17 DDR5 Z690-moederborden Round-up

Topmobo's voor supersnel geheugen

Conclusie

Als je nu een pc samenstelt met DDR5-geheugen, dan heeft de prijs-prestatieverhouding duidelijk niet je hoogste prioriteit. Zelfs met de snelst beschikbare cpu, een Core i9 12900K, kwamen we in onze DDR4- vs. DDR5-test gemiddeld uit op een verschil van slechts 5 procent ten opzichte van DDR4. Voor de meeste prestaties per euro hoef je dus ook geen Z690-bord met DDR5-ondersteuning te kopen. Zo'n moederbord koop je als je best wat extra geld wilt spenderen aan luxe features, een tof uiterlijk of gewoon pure overkill.

Met de Gigabyte Z690 UD AX, met 219 euro het goedkoopste bord in deze test, is weinig mis. In feite is het gewoon de eerder met een Great Value-award bekroonde UD DDR4 met andere geheugenslots. Het is alleen geen heel logische keuze om in dat segment een DDR5-bord te kopen. Wil je dat om een specifieke reden toch, dan heb je er een prima koop aan, maar awardmateriaal vinden we het niet.

Een luxe basis: 250-350 euro

De meeste Z690-borden met DDR5-geheugen zijn dan ook een stuk duurder. Rond de 300 euro is een populair segment; liefst zes modellen in deze test vallen binnen de range van 250 tot 350 euro. In dat segment mag je een stevige vrm, luxe audiovoorziening en enkele USB-poorten van de snelst beschikbare typen verwachten. Ook kun je tot vier M.2-ssd's kwijt, die allemaal worden gekoeld.

Ga je niet overklokken en hoef je geen typisch gaminguiterlijk? Dan is de Gigabyte Z690 Aero G in dit segment een interessante optie. Dat de wifi niet (gegarandeerd) van de nieuwste 6E-standaard is, is een kleine smet op een bord dat toch de nodige tientjes goedkoper is dan onze twee reguliere aanraders in dit segment en daarvoor een Great Value-award krijgt. Die reguliere aanraders zijn de Gigabyte Z690 Aorus Pro en MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi, die allebei voor 330 euro in de winkel liggen. Gigabyte biedt meer USB-poorten en een foutcodedisplay, maar voor de snelste wifi moet je bij MSI zijn. Welk van die zaken je het belangrijkst vindt, is zo persoonlijk dat we ze allebei van eremetaal voorzien.

Productvergelijking	Gigabyte Z690 AERO G (rev. 1.0)	ASUS PRIME Z690-A	MSI MAG Z690 TORPEDO	Gigabyte Z690 AORUS PRO (rev. 1.0)	MSI MAG Z690 Tomahawk WiFi	Gigabyte Z690 AORUS ULTRA (rev. 1.0)
M.2-slots (waarvan gekoeld)	4 (4)	4 (3)	4 (3)	4 (4)	4 (4)	4 (4)
Wifi	Wi-Fi 6	Nvt	Nvt	Wi-Fi 6	Wi-Fi 6E	Wi-Fi 6
USB (waarvan 10Gbit/s of hoger)	10 (3)	8 (4)	8 (4)	12 (5)	8 (4)	12 (5)
Foutdiagnose	Leds	Leds	Leds	HEX-display	Leds	Leds
Bios flashen zonder cpu	Ja	Nee	Ja	Ja	Ja	Ja
Vrm-temperatuur	50°C	46°C	45°C	49°C	44°C	49°C
		vanaf € 246,75	vanaf € 274,94			vanaf € 300,06

Wat prijs betreft komen we hier overigens ook de Z690-I van ASUS tegen, maar over het enige mini-ITX-moederbord in de test is het lastig een oordeel te vellen. We zijn in elk geval geen showstoppers tegengekomen bij het testen en als je specifiek op zoek bent naar een bord met Thunderbolt, is het zelfs veruit de goedkoopste optie.

De subtop: 450-700 euro

We noemen het maar even de subtop: stevig geprijsde borden die high-end features als Thunderbolt 4 of 10Gbit-ethernet bieden, maar nog niet alles wat je kunt bedenken op één bord combineren, zoals de echte topmodellen doen. De meest logische manier om tot een keuze te komen, is dan ook zo'n feature als uitgangspunt nemen. Wil je bijvoorbeeld 10Gbit-ethernet? Dan ligt de keuze voor de Z690 Aorus Master voor de hand, of de ASUS ProArt Creator als je ook gelijk Thunderbolt wilt. ASUS heeft op onder meer de ROG Strix Z690-E een M.2-slot dat is voorbereid op PCIe 5.0-ssd's, wat we bij de andere fabrikanten niet tegenkomen. Bovendien is het in dit segment eerder regel dan uitzondering dat je vijf M.2-ssd's kunt installeren, al moet je daarvoor soms wel een meegeleverde insteekkaart gebruiken.

