase
Memtest
*
Fanspeedtuning
Rgb-verlichting
Alleen aan/uit
Alleen aan/uit
Alleen aan/uit
* = Alleen ROG Strix.
Bios-screenshots ASRock B660 Steel Legend
Bios-screenshots ASUS ProArt B660-Creator D4
Bios-screenshots Gigabyte B660 Gaming X DDR4
Bios-screenshots MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
Conclusie
Een B660-moederbord maakt een systeem met een 12th Gen Intel Core-processor betaalbaar, maar kijk wel uit dat je niet te veel beknibbelt. De keuze voor sommige van de goedkoopste bordjes kan een streep zetten door eventuele toekomstige upgradeplannen of zelfs al direct prestaties kosten. We zetten onze aanraders per prijssegment op een rij.
Goedkoop B660-moederbord onder 150 euro
ASRock is met twee borden het beste vertegenwoordigd in dit segment, maar heeft zich de gewoonte aangewend om harde stroomlimieten in te bouwen op zijn budgetmodellen. Zelfs als je zelf voor geweldige koeling zorgt, kan je processor nooit meer dan 65W verbruiken op de HDV, of 125W bij de duurdere Pro RS. Dat voorkomt dat de vrm te warm wordt, maar beperkt ook de prestaties, zeker bij luxere processors.
Houd je het bij een processor die niet (veel) meer dan 65 watt verbruikt, zoals een Core i3 12100 of Core i5 12400, dan zouden wij de voorkeur geven aan de Gigabyte B660M DS3H DDR4. Die kost op het moment van schrijven een tientje meer dan de ASRock B660M-HDV, maar daar krijg je naast een iets betere vrm ook wat snellere USB-poorten en een ssd-koeler voor terug.
Ga je direct al voor een snellere cpu of wil je de mogelijkheid openhouden om later te upgraden naar een Core i7 of i9, dan adviseren we de MSI Pro B660M-A DDR4. Je betaalt wel meer, maar krijgt een vrm die beter op orde is en ook beter wordt gekoeld. Bovendien heeft de MSI een interne header voor het aansluiten van de USB-C-poort op je behuizing, en foutdiagnose-leds die je helpen om snel de oorzaak te vinden als je pc niet opstart.
In dit segment mag je rekenen op een vrm op basis van powerstages, die efficiënter zijn dan de losse mosfets die in het budgetsegment worden toegepast. Een processor met meer cores, nu of in de toekomst, zal dus geen problemen opleveren. Verder bieden deze moederborden vaak meer en snellere USB-poorten, betere onboard-audio en een geïntegreerde i/o-shield.
De winnaar van de Excellent-award is de MSI MAG B660M Mortar DDR4. Dit moederbord combineert vrijwel alles dat we zojuist noemden; je beschikt over acht USB-poorten waarvan de helft 10Gbit/s of sneller, een kwalitatief goede Realtek ALC1200-audiocodec en een dubbel zo snelle USB-C-header als bij het Pro-model uit de vorige categorie. Door het micro-ATX-formaat moet je genoegen nemen met twee M.2-slots, maar die worden wel allebei gekoeld. Voor tien euro meer is er ook een versie met wifi beschikbaar.
Je kunt ook meer dan 200 euro uitgeven aan een B660-moederbord. Dat is tevens het territorium van de goedkopere Z690-modellen, dus rijst al snel de vraag of je daar niet beter voor kunt gaan. Beide opties hebben hun voors en tegens, die we illustreren aan de hand van MSI's B660-vlaggenschip en een van de Great Value-winnaars uit onze Z690 DDR4-roundup, de MSI Pro Z690-A DDR4.
Vooral bij opties die bandbreedte vereisen, verdient Z690 de voorkeur. Neem bijvoorbeeld de M.2-slots. De MSI MAG B660 Tomahawk en ASUS ROG Strix B660-A hebben er drie, maar de derde werkt maar op halve snelheid. Het Z690-bord heeft er maar liefst vier, waarvan drie op volle snelheid. Ook de dubbel zo hoge verbindingssnelheid tussen de cpu en de chipset maakt dat een configuratie met veel snelle ssd's beter tot zijn recht komt op een Z690-moederbord.
