ASRock levert met de B660M-ITX/ac een betaalbaar mini-ITX-bordje voor socket 1700 af, maar sluit daarvoor wel veel compromissen. Het minimale aantal van vier USB-poorten vinden we op het randje van bruikbaar. Daarnaast heeft ASRock een niet te omzeilen powerlimit ingebouwd, die voorkomt dat de vrm oververhit raakt, maar zal de prestaties van een Core i7 of i9 significant beperken.
De ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi is het beste mini-ITX-moederbord uit de test. Op alle vlakken scoort dit bordje een ruime voldoende. De vrm kan bijvoorbeeld prima de meest verbruikende socket 1700-processors aan en alles wat met connectiviteit te maken heeft, is van hoog niveau. Het grootste nadeel is een externe factor; dit bordje vereist DDR5-geheugen en hoewel dat in prijs is gedaald, blijft dat voorlopig duur in vergelijking met DDR4.
In tegenstelling tot ASUS rust Gigabyte zijn luxere B660-bordje uit met DDR4-slots, wat de totaalprijs van je systeem omlaagbrengt. Ook bij de componenten en koeling van de vrm maakt deze fabrikant uitstekende keuzes. Op andere punten, zoals de audio en extra functionaliteit, biedt de B660I Aorus Pro DDR4 echter niet wat we voor dit geld hadden verwacht.
De Gigabyte H610I DDR4 is een echt instapbordje. Hoewel de componenten voor de vrm van prima kwaliteit zijn, investeert Gigabyte bij dit model niet in koeling, waardoor de boel alsnog oververhit raakt als je een Core i7 of i9 plaatst. Ben je niet veeleisend en ga je voor een bijpassende processor, dan is de H610I DDR4 een prima keuze, al was een nog wat lagere prijs volgens ons gepast geweest. Een betere verkrijgbaarheid zou daarbij kunnen helpen.
Het enige segment waarin we nog geen Intel socket 1700-moederborden hadden getest, was dat van de mini-ITX-moederborden. In een poll onderaan onze B660-round-up gaven jullie in grote meerderheid aan het liefst een test van betaalbare ITX-bordjes te zien. U vraagt, wij draaien: dit is een test van vier socket 1700-bordjes met de H610- en B660-chipsets, beginnend bij 129 euro.
Een goedkopere chipset is voor een mini-ITX-moederbord ook wel een logische keuze. Veel van de extra functies van bijvoorbeeld de Z690-chipset zijn voor een compacte pc niet zo relevant. Bijvoorbeeld het overklokken van de processor doe je vermoedelijk liever in een kast met meer koelpotentieel, en ruimte voor extra PCIe-slots met de grotere hoeveelheid lanes heb je op een ITX-bordje toch niet.
H610
B660
H670
Z690
PCIe (cpu)
16x PCIe 5.0
16x PCIe 5.0 + 4x PCIe 4.0
16x PCIe 5.0 + 4x PCIe 4.0
16x PCIe 5.0 + 4x PCIe 4.0
DMI
4x PCIe 4.0
4x PCIe 4.0
8x PCIe 4.0
8x PCIe 4.0
PCIe (chipset)
8x PCIe 3.0
6x PCIe 4.0 + 8x PCIe 3.0
12x PCIe 4.0 + 12x PCIe 3.0
12x PCIe 4.0 + 16x PCIe 3.0
USB 20Gbit/s
0
2
2
4
USB 10Gbit/s
2
2
2
6
USB 5Gbit/s
2
2
4
0
USB 2.0
6
6
6
4
USB totaal
10
12
14
14
Cpu overklokken
Geheugen overklokken
Geheugenslots
2
4
4
4
De belangrijkste verschillen tussen de chipsets in de Intel 600-serie
Voor deze test hebben we de methodiek van onze B660-round-up aangehouden. Dat betekent dat we twee vrm-tests uitvoeren: een 65W-test voor een appels-met-appelsvergelijking tussen alle borden, en een unlimited-test met een Core i7 12700K om de borden echt op de proef te stellen.
De testdeelnemers zijn de ASRock B660M-ITX/ac, de ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi en de B660I Aorus Pro DDR4 en H610I DDR4 van Gigabyte. MSI heeft op het moment van schrijven geen betaalbaar mini-ITX-moederbord voor socket 1700 in zijn assortiment. Het bordje van ASUS is het enige model in de test dat DDR5-geheugen vereist, de overige borden werken met DDR4.
Op deze pagina vind je onze foto's van alle geteste mini-ITX-bordjes en noemen we de opvallende specificaties van elk model.
ASRock B660M-ITX/ac
Zoals de naam al zegt, maakt de B660M-ITX/ac gebruik van de B660-chipset, maar ASRock verkoopt dit model ook vrijwel ongewijzigd met de H610- en H670-chipsets, voor respectievelijk een tientje minder en 40 euro meer. Het bordje heeft twee DDR4-slots en simpele heatsinks voor de vrm en de chipset. Tussen de chipset en het PCIe 4.0 x16-slot heeft ASRock een M.2-slot met vier PCIe 4.0-lanes geplaatst.
De ASRock B660M-ITX/ac heeft een simpele netwerkvoorziening op basis van een Intel-gigabitcontroller voor LAN en een Wi-Fi 5-controller. Die ondersteunt slechts snelheden tot 433Mbit/s. Ook de audiochip, een Realtek ALC897, valt in de categorie 'simpel maar doeltreffend'. Opvallend is dat ASRock heeft geïnvesteerd in een interne USB-C-header op een snelheid van 5Gbit/s, waarmee je de USB-C-poort aan de voorkant van je behuizing kunt aansluiten.
Op het gebied van de Vcore-stroomvoorziening heeft ASRock gekozen voor vijf Vishay SiC654-powerstages met een rating van 50A per stuk. Dat zijn relatief luxe componenten, maar voor goedkopere losse mosfets is op dit formaat simpelweg geen plek. Het aantal powerstages en de koeling ervan zijn wel beperkt, dus onze test zal moeten uitwijzen of dit voldoende is.
ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
De ROG Strix B660-I Gaming WiFi valt vooral op omdat hij als enige bord is voorzien van DDR5-slots. Zolang de prijzen van dat geheugen hoog blijven, maakt de keuze voor dit bord je complete systeem dus een stuk duurder. Hoewel het verschil inmiddels kleiner is dan toen DDR5 net uit was, is het nieuwe geheugentype op dit moment nog altijd ongeveer 50 procent duurder dan DDR4.
Daarbuiten heeft ASUS een zeer compleet bordje afgeleverd, met twee M.2-slots: een voorop, voorzien van een koeler, en nog een tweede op de achterkant van het pcb, verbonden met de chipset. Verder beschikt het bordje over een luxe Realtek ALC1220-audiocodec en een USB 3.2 Gen2x2-poort. Bovendien ondersteunt het PCIe x16-slot als enige van alle bordjes de nieuwste PCI Express 5.0-standaard, maar bij gebrek aan compatibele videokaarten heb je daar voorlopig nog weinig aan.
Ook de vrm is vanzelfsprekend van een hoger niveau. Onder de forse heatsinks treffen we voor de Vcore-rail acht Vishay SiC643-powerstages van 60A aan. Die worden aangestuurd door een ASP1200-controller.
Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
Gigabyte richt zich juist volledig op het goedkopere DDR4-geheugen met zijn bordjes. De B660I Aorus Pro DDR4 is wat duurder dan het ASUS-bord, maar een volledig systeem op basis van dit bordje zal dus aanzienlijk goedkoper zijn en iets langzamer. Net als ASUS heeft Gigabyte gekozen voor 2,5Gbit/s-ethernet en Wi-Fi 6 van Intel, maar de ALC897-audiocodec is wel minder geavanceerd. Ook heeft het Gigabyte-bordje maar één M.2-slot, dat wel is aangesloten op de snelle PCIe 4.0-lanes uit de processor en voorzien van een heatsink.
Pas onder de vrm-heatsinks komen we de meest in het oog springende specificatie van de B660I Aorus Pro DDR4 tegen. Voor de Vcore-vrm heeft Gigabyte een Renesas RAA229130-controller gekoppeld aan maar liefst acht ISL99390-powerstages, die een rating hebben van 90A per stuk. Daarmee heeft dit Gigabyte-bord veruit de sterkste vrm uit de test, op papier althans.
Gigabyte H610I DDR4
Met een vanafprijs van 129 euro is de H610I DDR4 het goedkoopste mini-ITX-bordje uit de test. Officieel verkoopt de Taiwanese fabrikant dit model zelfs niet in de Benelux, maar via Duitse groothandels druppelt er af en toe toch wat voorraad naar binnen bij Nederlandse webshops.
Ook dit bordje moest worden ontworpen binnen de restricties die inherent zijn aan het formaat, waardoor Gigabyte voor een vrm op basis van powerstages heeft moeten kiezen. Dat is hoogst ongebruikelijk op dit prijspunt; het enige andere socket 1700-bordje van rond de 130 euro met powerstages dat we kennen, is de pas geteste Soyo B660M Classic, maar die kwam dan ook van AliExpress. Wel is het aantal Vishay SiC654A (50A)-powerstages dat Gigabyte aan de OnSemi NCP81530-controller heeft gekoppeld, met vier stuks voor de Vcore beperkt, en zijn ze in het geheel niet voorzien van koeling. Mogelijk gaat dit ondanks de kwalitatief goede componenten dus toch nog tot problemen leiden in onze vrm-test.
De rest van het bordje is basaal uitgevoerd. De audio wordt verzorgd door een simpele ALC897-codec, de Intel-netwerkpoort gaat niet harder dan gigabit en wifi ontbreekt helemaal. Het M.2-slot is aangesloten op vier PCIe 3.0-lanes vanuit de chipset en zal de prestaties van een high-end ssd daarmee beperken, maar er is wel een ssd-heatsink aanwezig om te helpen met de warmteafvoer.
Vergelijkingstabellen: slots en chips
Op deze pagina zetten we de belangrijkste specificaties van de geteste mini-ITX-moederborden op een rij. Zo krijg je snel een indruk van waar je op kunt rekenen en vallen uitzonderlijke extra's of omissies op.
PCI Express
Alle vier de mini-ITX-bordjes hebben natuurlijk maar één PCIe x16-slot, want plek voor meer is er niet. Alleen bij de ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi werkt het uitbreidingsslot op PCIe 5.0-snelheid; bij de andere bordjes wordt hierop bezuinigd en haal je maximaal PCIe 4.0-snelheid.
Slot 1
ASRock B660M-ITX/ac
PCIe 4.0 x16
ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
PCIe 5.0 x16
Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
PCIe 4.0 x16
Gigabyte H610I DDR4
PCIe 4.0 x16
USB
De twee duurste bordjes in deze test onderscheiden zich duidelijk van de budgetbordjes als je naar de connectiviteit kijkt. Ze hebben als enige snelle USB-poorten van 10 of zelfs 20Gbit/s. Ook werkt alleen bij de ASUS ROG Strix en de Gigabyte Aorus Pro de interne USB-C-header op 10Gbit/s. Bij het ASRock-bordje biedt die slechts halve snelheid en de Gigabyte H610I heeft er zelfs helemaal geen.
Als we puur naar aantallen kijken, steekt de ASRock B660M-ITX/ac met vier USB-poorten wel erg schraal af bij de concurrentie. De Gigabyte H610I DDR4 heeft er zes en de duurdere bordjes van ASUS en Gigabyte tellen er allebei acht, waarvan een paar in de vorm van USB-C.
USB 2.0
USB 5Gbit/s
USB 10Gbit/s
USB 20Gbit/s
USB-C intern
ASRock B660M-ITX/ac
2
2
0
0
5Gbit/s
ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
3
4
0
1
10Gbit/s
Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
2
4
2
0
10Gbit/s
Gigabyte H610I DDR4
4
2
0
0
Geen
De ASRock B660M-ITX/ac heeft met vier stuks wel erg weinig USB-poorten
Opslag
Over het aantal SATA-poorten dat je krijgt, zijn alle moederbordfabrikanten het eens: vier stuks. Dat lijkt ons anno 2022 ruim voldoende. Op de voorkant van het bord vind je in alle gevallen een M.2-slot met vier lanes, maar die zijn bij het H610-bordje van Gigabyte wel van het oudere PCIe 3.0-type. Alleen ASUS heeft ook op de achterkant een slot gemonteerd. Aangezien daar doorgaans amper airflow is en er sowieso geen ruimte is voor een heatsink, kun je daar beter geen warm wordende PCIe 4.0-drive monteren.
SATA
M.2-slots 1/2
Gekoeld
ASRock B660M-ITX/ac
4
PCIe 4.0 x4
Nvt
0
ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
1
Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
4
PCIe 4.0 x4
Nvt
1
Gigabyte H610I DDR4
4
PCIe 3.0 x4
Nvt
1
ASUS heeft ook achterop een M.2-slot geplaatst, maar voor de koeling is dat natuurlijk niet ideaal
Video en audio
Om een monitor aan te sluiten, kun je altijd HDMI of DisplayPort gebruiken. Alleen de H610I DDR4 van Gigabyte biedt daarbovenop ook VGA. Van de vier poorten kun je er echter maar drie tegelijk gebruiken.
VGA
DVI
HDMI
DisplayPort
USB-C
ASRock B660M-ITX/ac
0
0
1
1
0
ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
0
0
1
1
0
Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
0
0
1
1
0
Gigabyte H610I DDR4
1
0
1
2
0
De goedkoopste twee bordjes uit de test hebben een simpele audiovoorziening op basis van een Realtek ALC897-codec. De B660I Aorus Pro biedt wel een optische S/PDIF-uitgang, maar de analoge audiokwaliteit is niet beter dan bij de instappers. Alleen ASUS gebruikt voor zijn ROG Strix-bord een luxere ALC1220-codec, die bovendien voorzien is van een aparte versterker voor een hoofdtelefoon.
Codec
Analoge jacks
S/PDIF
Versterker
ASRock B660M-ITX/ac
Realtek ALC897
3
Nee
Nvt
ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
Realtek ALC1220
5
Nee
Savitech SV3H712
Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
Realtek ALC897
2
Ja
Nvt
Gigabyte H610I DDR4
Realtek ALC897
3
Nee
Nvt
Verschillen tussen audiocodecs
Verbinding
Kanalen
Hoofdtelefoon- versterking
Max. dac snr
Max. adc snr
Resolutie
Dac
Adc
Realtek ALC897
HDA
10
2
Tot 32Ω
99dB(A)
95dB(A)
24bit 192kHz
Realtek ALC1220
HDA
10
3
Tot 600Ω
120dB(A)
110dB(A)
24bit 192kHz
Netwerk
Alle bordjes gebruiken uitsluitend Intel-chips voor de netwerkverbinding. De bekabelde aansluiting is bij de ASRock en de Gigabyte H610I DDR4 gewoon gigabit; de B660I Aorus Pro en het ASUS-bord beschikken over 2,5GbE. De twee laatstgenoemde bordjes hebben bovendien een moderne Wi-Fi 6-controller aan boord. Het ASRock-bordje moet het met een simpele uitvoering van Wi-Fi 5 doen, de H610I van Gigabyte heeft helemaal geen wifi.