Na het nodige wikken en wegen, reiken we Excellent-awards uit aan de Gigabyte Z690 Aorus Master (voor 10GbE), ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi (voor PCIe 5.0 M.2) en ASUS ProArt Z690-Creator WiFi (voor 10GbE én TB4).

Productvergelijking	MSI MPG Z690 CARBON WIFI	Gigabyte Z690 AORUS MASTER (rev. 1.0)	ASUS ROG Strix Z690-E GAMING WIFI	ASUS ProArt Z690-CREATOR WIFI	MSI MEG Z690 UNIFY	ASUS ROG MAXIMUS Z690 HERO	ASUS ROG MAXIMUS Z690 FORMULA
M.2-slots (waarvan gekoeld)	5 (5)	5 (5)	5 (5)	4 (4)	5 (5)	5 (5)	5 (5)
M.2 PCIe 5.0-ready	Nee	Nee	Ja	Nee	Nee	Ja	Ja
PCIe 5.0-lanes splitsbaar	Ja	Nee	Ja	Ja	Ja	Ja	Ja
USB (waarvan 10Gbit/s of hoger)	10 (6)	11 (7)	12 (6)	8 (8)	10 (8)	11 (9)	12 (9)
Thunderbolt 4	Nee	Nee	Nee	2	Nee	2	2
Ethernet	2,5Gbit	10Gbit	2,5Gbit	10Gbit + 2,5Gbit	2x2,5Gbit	2,5Gbit	10Gbit
Foutdiagnose	HEX-display	HEX-display	HEX-display	Leds	HEX-display	HEX-display	HEX-display
Onboard OC-knoppen	0	2	0	0	2	3	3
Vrm-temperatuur	55°C	41°C	45°C	48°C	49°C	41°C	42°C
			vanaf € 262,65		vanaf € 259,-	vanaf € 495,50

De ultieme shoot-out: ROG Maximus Z690 Extreme vs. Z690 Aorus Xtreme

In het ultieme topsegment is het een titanenstrijd tussen twee fabrikanten; MSI's Godlike is nog niet beschikbaar en ASRock laat dit segment helemaal links liggen. ASUS en Gigabyte combineren op hun (E)Xtremes allereerst alle features waaruit je in de vorige categorie nog moest kiezen. Thunderbolt 4 en 10Gbit-ethernet zijn dus aanwezig. Bovendien bieden alle aanwezige USB-poorten een snelheid van 10Gbit/s of hoger. Dat zijn er elf bij de ROG Maximus Z690 Extreme en twaalf bij de Gigabyte Z690 Aorus Xtreme.

Op papier is de vrm van het ASUS-bord krachtiger, maar Gigabyte haalt in onze test de laagste temperaturen dankzij de effectievere heatsinks met koelvinnen. Maar goed, waar hebben we het over? Zelfs een denkbeeldig quadsocketbord met vier 12900K's zou je met de vrm van beide borden nog moeiteloos kunnen voeden. ASUS' slimme omweg om zijn high-end borden te futureproofen voor PCIe 5.0-ssd's, betaalt zich in onderstaande tabel uit in een kostbaar vinkje dat Gigabyte mist, en ook overklokkers hebben met de Maximus Extreme de meeste mogelijkheden tot hun beschikking.

Bij de echte topborden is er altijd nog gekkigheid die de standaard speclijstjes niet haalt. Bij de Z690 Aorus Xtreme krijg je bijvoorbeeld een rgb-cover voor over je geheugenslots, terwijl ASUS een heus oscilloscoop-pcb'tje meelevert en in een aanpasbaar oledschermpje voorziet. Wij vinden de toevoegingen die ASUS doet wat toffer, maar dat is uiteraard een kwestie van smaak.

Onder de streep heeft ASUS in deze generatie volgens ons het ultiemste moederbord in elkaar gezet. De ROG Maximus Z690 Extreme mag dan ook naar huis met een Ultimate-award op zak.