MSI Pro Z690-A DDR4
MSI MAG B660 Tomahawk WiFi DDR4
Derde M.2-slot
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x2
Vierde M.2-slot
PCIe 3.0 x4
Geen
USB (waarvan 10Gbit/s+)
8 (2)
9 (5)
Interne USB-C-header
10Gbit/s
10Gbit/s
Audiocodec
Realtek ALC897
Realtek ALC1220
I/o-shield
Los
Geïntegreerd
Wifi
Geen
Wi-Fi 6
Rating Vcore-vrm
770A
720A
Prijs
Onbekend
Onbekend
Features die niet worden geraakt door de beperkingen van de chipset kom je vaker tegen op gelijk geprijsde B660-borden. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de kwaliteit van de audiocodec en de algehele afwerking van het bord met heatsinks en een geïntegreerd i/o-shield. Op al die punten zijn juist de Z690-borden slechter af.
Wat de beste keuze is, hangt dus echt af van je gebruiksdoel. Over het algemeen vinden we echter dat de duurdere B660-modellen te weinig meerwaarde bieden ten opzichte van onze aanrader uit de voorgaande categorie, om de hogere prijzen te rechtvaardigen en in aanmerking te komen voor awards.
Als afsluiter van onze tests van de 600-serie Intel-moederborden willen we naar Mini-ITX-bordjes gaan kijken. Daarvoor ontvingen we al regelmatig verzoekjes. Welk segment lijkt jou het interessantst? Geef je mening in onderstaande poll!
Welke Mini-ITX-bordjes lijken jou het interessantst?
Betaalbare bordjes met de H610- en B660-chipsets (120-200 euro)
@Tomas Hochstenbach In het tabelletje in de inleiding staat bij H610 dat hij single channel is. Dit was een foutje vanuit Intel in de originele marketing sheets, H610 is dual channel, maar heeft maximaal 1 dimm per channel. Ten opzichte van 2 dimms per channel bij de ander chipsets.
Desalniettemin, mooie review! Altijd leuk om even een blik te krijgen op de goedkopere bordjes
Ik vind de eenzijdige use case gericht op pure performance wel jammer. Niet alleen hier maar bv ook de crusade van Hardware unboxed tegen de hele HDV lijn. Maar in het zuinige server topic zweren een aantal mensen bij de HDV lijn bij Asrock, en ook zie je hier in de grafieken weer waarom. Het power draw verschil tussen de MSI (de winnaar van de low end) en de Asrock is meer dan wat sommige mensen in dat topic in totaal rapporteren voor idle gebruik van een alder lake systeem op basis van Asrock HDV bordjes. Alleen de Gigabyte B660M DS3H DDR4 zou een alternatief zijn.
De andere negatieve punten worden in een zuinige server weer een plus, zo'n power limiet is wel fijn want je wilt natuurlijk je pico-psu niet per ongeluk opblazen.
[Reactie gewijzigd door Echnon op 22 juli 2024 15:40]
Misschien is het ook wel leuk om te noemen dat de ASUS B660 ROG Strix B660-F Gaming WIFI en ROG Strix B660-G Gaming WIFI de mogelijkheid hebben om te overklokken d.m.v. het aanpassen van de BCLK. De bekende overklokker DerBauer heeft hier wat leuke content over en klokt hiermee een i5 12400 naar een stabiele all core 5GHz.
Deze moederborden zijn dus buitengewoon interessant naar mijn mening omdat ze een processorwaarde van een low end processor aardig kunnen verhogen. (de 12400 kwam hiermee heel dicht tegen de cinebench prestaties aan van de Ryzen 5800X). Dat bespaart je 150 euro.
[Reactie gewijzigd door A_Trouwborst op 22 juli 2024 15:40]
Op de moederborden in deze test is dat geen optie, want ze hebben zoals @rsnubje al aangeeft geen van alle een bCLK-generator. Die twee ASUS-borden hebben er inderdaad wel een, maar dat zijn DDR5-borden, dus je 150 euro besparing mag je dan gelijk in nieuw/duurder geheugen stoppen
Daarvan waren we op de hoogte, maar met de nieuwste BIOS is dat in ieder geval niet meer mogelijk. We hebben gekeken of de opties beschikbaar waren bij elk moederbord, dat was er helaas niet 1 meer.
sow.. neem nog een glaasje azijn op deze vroege ochtend
Wat hij benoemt is een volledig legit usecase, ZEKER onder Tweakers. De limieten van CPU's zijn vaak afgestemd op een bepaald TDP en de Boxed koeler die erbij komt. Hier zit meestal écht nog wel wat rek in als je het manueel doet.
BCLK overclocking staat niet bekend om zijn stabiliteit, maar het is toch tof om te zien dat er mensen zijn die het toch proberen en blijkbaar goede resultaten behalen?
Wat zijn abbo ermee te doen heeft getuigd vooral van een portie verkeerd gerichte frustratie aan jouw kant.