LAN 1
Wifi
ASRock B660M-ITX/ac
Intel I219V
Intel AC3168 (Wi-Fi 5, 433Mbit/s)
ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
Intel I225V
Intel AX201 (Wi-Fi 6, 2400Mbit/s)
Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
Intel I225V
Intel AX201 (Wi-Fi 6, 2400Mbit/s)
Gigabyte H610I DDR4
Intel I219V
Nvt
Overige features
Aan de ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi en Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4 zie je direct af dat je te maken hebt met luxere borden, omdat het i/o-shield netjes in het moederbord is geïntegreerd. Dezelfde twee bordjes hebben als enige zowel rgb- als addressable rgb-connectors.
Gigabyte biedt op zijn B660-bord als enige de mogelijkheid om het bios te flashen zonder (compatibele) processor. Dat wordt pas een onderscheidende feature als straks de dertiende generatie Core-processors beschikbaar is, want dan heb je niet tijdelijk een chip van de twaalfde generatie nodig om je systeem werkend te krijgen. Als je pc niet start en je wilt snel achterhalen waar dat aan ligt, dan komen de probleemdiagnose-leds van pas, die alleen op het ASUS-bordje zitten.
Fan- headers
Bios- chip
Bios flashen zonder cpu
Probleem- diagnose
Onboard knoppen
Rgb / Argb
I/o-shield
ASRock B660M-ITX/ac
3
128Mb
Nee
Nee
Nee
0 / 1
Los
ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
3
128Mb
Nee
Ja, leds
Nee
1 / 1
Geïntegreerd
Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
3
256Mb
Ja
Nee
Nee
1 / 1
Geïntegreerd
Gigabyte H610I DDR4
3
256Mb
Nee
Nee
Nee
1 / 0
Los
Alleen de duurdere bordjes, zoals deze Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4, hebben een geïntegreerd i/o-shield.
Vrm-componentanalyse
Hoewel sommige van de mini-ITX-bordjes best prettig geprijsd zijn, maken ze alle vier gebruik van relatief dure powerstages voor de stroomvoorziening. De fabrikanten worden daar praktisch toe gedwongen door de compacte formfactor; een goedkopere vrm op basis van losse mosfets neemt een grotere oppervlakte in beslag en daar is geen ruimte voor.
Toch beschikken de Gigabyte H610I DDR4 en ASRock B660M-ITX/ac in verhouding over een zwakkere vrm, vooral doordat er minder powerstages zijn geplaatst. In het geval van het Gigabyte H610-bordje worden die bovendien niet gekoeld door heatsinks.
Op de duurdere ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi en Gigabyte B660I Aorus Pro worden tot dubbel zoveel powerstages gebruikt, die per stuk ook nog eens een hogere rating hebben. Gigabyte past zelfs 90A-powerstages toe, die een totale rating van 720A voor de Vcore-vrm opleveren.
Controller
Mosfets Vcore
Rating Vcore
ASRock B660M-ITX/ac
Richtek RT3628AE
5x Vishay SiC654 (50A)
250A
ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
ASP2100
8x Vishay SiC643 (60A)
480A
Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
Renesas RAA229130
8x ISL99390 (90A)
720A
Gigabyte H610I DDR4
OnSemi NCP81530
4x Vishay SiC654 (50A)
200A
De Gigabyte H610I DDR4 heeft geen vrm-heatsinks, dus je kunt alle componenten zo zien zitten.
Testmethode
Het belangrijkste onderdeel van onze moederbordentest is de vrm-test. De vrm is verantwoordelijk voor de omzetting van 12V uit de voeding in de door de processor gewenste spanning. Daarmee is het zowel een van de belangrijkste onderdelen van het moederbord als een onderdeel waarop bij goedkope modellen vaak wordt bezuinigd. In de specificatielijst merk je ontbrekende USB-poorten of M.2-slots immers eerder op dan magere vrm-componenten. Hoe de vrm van een moederbord exact werkt en wat de functie van alle onderdelen is, hebben we eerder uitgebreid uiteengezet in een achtergrondartikel op Hardware Info.
Niet een, maar twee vrm-tests
We hebben net als op de eerder geteste B660-moederborden niet een, maar twee vrm-tests uitgevoerd. Exact dezelfde test uitvoeren als op de eerder geteste Z690-moederborden was per definitie niet mogelijk, omdat we de cpu daarbij licht overgeklokt hadden en dat kan niet met de B660-chipset. In samenspraak met diverse communityleden hebben we twee tests bedacht: een test met een relatief lage belasting om een appels-met-appelsvergelijking van de vrm-temperaturen te kunnen maken, en een test met een hoge belasting. Bij die laatste test zullen veel van de goedkopere modellen waarschijnlijk gaan throttlen, waardoor die beter geschikt is om te bepalen of een moederbord een luxere processor kan huisvesten en of er bepaalde ingebouwde beperkingen aan de instelmogelijkheden zijn.
Vrm-test 65W
Vrm-test unlimited
Doel(en)
Appels-met-appelsvergelijking vrm-temperaturen
Achterhalen geschiktheid Core i7/i9
Ontdekken ingebouwde limieten
Gebruikte cpu
Intel Core i7 12700K
Ingestelde powerlimits
65W (PL1/PL2)
Maximaal instelbare
Ingestelde spanning
Auto
Auto
Voor beide vrm-tests gebruiken we een Intel Core i7 12700K-processor, simpelweg omdat we daarmee de tijd van het tweemaal monteren van een processor en koeler uitsparen. Die stellen we voor beide tests echter anders in.
In de 65W-test beperken we het stroomgebruik via het bios tot 65W, wat overeenkomt met de tdp, en daarmee het stroomgebruik bij langer durende belasting, van bijvoorbeeld de Core i3 12100 en Core i5 12400. De vrm-temperaturen die we in dit scenario meten, zijn goed te vergelijken tussen de moederborden.
Voor de unlimited-test laten we de Core i7-processor zoveel gebruiken als hij wil; in de praktijk is dat zo rond de 190W. Sommige van de geteste borden staan echter niet toe om dat in te stellen of grijpen in als de processor langere tijd zoveel gebruikt. Daardoor zijn de temperaturen niet perfect vergelijkbaar, maar deze test laat wel zien of een moederbord überhaupt geschikt is voor een Core i7- of i9-processor, nu of als je in de toekomst nog wilt upgraden.
We hebben in tegenstelling tot bij onze Z690-tests geen vaste spanning ingesteld, waardoor moederborden die standaard een wat lagere spanning gebruiken, een klein voordeel kunnen hebben. Als een vrm op zijn tenen loopt, is hij doorgaans niet erg stabiel meer, wat vastzetten en vooral het hardwarematig corrigeren lastig maakt. Bovendien bespaart het weglaten van dit aspect testtijd, die we nu voor de tweede vrm-test konden inzetten.
Meetmethode
Vooral in de 65W-test, waarbij de belasting van de vrm voor elk moederbord nagenoeg gelijk is, kunnen we eenvoudigweg de temperatuur meten om te beoordelen hoe goed de koeling is. Die meten we met een Flir E60-warmtebeeldcamera.
Bij de unlimited-test meten we uiteraard ook de vrm-temperaturen, maar wordt het daarnaast interessanter om te kijken naar hoe de prestaties, de kloksnelheden en het stroomgebruik van de processor zich ontwikkelen.