BCLK op LGA 1700 is zelfs nog extra leuk! Je hebt namelijk niet te maken met de factoren die normaal instabiliteit veroorzaken als je BCLK OC doet, zoals je opslag, pcie apparaten etc.
En door BCLK hebben we nu weer pentiums en celerons die 6GHz kunnen draaien!
Dit is tweakers.net, zaken als overklokken horen juist hier thuis. Ik kan mij nog mooie verhalen over het unlocken van Athlons en Durons met een potloodje herinneren
De BCLK-overclockfunctie was inderdaad erg interessant, maar deze opties lijken inmiddels alweer uit de BIOSsen verdwenen te zijn helaas.
Mooie review
Ik heb al verschillende (klant) systemen gebouwd met de Asus Tuf Gaming B660M Plus WiFi D4, heel fijn bordje, en goede prijs (met WiFi).
Inderdaad wel opletten met de power limits deze staan standaard op Auto, dus vol open, Cinebench 23 test met 12700K trok bij mij 217W
Toch wederom borden van MSI die worden aangeraden. Het wordt tijd dat ik mijn MSI trauma die ik jaren geleden heb opgelopen (nForce2) maar een keer ga begraven.
Wat ik me eigenlijk afvraag is of je die goedkopere chipsets (H610/B660) ook kan undervolten. Zo ja, dan zijn ze best interessant voor een thuisservertje.
Voor mijn beeldvorming:
Wanneer H670 op papier beter is dan de B660 (zeker gezien de Hardware RAID en meer PCIe lanes), waarom wordt er dan massaal voor de B660 gekozen?
Als ik er één uit het hogere-middensegment neem; de Asus TUF variant, neem, zijn ze ook op de cent even duur: https://tweakers.net/pricewatch/compare/1783104;1782936/
is het nu weer dat we intel kopen ipv AMD? was tijdje dat intel uit den boze was, maar nu is intel weer okay om te kopen? ben in de markt om nieuwe PC aan te schaffen en vroeg me dit af.
Ligt eraan. Een i5-12400 (toevoeging F heeft geen iGPU) is een geduchte concurrent van de Ryzen 5600X en is zeer interessant. Het topmodel, de i9-12900K heeft de beste single thread performance, maar heeft zware (dus dure) koeling nodig bij volledige belasting om hem in bedwang te houden.
Ehm… “wij” hebben nooit gestopt met Intel. Ik denk 50% van tweakers Intel koopt, en 50% AMD. Of mischien 70:30… of 40:60… weet ik veel.
Intel is de facto standaard voor een zuinige thuis systeem.
"wij" zijn helemaal geen fanboys, maar kopen objectief voor het doel waar we voor bouwen. 1 á 2jr geleden was dat, in het geval van bijvoorbeeld gaming, AMD, nu is dat Intel. Willen we zuinig? Dan doen we nu AMD én Intel afhankelijk van budget/belang van de IGP. Willen we een HEDT workstation? Kopen we eigenlijk alleen maar AMD. Willen we onze domotica met een centrale server aansturen? Kopen we een Broadcom BCM2711. Niets is zo tijd-onderhevig als technologie, en tevens dienen we het als een gereedschap te beschouwen, niet een doel opzich (hoewel gereedschap erg leuk is). Onderdelenkeuze doe je op het moment dat je koopt, met het doel op oog wáár je voor koopt. Uiteraard houdt je de markt ook in de gaten (wat gaat komen, wat is gekomen). Puur op product gekeken hebben beide fabrikanten mooie dingen (en ze zijn niet de enigen overigens). Zeggen dat één merk per definitie zuinig/niet zuinig is, is onzin. Zeker op dit moment. Volgend jaar kan dat weer anders zijn.
De topic Het grote zuinige server topic - deel 3 houdt in de gaten de laatste ontwikkelingen op het gebied van zuinigheid.
Ik heb daar nooit een AMD gezien. Dus het is niet mijn alleen opinie. Maar mischien volgend jaar AMD, wie weet.