We voeren de tests uit met een gestandaardiseerd systeem in een NZXT H700-kast. Die is voorzien van vier op maximale snelheid draaiende ventilators en cpu-waterkoeling die de opgewekte warmte rechtstreeks de behuizing uit blaast. Van een gebrek aan airflow hebben de moederborden dus in elk geval geen last.
Prestaties en stroomverbruik
Tijdens de vrm-tests belasten we de processors gedurende een kwartier met de Cinebench 20 MT-benchmark. Na afloop van de test analyseren we de logfile en berekenen we zowel de gemiddelde benchmarkscore als de standaardafwijking. Substantiële afwijkingen van de prestaties of een gebrekkige consistentie kunnen immers wijzen op het terugklokken van de cpu: throttling in jargon.
Na afloop van de test resetten we het bios naar de standaardinstellingen plus het xmp-profiel van het geheugen. Met die instellingen voeren we aan het stopcontact een meting uit van het systeemverbruik. Dat doen we zowel onder belasting als idle, met een professionele EMU 1.X4-meter.
Prestaties en vrm-test - 65W
De eerste test voeren we uit met een vaste powerlimiet van 65W. Dat verbruik houdt ongeveer het midden tussen dat van de Core i3 12100 (quadcore) en de Core i5 12400 met zes cores. Het is een vermogen dat zelfs de goedkoopste modellen uit de test gemakkelijk moeten kunnen leveren, waardoor we een appels-met-appelsvergelijking van de vrm-temperaturen kunnen maken. Meer over de gekozen methodiek lees je op de pagina Testmethode.
Prestaties
Met alle powerlimits op 65W zien we beperkte prestatieverschillen, van maximaal een procent of tien. Bij de twee goedkoopste bordjes, de H610I DDR4 en B660M-ITX/ac, is de standaardafwijking duidelijk hoger dan bij de twee duurdere modellen. Toch zijn de prestaties in deze test niet zo relevant; het gaat ons bij de 65W-test vooral om de temperaturen die de bordjes in verhouding tot elkaar halen.
Als we naar de gemeten temperaturen kijken, splitst het testveld zich duidelijk in tweeën. De Gigabyte B660I Aorus Pro en ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi worden nog geen 40 graden; de twee goedkopere modellen eindigen rond de 60 graden.
Daarmee zijn de goedkope bordjes van ASRock en Gigabyte weliswaar prima geschikt voor een cpu die rond de 65W verbruikt, maar gaan ze vermoedelijk moeite krijgen met cpu's die nog veel meer stroom verbruiken.
Hieronder vind je per bord de foto's die we met de warmtebeeldcamera hebben gemaakt tijdens de 65W-test. Als je de mousepointer over een foto beweegt, zie je de naam van het bijbehorende bord. Als je de foto's aanklikt, zie je de naam bovendien boven in beeld staan.
Prestaties en vrm-test - Ongelimiteerd
Test nummer twee is een stuk uitdagender. We stellen de moederborden hiervoor in op de maximaal instelbare stroomlimiet, zodat de Core i7 12700K-processor continu zijn maximale allcore-kloksnelheid van 4,7GHz voor de P-cores vast kan houden. Meer over de gekozen methodiek lees je op de pagina Testmethode.
Prestaties
Het instellen van de maximale stroomlimieten kan maar bij drie van de vier borden. De ASRock B660M-ITX/ac heeft een ingebouwde limiet van 95W en kan een processor met een hoger verbruik dus niet maximaal laten presteren, al zou je de vrm koelen met vloeibare stikstof. Ook de Gigabyte H610I DDR4 noteert in deze test een duidelijk lager cpu-verbruik dan de twee duurdere borden, maar dat komt door 'gewone' thermal throttling, waarover zo meer.
Voor de prestaties betekent dat opnieuw een tweedeling. De Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4 presteert met 22.500 punten nog net wat beter dan de ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi, maar ze halen allebei de maximale kloksnelheid van 4,7GHz. De Gigabyte H610I DDR4 throttelt terug naar 4,2GHz en de ASRock B660M-ITX/ac laat de processor zelfs niet hoger klokken dan 3,9GHz. Dat neemt uiteraard een flinke hap uit de prestaties.
De Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4 is duidelijk de winnaar van de vrm-test, met een temperatuur van 61 graden zonder enige vorm van throttling. Ook het ASUS-bordje laat de processor maximaal presteren, maar wordt met 68 graden wel iets warmer. Dat strookt eigenlijk volledig met onze verwachtingen op basis van de gebruikte componenten; beide bordjes hebben acht Vcore-powerstages, maar alleen Gigabyte koos voor de efficiëntere 90A-versies.
Met 82 graden wordt de B660M-ITX/ac aanzienlijk warmer, maar belangrijker is dat dit bordje deze temperatuur haalt met een veel lagere belasting, geforceerd door de niet uit te schakelen powerlimits. Als de ASRock de processor net zoveel stroom zou laten verbruiken als de andere modellen in de test, was hij ongetwijfeld nog veel heter geworden.
Gigabyte laat zijn goedkoopste ITX-bordje wel gewoon maximaal boosten, maar dat wordt de vier ongekoelde powerstages van de H610I DDR4 toch al gauw te veel. De vrm bereikt een temperatuur van 90 graden, waarna de kloksnelheid van de processor naar beneden wordt bijgesteld.
Hieronder vind je per bord de foto's die we met de warmtebeeldcamera hebben gemaakt tijdens de unlimited-test. Als je de mousepointer over een foto beweegt, zie je de naam van het bijbehorende bord. Als je de foto's aanklikt, zie je de naam bovendien boven in beeld staan.
Stroomverbruik
Voor onze meting van het stroomverbruik stellen we de moederborden weer in zoals ze uit de doos kwamen, met het inschakelen van XMP als enige wijziging.
Idle verbruiken de bordjes allemaal rond de 46W. Onder belasting blijven de Gigabyte H610I DDR4 en ASRock B660M-ITX/ac door de diverse vormen van throttling duidelijk zuiniger, terwijl de twee bordjes die de processor maximaal laten boosten, een vrijwel identiek verbruik hebben.
In de bios'en van de geteste moederborden komen we amper zaken tegen die afwijken als we ze vergelijken met onze eerdere round-up van B660-moederborden op regulier formaat. ASUS heeft wat ons betreft nog altijd het bios dat het fijnst werkt, al is het wel één functie kwijtgeraakt: de unieke ingebouwde memtest. Die was op bijvoorbeeld de B660-F nog wel aanwezig, maar op deze B660-I komen we hem niet meer tegen.
Onderaan deze pagina vind je uitgebreide screenshot-walkthroughs van een bord van elk merk.
ASRock
ASUS
Gigabyte
Gemakkelijke modus
Zoekfunctie
Changelog voor opslaan
Bios flashen van internet
Ssd secure erase
Memtest
Fanspeedtuning
Rgb-verlichting
Alleen aan/uit
Alleen aan/uit
Bios-screenshots ASRock B660M-ITX/ac
Bios-screenshots ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi
Bios-screenshots Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4
Conclusie
Mini-ITX is en blijft een niche in moederbordenland. Als je voor een dubbeltje op de eerste rang wilt zitten, kun je beter een wat groter moederbord kopen. Een interessante eigenschap van de ITX-bordjes is dat ze allemaal gebruikmaken van een vrm op basis van kwalitatief goede powerstages, simpelweg omdat er voor de goedkopere maar grotere losse mosfets niet genoeg plaats is.
Goede vrm-componenten, maar toch throttling
Toch kun je ook een vrm op basis van kwalitatief goede componenten prima laten throttlen, bewijzen ASRock en Gigabyte door er weinig van te plaatsen en ze slecht of niet te koelen. Zowel de ASRock B660M-ITX/ac als de Gigabyte H610I DDR4 is daardoor bruikbaar voor maximaal een Core i5. Alleen de duurdere ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi en Gigabyte B660I Aorus Pro DDR4 zijn in staat om onze 'unlockte' Core i7 12700K-processor maximaal te laten presteren zonder te warm te worden.
Van de twee goedkoopste bordjes gaat onze voorkeur uit naar de Gigabyte H610I DDR4. Dat model is goedkoper dan de ASRock, kent geen kunstmatige powerlimits en heeft meer aansluitingen. Toch reiken we geen award uit, omdat de prijs naar onze smaak nog altijd aan de hoge kant is voor wat je krijgt. Een betere verkrijgbaarheid had daar vermoedelijk bij geholpen, want officieel wordt dit moederbord niet gevoerd in de Benelux.
Het beste moederbord vereist (helaas) DDR5
In het duurdere segment is de ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi duidelijk de beste keuze, met onder meer een capabele vrm, veel en snelle aansluitingen, luxe onboard-audio en als enige een tweede M.2-slot. Een Excellent-award is op zijn plaats, maar we vinden het zonde dat ASUS geen DDR4-versie aanbiedt. Dat onderstreept maar weer waarmee we deze conclusie begonnen; je kiest voor mini-ITX uit luxe en niet om een zo kosteneffectief mogelijk systeem samen te stellen.
Wat betreft de ROG STRIX, kan niet zeggen dat DDR5 echt nog een negatief argument te noemen is. Vooral omdat je er ook PCI-E 5 bij krijgt en een VRM opzet die CPU upgrades aan kan én goedkoper dan de Aorus (die als enige andere high-end CPU's, en dus mogelijk ook zonder gedoe raptor lake upgrade, aan kan).
Gezien je hiermee daadwerkelijk een sneller en toekomstbestendig systeem krijgt een punt die zeker discussie waard is. Kun je zonder problemen over paar jaar upgraden naar een 2e hands 12700/12900 en misschien zelfs 13400/13600/1370013900 of hoe raptor lake er ook uit gaat zien. Zolang je maar aircooler gebruikt, met AIO kan het VRM wat kritisch worden bij de echte top-end. PCI-5 staat ook nieuwere GPU toe zonder nieuwe bottleneck te introduceren, ram kun je ook rustig upgraden, etc.
Kijk je dan naar de levensduur van een moederbord, kan je daardoor er aanzienlijk meer jaren uithalen én betere prestaties tegenover de concurrentie.
Zou me niks verbazen als je met de ROG 8-10 jaar door kan (1-2x nieuwe GPU, misschien keertje CPU& upgrade) en de rest rond de 5 jaar al irritaties oplevert omdat je voor de nVidia 5xxx wilt gaan en PCI-e4 als bottleneck hebt. Dat zagen we met PCI-E3 vs 4 op o.a. de 1080; toch zonde als je voor 500-800 je GPU upgrade omdat je RDR wilt spelen en 10% FPS misloopt van een kleine besparing vele jaren ervoor.
Dan kijk je toch anders aan tegen een totaal prijsverschil voor DDR4 3600C16 vs DDR5 5600C36. Waar we dan over praten? Ongeveer 10,- werkelijke meerprijs gezien hoeveel duurder het Aorus bord is. 10,- voor sneller ram en PCI-E 5? Ik zou er blind voor tekenen.
offtopic: En dat heb ik ook. Als het goed is komen vrijdag de laatste spullen binnen voor de nieuwe build; met inderdaad PCI-e 5 en DDR5
p.s. 2e m.2 SSD ongekoeld is imo ook een invalide argument. Want in welke casus zou je als gamer 2 M.2 SSD's tegelijk zwaar belasten? Waarom zou je 2x een Samsung Pro 980/WD SN850 van 1 TB doen ipv 1x 2TB of hoe deze casus er ook uit zou zien?
De meesten zullen 1 m.2 gebruiken, en voor OS&opslag de sata-SSD overzetten uit de vorige PC omdat die gewoon ruimschoots voldoen voor het doel. Mocht je een 2e M.2 gebruiken, zal het eerder el cheapo opslag zijn denk ik zo waarbij temperatuur/throttling geen issue vormt.
Helemaal als het zowiezo het enige bord is met uberhaupt een 2e M.2...
[Reactie gewijzigd door Xanaroth op 22 juli 2024 15:22]
Dat zagen we met PCI-E3 vs 4 op o.a. de 1080; toch zonde als je voor 500-800 je GPU upgrade omdat je RDR wilt spelen en 10% FPS misloopt van een kleine besparing vele jaren ervoor.
Hoe kom je bij 10%? Er is is onder andere door Tweakers getest of de 3080 profiteert van PCIe 4 en het verschil is zo klein dat het binnen de foutmarge valt:
Er is eigenlijk maar 1 kaart die zo weinig PCIe lanes heeft dat hij echt wordt afgeknepen door PCIe 3 en dat is de 6400. De chip op die videokaart was eigenlijk ook nooit bedoeld voor discrete kaarten, maar voor laptops waar deze altijd op PCIe 4 gezet zou worden.
We zien steeds dat videokaarten normaliter zoveel lanes krijgen dat ze volledig gevoed kunnen worden met een oudere PCIe generatie. De meerkosten van die extra lanes zijn zo laag dat het niet logisch is voor de fabrikanten om de upgraders met een ouder moederbord in de kou te laten staan.
Kun je zonder problemen over paar jaar upgraden naar een 2e hands 12700/12900 en misschien zelfs 13400/13600/13700/13900 of hoe raptor lake er ook uit gaat zien.
Dit vindt ik ook nogal een zwak argument omdat Raptor Lake slechts een refresh is. Gezien de relatief hoge tweedehands- en nieuwprijzen ten opzichte van de winst is het zelden een goed idee om zo'n kleine upgrade te doen.
Bij AM4 kon je daadwerkelijk een flinke upgrade uitvoeren. Ryzen 1700X naar 5600X of zelfs een 5800X3D is een gigantische stap. Een upgrade van een i5-8400 naar een i9-9900K geeft veel minder winst en die upgrade is heel duur, zelfs tweedehands zonder garantie e.d. Dus de prijs/prestatiewinst van een upgrade op Intel is veel slechter en meestal niet slim.
AMD heeft beloofd om zo'n lang upgrade pad bij AM5 weer te gaan proberen. Dus als je toekomstvast wilt zijn met een DDR5 platform zou ik toch echt wachten op AM5.
[Reactie gewijzigd door Ludewig op 22 juli 2024 15:22]
O.a. van FarCry, RDR en Monza benchmarks gezien met verschil rond dat niveau. Verschilt per game, iets als Cyberpunk merkt er veel minder van lijkt het. Weet ik veel welke game je over 5-8 jaar speelt op je Nvidia 5xxx GPU en hoe gevoelig die is voor bepaalde component keuzes?
Toch zonde als je je GPU upgrade voor een goed bedrag, en serieus performance mist om een 10,- besparing jaren ervoor.
Punt is daar bovenop dat DDR5 als expliciet nadeel staat, zonder enige onderbouwing. Terwijl in de praktijk die build een hele 10,- meer zou kosten en je er nu meer snelheid voor terug krijgt én toekomstbestendigheid als bonus.