Kijk, daar heb je het alweer over een bepaald doel - hyper-underclocked, géén GPU. Maar als je kijkt naar de consoles/portables momenteel zie je juist geen Intel aan de andere kant, omdat op het target 15 tot 30W een AMD APU weer een stuk beter is. Overigens zie je in dat topic ook genoeg deep dive omtrent AMD: https://gathering.tweaker...message/69307014#69307014
Het is en blijft een lastig verhaal, waar zelfs in dat topic genoeg nuance over bestaat: veel belasting? AMD. Simpele taken? ARM. Low end windows en quickstream-level meuk? Intel. Het is en blijft, zoals ik zei, eigenlijk een vraagstuk waar geen opinie een plek heeft. Momenteel heeft Intel met 12th gen op best veel segmenten een probleem dat ze hun CPU's naar 210W laten boosten en dan inderdaad voorbij een AMD CPU die op 95W staat te turbo-en. Een ander segment weer heb je het andersom: de AMD CPU komt onder belasting op 65W uit, terwijl voor dezelfde performance een Intel CPU naar 50W gaat. Nogmaals, het hangt er altijd vanaf wát je gaat doen. Heb je AVX512 wensen bijvoorbeeld?
Het hele concept dat je de term 'opinie' gebruikt is apart, dit is juist een gebied waar er geen ruimte is voor een opinie. Zoals @audiojunk al aangeeft -- en zijn naam suggereert: als je een server hebt die heel veel idle is omdat hij wat audio afspeelt (hehe) koop je momenteel iets slechts aan alder lake. Een 10th gen i3 is echter een stuk beter qua optie. En in de Steam Deck zit weer een Ryzen. Die is ook vrij zuinig.
Inderdaad, die metingen heb ik niet gezien. Wij moeten in die topic meer over AMD praten.
Vroeger had ik een gaming desktop die vaak ook s’nachts stond aan om torrents te doen, etc.
aparte server is een betere optie, maar als ik mijn gaming desktop op 10 watt idle kan draaien, dan gebruik ik liever die.
42W idle vind ik niet bijzonder zuinig, waarschijnlijk kan het wel wat zuiniger door een ander voeding( lagere wattage) en nog wat te tweaken in het bios.
Mijn i7 10700K met een B460 moederbord zat op 10W idle .
Ja, het is de vraag naar @Tomas Hochstenbach hoe was het gemeeten. 42W lijkt op de hoge kant. Vraag is of de moederboorden zelfs so verspillend zijn, of het komt door andere componenten.
Het ligt aan de huidige generatie cpu's, tot de 9e generatie kon je lekker op 10w idlen, vanaf 10e is het verbruik omhoog gegaan. ook de I9-12900K neemt hier tussen de 30 en 40 watt idle usage. Ligt in
ieder geval niet aan het mobo.
Na afloop van de test resetten we het bios naar de standaardinstellingen plus het xmp-profiel van het geheugen. Met die instellingen voeren we aan het stopcontact een meting uit van het systeemverbruik. Dat doen we zowel onder belasting als idle, met een professionele EMU 1.X4-meter.
Ook de rest van de gebruikte onderdelen vind je daar
:strip_exif()/i/2004969044.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969056.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969058.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969060.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969064.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969066.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969068.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969070.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969072.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969074.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969076.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969078.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969080.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969082.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969086.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969084.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969088.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969090.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969094.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969092.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969096.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969102.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969100.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969098.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969104.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969116.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969118.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969120.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969122.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969124.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969128.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969126.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969134.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969146.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969150.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969148.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969152.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969154.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969156.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969158.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969160.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969162.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969164.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969166.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969168.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969214.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969216.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004969218.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004966986.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004967070.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004967238.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004967300.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004875232.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004875246.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004875256.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004875424.png?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004905786.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004872066.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004873594.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004900576.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004888828.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004873254.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004873746.jpeg?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004875424.png?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004900576.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006719840.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004636560.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005724116.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/u/621669/crop5d09d4264d839_cropped.jpeg?f=community)
:strip_exif()/i/2004875232.png?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004873746.jpeg?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004873254.jpeg?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004872066.jpeg?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004873288.jpeg?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004905786.jpeg?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004875324.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004875246.png?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004888828.jpeg?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004873594.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004873316.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2005424066.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004875256.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004885364.png?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005416386.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005208422.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005146434.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004875438.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004807226.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004765674.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/u/1044469/crop609531313c7c0_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/287731/crop6270fa65746ea_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/263315/crop592fef8caf3e6_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/250037/crop66670cd3ecc69_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/849/ricci1.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/13821/savale.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/295699/crop609bc9a510a14_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/1157718/crop5e6d5ebf96a5f_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/284568/crop5f8d3fa8c696a_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/707710/crop5b7c11e5246c4_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/33139/crop61a880c2eab36_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/175440/crop5b5f0d899a5e8_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/206506/output_wSbqiK.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/362142/crop5c5080164c7ac_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/12103/7146c68c308d55b9beaa86943249d9e69e2727c7_full.jpg?f=community){kind=small}