-----
Wat betreft upgraden vind ik het een super sterk argument. Je kan nu amper verschil zien tussen een 5600x/12400 en de 5900/12900 op 1440p, hooguit paar FPS. Menige CPU wordt amper voor 25-50% belast in moderne games omdat het vooral draait om de GPU. Als je kijkt naar 4k zie je soms geeneens verschil tussen budget en high-end, dan is alleen de GPU nog relevant. Je praat snel over gewoon geen verschil op 4k Ultra ondanks prijs die x3 gaat.
Als je straks dan GPU upgrade met een Nvidia 5xxx of 6xxx, kan een kleine upgrade (12100/400/600 naar 2e hands 13900) genoeg zijn om je bottleneck te verhelpen.
Vroeger waren nieuwe PC's echt een dingetje, sprongen waren gigantisch op veel vlakken. Tegenwoordig kun je er rustig 10+ jaar uit halen als je beetje creatief upgraden kan... maar dan moet de upgrade wel kunnen. Met PCI-E 5 en DDR5 weet je tenminste dat upgraden kan.
[Reactie gewijzigd door Xanaroth op 22 juli 2024 15:22]
O.a. van FarCry, RDR en Monza benchmarks gezien met verschil rond dat niveau.
Als je games gaat cherry picken lijken de verschillen veel groter dan ze gemiddeld genomen zijn. Maar in elk geval 1 van de spellen die je noemt haalt geen 10% extra FPS.
Punt is vooral dat nu DDR5 als expliciet nadeel staat, zonder enige onderbouwing. Terwijl in de praktijk die build een hele 10,- meer zou kosten en je er nu meer snelheid voor terug krijgt én toekomstbestendigheid als bonus.
Daar ben ik het niet mee oneens als je het alleen over de vergelijking hebt tussen deze twee moederborden. Ik weet niet of er nog betere borden buiten deze vergelijking zijn gehouden. Deze categorie moederborden heeft niet mijn interesse.
Maar over het algemeen zijn moederborden met DDR5 niet goedkoper relatief tot de kwaliteit, dus normaliter heb je de flinke meerprijs van DDR5, zonder significante snelheidswinst.
Vroeger waren nieuwe PC's echt een dingetje, sprongen waren gigantisch op veel vlakken. Tegenwoordig kun je er rustig 10+ jaar uit halen als je beetje creatief upgraden kan... maar dan moet de upgrade wel kunnen. Met PCI-E 5 en DDR5 weet je tenminste dat upgraden kan.
Maar dit moederbord heeft alleen PCIe 5 voor de GPU en niet voor de M.2. Dus het is helemaal geen volledig PCIe 5 bord. AMD zet voor AM5 juist in op PCIe 5 M.2 voor zowel de B- en X-borden, maar niet op PCIe 5 graphics voor B650. Dat geeft aan dat zij juist meer voordelen zien in PCIe 5 M.2.
Op basis van de presentaties die ik heb gezien, lijkt men erg veel te verwachten van DirectStorage, met name bij de nieuwere GPUs die zelf ingepakte textures kunnen 'unzippen'. Het duurt wel erg lang voordat games met DirectStorage uitkomen, maar als je nog 10 jaar wil doen met je bord, zal dit wel relevant worden. Zo komt Forspoken met DirectStorage in januari 2023 uit.
Mijn inschatting is dat een PCIe 5 M.2 straks veel meer voordeel gaat geven voor de game-ervaring dan een PCI-E 5 slot voor de GPU of een DDR5 upgrade.
2e m.2 SSD ongekoeld is imo ook een invalide argument. Want in welke casus zou je als gamer 2 M.2 SSD's tegelijk zwaar belasten? Waarom zou je 2x een Samsung Pro 980/WD SN850 van 1 TB doen ipv 1x 2TB of hoe deze casus er ook uit zou zien?
Niet mee eens. Je kan prima 2 SSD's gekoeld willen hebben. Bijvoorbeeld als je dual boot. Dan wil je toch niet beperkt zijn als je net de andere SSD nodig hebt? Ook als je straks het OS (Page file etc) op de ene SSD hebt staan en de game op de andere SSD zal je deze tegelijkertijd gebruiken.
Als je 2 SSD's tegelijk gebruikt (game op A, OS op B ) betekend niet dat belasting een probleem vormt. Je moet de SSD ook genoeg belasten dat je temperatuur significant oploopt aanloopt én langdurig genoeg dat deze gaat throttlen én dat je gebruik dusdanig intensief is dat je het ingrijpen merkt.
Iets als een OS/virusscan/discord zal niet voor genoeg en constante belasting kunnen zorgen zoals een benchmark test dat doet. Even een piekje bij het laden, daarna klaar. Je praat al snel over een 40-50 graden tijdens normaal gebruik? Met een maximale temperatuur van 80 totaal niet iets om zorgen te maken of extra te investeren in koeling.
Dan krijg je nog de vraag, dat je met een PCI-E 4.0 SSD of een sata-600 SSD niks echt zal merken op dat vlak. Een casus als dual-boot die jij aangeeft: diegene kan rustig meerdere SATA-600 SSD's gebruiken (en evt 1 ongekoelde pci-e SSD) en de gekoelde slot gebruiken voor 1-2-4-8... TB werk/game/whatever drive.
[Reactie gewijzigd door Xanaroth op 22 juli 2024 15:22]
Straks met DirectStorage gaat dat anders zijn, helemaal als je onverhoopt toch moet gaan swappen. Ik was vergeten om DirectStorgage achter het woordje straks te zetten in mijn eerste reactie.
Dan krijg je nog de vraag, dat je met een PCI-E 4.0 SSD of een sata-600 SSD niks echt zal merken op dat vlak. Een casus als dual-boot die jij aangeeft: diegene kan rustig meerdere SATA-600 SSD's gebruiken (en evt 1 ongekoelde pci-e SSD) en de gekoelde slot gebruiken voor 1-2-4-8... TB werk/game/whatever drive.
Ik heb nu een aantal spellen die ik niet op linux kan spelen, maar ik ben te lui om opnieuw op te starten als ik klaar ben met spelen. Dat betekent dus dat sommige spellen dubben geïnstalleerd staan en dat je op beide drives de performance wil van je primaire SSD. Er zijn echt spellen waar het wel uit gaat maken of je een PCIe SSD hebt of een SATA SSD. Vooral als je heel veel content moet inladen ga je echt een verschil merken. Voorbeelden zijn o.a. DCS:World en Arma met veel mods. In DCS scheelt het bijv. ca 45 sec. laadtijd als ik een 970 Evo plus gebruik t.o.v. een 850 Evo, dat is ongeveer twee keer zo snel. Het is misschien niet de vier keer zo snel als dat theoretisch mogelijk is, maar het is zeker merkbaar. Bij de gemiddelde huis-tuin-en-keuken shooter die gemaakt is voor een console ga je er inderdaad weinig van merken. En je wil echt wel een eigen opslagmedium per OS, dat is echt veel beter dan partitioneren en dan bij een herinstallatie allerlei capriolen uit te moeten halen om dat weer te repareren. Dat is een stukje comfort waar ik niet meer zonder kan.
[Reactie gewijzigd door ocf81 op 22 juli 2024 15:22]
Dus jij zegt ik wil 2x een high-end SSD, maximaal belasten, en per se ITX bord. Dan pak je 15,- want dat is het prijsverschil tussen de 980 Pro en 980 Pro met heatsink. Probleem opgelost, geen dremel nodig zoals je in een andere opmerking stelt.
Die Dremel heb je nodig om een gat te maken in de kast., aangezien het 2e M.2 slot op de achterkant zit en er ruimte moet worden gemaakt voor de heatsink. Maar de extra heatsink is dan idd de enige optie.
[Reactie gewijzigd door ocf81 op 22 juli 2024 15:22]
Als je dan toch zo'n fanatieke gebruiker bent dan kies je waarschijnlijk ook wel voor een atx bord ipv itx
Persoonlijk zal ik inderdaad niet zo snel aan de mini-ITX gaan omdat ik graag wat meer sloten wil, o.a. omdat ik 10GbE als vereiste heb, maar als je met 2 SSD's af kan en verder niet zo veel nodig hebt, dan zou ik geen reden zien om niet voor zo'n bord te gaan. Misschien dan maar aan de slag met een Dremel om het toch mogelijk te maken.
[Reactie gewijzigd door ocf81 op 22 juli 2024 15:22]
Hangt er vanaf. Ik heb zelf ook m-ITX formfactor en je kunt toch ook prestaties én een klein formaat willen?
Ik heb een systeem wat weliswaar wat ouder is maar ook destijds snel en zo optimaal mogelijk maar wel in een kleine behuizing die niet in de weg staat.
Ik ben al heel lang een fanatieke gebruiker en een ITX enthousiast en ik ben niet de enige gezien de populariteit van het kanaal Optimum Tech ( Optimum Tech Best ITX cases ).
Niet mee eens. Je kan prima 2 SSD's gekoeld willen hebben. Bijvoorbeeld als je dual boot. Dan wil je toch niet beperkt zijn als je net de andere SSD nodig hebt? Ook als je straks het OS (Page file etc) op de ene SSD hebt staan en de game op de andere SSD zal je deze tegelijkertijd gebruiken.
Dat is gewoon een kwestie van opletten als je je chassis kiest. In mijn kast TT Tower100 is de hele achterkant van het mobo open, tenzij je daar HDDs of SATA SSDs plaatst. Er is zelfs ruimte voor een fan.
De andere optie is een paar thermalpads op je SSD en de backplane gebruiken als heatsink.
Die suggestie van de thermal pad is wel een creatieve. Ik vraag me echter wel af hoe dik die thermal pad dan moet worden. De gemiddelde standoff is ca 10mm. Een thermal pad van 5mm is bijna te dik om nog nuttig te zijn.
DDR5, nog sneller dan DDR4 maar steeds standaard zonder ECC? Wat verder ook lastig te krijgen is, en peperduur is? Blijf het bijzonder vinden. Het is maar 12,5% meer geheugen dat nodig is, en je krijgt er zoveel voor terug qua data integriteit.
Want in welke casus zou je als gamer 2 M.2 SSD's tegelijk zwaar belasten? Waarom zou je 2x een Samsung Pro 980/WD SN850 van 1 TB doen ipv 1x 2TB of hoe deze casus er ook uit zou zien?
RAID-0 op hoge snelheid. En een Samsung 980 Pro haalt in synthetische benchmarks leuke scores, maar als-ie gaat trottlen kakt-ie mooi in. Vooral als-ie voller raakt, kakt-ie ook in.
[Reactie gewijzigd door Jerie op 22 juli 2024 15:22]
Daarbij aanvullend, Uitgaan dat je 16GB ram wilt, dan is de meerprijs zo'n €30-50 (even naar de meest populaire setjes gekeken). Aangezien de ASUS wat goedkoper is dan de Gigabyte, is onder de streep het verschil bijna verwaarsloosbaar.
Relevant om te weten is dat niet alleen overclocken niet mogelijk is met deze bordjes, maar ook undervolten is niet mogelijk. Ik heb de Asrock en de Gigabyte h610 gehad, met het doel om de 12400 te undervolten. Dit kan echter niet zonder grote, onverklaarbare verminderingen in prestaties. Avonden mee bezig geweest, maar voor mij niet oplosbaar.
Toch erg jammer.
Huidige borden zijn ook steeds ingewikkelder en de eisen die aan de borden gesteld worden zijn steeds hoger (Bv qua traces tussen CPU en geheugen, en CPU en PCIe 4 slot).
Steeds meer dingen op het bord zoals M.2 sloten, koeling daarvoor, audio is over het algemeen beter geworden.
BIj ITX is het ook nog eens de uitdaging om dat alles op een klein bordje te proppen + het is al een niche en dat zorgt er voor dat die bordjes nóg iets duurder zijn.
Overigens zijn de Asus ITX mid-range chipset borden al jaren rond de €200 dus dat is niets nieuws.
Voor het topic Het grote zuinige server topic - deel 3 zijn we eigenlijk altijd op zoek naar zuinige moederbordjes Het gemeten idle stroomverbruik hier is gigantisch in vergelijking met de resultaten die in het topic worden behaald, de oorzaak is ongetwijfeld de cpu, voeding en geen finetuning.
Ik snap wel dat er keuzes moeten gemaakt worden bij een review. Zeker om de testtijd niet gigantisch te laten oplopen. Toch zou het leuk zijn om eens resultaten te zien met i3 en een zuiniger voeding. Een 1000W voeding is gigantisch overkill, de voeding wordt op dit laag vermogen dan namelijk erg inefficiënt. Het 80 Plus Gold label maakt dan weinig uit, die spreekt namelijk over efficiëntie bij 20% wat bij deze voeding nog steeds 200W is. Met de huidige energieprijzen is een minderverbruik mooi mee genomen
Het verwondert me trouwens wel dat de H610 het hoogst scoort in het idle verbruik. Dat lijkt me vreem, het is het bord met het minste features. Ik ga er trouwens van uit dat de gemeten vermogens aan het stopcontact zijn?
[Reactie gewijzigd door D-Three op 22 juli 2024 15:22]
Als er geen optimalisatie in de BIOS (en met drivers, power plan) heeft plaatsgevonden, kan niet worden bepaald welk moederbord het zuinigste is in idle. Een paar andere instellingen en de resultaten zijn compleet anders. Voor admins en gebruikers.
Meten inclusief een grafische kaart geeft geen betrouwbaar beeld van het verbruik van het moederbord zelf.
@Tomas Hochstenbach
Ik zou eerst de BIOS optimaliseren, de juiste drivers en OS instellingen gebruiken, en dan meten zonder grafische kaart, nadat de monitor in slaapstand is geraakt. Op de BIOS instellingen na is dat grotendeels te automatiseren.
Voor m'n professionele klanten neem ik altijd mini-ITX bordjes in een mini case. Mooi twee schermen aansluiten en veel kracht in een klein format.
Grootste probleem momenteel is het vinden van kleine cases. Vroeger namen we altijd de Antek ISK-110, een 22x21x8 cm. (een 80euro ex btw) Maar niet meer te leveren via onze importeurs.
(momenteel de JX-500 als enige alternatief in dat volume, maar dat is duidelijk een lagere kwaliteit)
Ik heb 2 setups gebouwd, eentje met een Streacom F7C Alpha van +/- 6L.
De andere, in een zoektocht naar alsmaar kleiner, is een Intertech ITX601 die maar 2,5L is.
Grootste voordelen van zo'n setup zijn: standaardcomponenten (dus geen dichtgesoldeerde NUC) én toch standaard i7 power (dus ook hier: geen toegeknepen mobiele CPU, zoals een NUC).
Beide systemen draaien al meerdere jaren, naar volle tevredenheid .
Ik denk niet dat je een kleinere case dan die ITX601 gaat vinden, want je zit enerzijds met de afmetingen van het m-ITX formaat en anderzijds met de minimale hoogte van de Noctua NH L9.
Een dure intel cpu vreet stroom en heeft een duur moederboard nodig met een goede vrm. Whats new? Heb je een i3 is er keuze genoeg. Itx is altijd compromissen sluiten. Grootste probleem bij intel is het koelen van de cpu in een kleine formfactor pc. want de mee geleverde stock koelers kun je op de volgende verdieping horen onder load .
Dat klopt niet alles erop en eraan houd in dat je 12900ks nog zelf wat extra oc erbij moet aankunnen en dan heb je het over extra veel overbemeten fasen waar er in geval van itx formaat gewoon geen plaats voor is. Zelfs de high-end itx is compromie alleen minder uitgebreide compromie dan de gemiddelde of low budget itx varianten.
Naast voor koeling past itx ook in e-atx kast. Maar ja i9 full voeden gaat niet lukken.
En als voor itx gaat dan ook vaak mini behuizing en dan heb je dus ook beperking in koeling.
Ik ben zelf voor een MSI Pro B660M-A gegaan, die doet het op VRM-gebied juist prima voor een budget board, zeker vergeleken met de concurrentie. Ik hoef geen ITX in mijn case, M-ATX past prima.
Ik ben daar dan ook voor gegaan, zodat ik wat upgrade mogelijkheden heb in de toekomst. Voor nu even het budget beperkt gehouden ivm andere prioriteiten en er een i3-12100F in gehangen. Stille koeler, zuinige CPU, snel zat voor de meeste games. En meer dan quad core heb ik nu toch nog niet nodig.
[Reactie gewijzigd door Grrrrrene op 22 juli 2024 15:22]
Heb je een i3 is er keuze genoeg. Itx is altijd compromissen sluiten.
In een Node 202 (kast van 10 liter) heb ik gewoon een i7-8086k draaien, een CPU met een TDP van 95 watt. Werkt goed.
Grootste probleem bij intel is het koelen van de cpu in een kleine formfactor pc. want de mee geleverde stock koelers kun je op de volgende verdieping horen onder load .
Dat is niet echt een probleem, want goede third-party koelingoplossingen zijn er voldoende, ook voor de kleine form factors. Als dat lukt met slechts 56 mm hoogte, dan kan je niet echt spreken van een probleem.
[Reactie gewijzigd door The Zep Man op 22 juli 2024 15:22]
Heb zelf een overklokte 5800x en 3080 (op stille modus) draaien met goede temps in een ncase m1 (van 12-13L) of iets dergelijks met 2 m.2 ssds en 2 2,5 inch ssds. 0 compromissen anders dan een meerprijs voor de case, goede noctua koeler kopen en degelijk onderzoek naar de beste koeling en gepaste hardware voor de case.
Je betaalt iets meer voor de goede koeler en luxe kleine case maar heb dan een pc die zo klein is dat mensen denken dat het een subje is voor m'n pc speakertjes.
Ook altijd een goede optie voor ITX boards is een dual ITX rack server.
Handig voor redundancy of een paar van die als poor mans cluster (cases hoeven ook niet duur te zijn).
Heb je met twee van deze en in het begin een paar simpele i3s of i5s een mooi upgrade pad.
En kinda een dual CPU server to boost about .
Zie ik nou een PS/2 aansluiting op die Gigabyte H610I? Dat is nog eens een blast from the past. Worden er nog toetsenborden of muizen met zo'n aansluiting gemaakt?
Ik was heel benieuwd naar ASRock H670M-ITX/ax als alternatief voor ASUS ROG Strix B660-I Gaming WiFi.., jammer dat die niet worden vergeleken. Gygabyte H610I en Asrock b660 zijn van andere prijsklasse en niet echt een partij voor borden van rond de 200 euro.
[Reactie gewijzigd door Verwijderd op 22 juli 2024 15:22]
Ik gebruik nu zelf sinds een aantal maanden een Asrock Z690M-ITX/ax boardje in combinatie met een Intel i5 12600 K en tot nu toe werkt het prima. Althans in de huidige pc-case werkt het systeem nu prima maar in een kleinere M-ITX case met maar 1 koeler had ik wel last van regelmatig throttlen. Zeker bij de Asrock boardjes met mindere koeling van de VRM's is het wel van belang dat er een goede airflow in de case is.
Zeker wel mee eens dat Asrock de koeling van de VRM's beter had mogen aanpakken zoals bij de Asus en Gigabyte boardjes. Punt voor mij persoonlijk was echter dat een Asus m-ITX Z690 boardje veel te duur was net als het Gigabyte boardje. Daarbij genomen nog eens dat zowel het Asus als Gigabyte boardje alleen DDR5 ondersteund wat voor een paar maanden terug nog onbetaalbaar was. Ander punt was ook nog dat voor een paar maanden terug nog geen B660 boardjes op de markt waren.
Keuze voor de i5 12600 K was meer omdat ik in 1ste instantie alleen met de iGPU wilde gaan werken en die bij de i5 12600K net wat krachtiger zou zijn. Ja zou zijn want in de praktijk zijn ook de huidige iGPU's alleen geschikt voor wat Office werk. Achteraf gezien was dus een i5 12400 ook prima geweest maar in zijn algemeenheid merk ik toch wel dat de i5 12600 K toch net wat meer pit heeft.
:fill(white):strip_exif()/i/2004875636.jpeg?f=thumblarge)
:fill(white):strip_exif()/i/2004874560.jpeg?f=thumblarge)
:fill(white):strip_exif()/i/2004905776.jpeg?f=thumblarge)
:fill(white):strip_exif()/i/2004917534.jpeg?f=thumblarge)
:strip_exif()/i/2005204656.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204654.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204652.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204662.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204660.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204664.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204658.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204670.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204668.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204672.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204678.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204676.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204674.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204680.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204682.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005204684.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005201516.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2005201632.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2005201736.jpeg?f=imagearticlefull)
:fill(white):strip_exif()/i/2004875636.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004874560.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004905776.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004917534.jpeg?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004875636.jpeg?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004874560.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006719840.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006297536.jpeg?f=fpa_thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004905776.jpeg?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004917534.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004636560.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005416386.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005146434.jpeg?f=fpa_thumb)
/i/2004970960.png?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004875438.jpeg?f=fpa_thumb)
/i/2004611214.png?f=fpa)
:strip_icc():strip_exif()/u/19522/crop6124d729ee8a5_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/5722/ocf81_avatar_3.gif?f=community){kind=avatar}
:strip_icc():strip_exif()/u/71325/blablaleet.jpg?f=community){kind=small}
/u/217510/crop660db19c1cf7b_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/193135/tigga.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/236707/crop58691345358b8_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/310759/crop5a8fa260a4c33_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/71414/images.jpg?f=community){kind=small}
/u/37667/Gundam1.png?f=community){kind=small}
Het gemeten idle stroomverbruik hier is gigantisch in vergelijking met de resultaten die in het topic worden behaald, de oorzaak is ongetwijfeld de cpu, voeding en geen finetuning.
/u/216161/crop5daf72732a011.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/44006/main.gif?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/44074/avatar001.gif?f=community){kind=avatar}
:strip_icc():strip_exif()/u/57628/borat2.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/18872/crop643c23a7a7810_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/7013/spunky_main.gif?f=community){kind=small}
/u/94596/crop643fb12fd4e6d.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/335350/crop61a63ee1f224f.jpg?f=community){kind=small}