Productvergelijking	ASUS ROG MAXIMUS Z690 EXTREME	Gigabyte Z690 AORUS XTREME (rev. 1.0)
M.2-slots (waarvan gekoeld)	5 (5)	4 (4)
M.2 PCIe 5.0-ready	Ja	Nee
PCIe 5.0-lanes splitsbaar	Ja	Ja
USB (waarvan 10Gbit/s of hoger)	11 (11)	12 (12)
Thunderbolt 4	2	2
Ethernet	10Gbit + 2,5Gbit	10Gbit + 2,5Gbit
Onboard OC-knoppen	6	2
Vrm-temperatuur	43°C	39°C
	vanaf € 1.451,40

Reacties (70)

[TheGreatAtuin]

Ik wil het hebben over prijsvoering en wat het woord Value inhoudt. Dat borden en onderdelen duurder zijn geworden, dat is een gegeven en daar moeten we maar mee werken. Maar er wordt door Tweakers een olifant in de kamer gemist: de prijs en verkrijgbaarheid van andere onderdelen. Bij de vorige CPU best buy guide werd een hele relevante discussie gevoerd over de prijzen en verkrijgbaarheid van DDR5, dat cruciaal is om te beoordelen of je wel of niet een bepaalde CPU moet kopen. De huidige stand van zaken is dat DDR5 ietsje beter verkrijgbaar is, maar de prijzen zijn nog altijd schrikbarend veel hoger: rond de 350-400 euro voor 32GB @4800, in vergelijking met 120-150 euro voor 32GB DDR4 @ 3600. Dat is iets dat ook bij dit artikel gewoon meer aandacht moet krijgen.

Hier stel ik bijvoorbeeld de volgende vraag, als kritische tweaker: hoe kan het dat op moment van schrijven een DDR5 bord van 280 euro de great value award krijgt, waar 350 euro aan RAM in moet, terwijl er een 210 euro kostend DDR4 bord beschikbaar is waar slechts 120 euro aan RAM in moet? Dan heb je dezelfde processor, dezelfde featureset, 5% lagere performance bij real-world gebruik (verwijzend naar de geweldige DDR4 vs DDR5 test hier op tweakers), maar een werkelijk belachelijke 300 euro bespaart. Dat is value.
Maak a.u.b. een disclaimer dat awards nu worden uitgereikt uitgaande van een fictieve nabije toekomst waarin DDR5 plots goedkoop is.

Tweakers, ik snap dit niet. Jullie schrijven een werkelijk geweldig artikel over de verschillen tussen DDR4 en DDR5 waar jullie in-depth gaan over alles, het kostenplaatje, de verkrijgbaarheid. De conclusie is dat er minieme prestatieverschillen zijn: gemiddeld 5%, maar in sommige games en programma's is het verschil nihil. Er is getest met een 12900K: er is veel online te vinden over dat het prestatieverschil met een midrange chip een stuk lager uitvalt. Ja, in de toekomst komt er sneller DDR5 en dan is het verschil groter: wellicht zelf 10% of meer, en dan pas is het echt de moeite waard. Dit is gewoon relevante informatie is voor huidige kopers.

Maar, in alle vergelijkende artikels die hierna zijn uitkomen, wordt hier met geen woord over gerept. Een CPU best buy guide waar jullie processor A met B vergelijken aan de hand van identieke prijs, met geen woord over hoe processor B stiekem 200-300 euro duurder is want je hebt duurdere onderdelen nodig? Dit artikel waar een écht value bord met DDR4 niet de Value award krijgt? En dan de titel, Topmobos voor supersnel geheugen? Extreem dure borden, slecht verkrijgbaar RAM, met 5% snelheidswinst in het best-case scenario, maar wel honderden euro's duurder?

Kijk ik hier naar moedeloosheid omdat de verkrijgbaarheid van verschillende componenten zo slecht en zo wisselend is dat het niet meer wordt meegenomen in het totaalplaatje? Bewust dit niet benoemen omdat het snel verandert? Een zekere laksheid door die tekorten? Future-proofing zodat het artikel relevant blijft als DDR5 echt is geland? Ik vind in ieder geval erg jammer. Ik kan me totaal niet vinden in een aantal van deze beoordelingen en keuzes.

Kwalitatief hebben jullie wat mij betreft dé beste site wereldwijd wat betreft tech, échte nuttige info, real-world vergelijkingen, en natuurlijk die epische Pricewatch. Maar als voortrekker heb je ook de verplichting om juist deze pijnpunten te benoemen. De huidige leveringsproblemen en prijsproblemen horen thuis in dit artikel, al was het maar een klein kolommetje in de conclusie. Benoem dit, onderstreep dit, en kweek wat meer bewustwording.

offtopic:
Bizar dat we zo ver zijn dat een bord met de "great value award" hetzelfde kost als de beroemde Rampage II Extreme.
Op de WAN Show van Linus maakten ze recent een heel goed punt: de prijsverhogingen voor pc-componenten zijn met name begonnen door de GPU-tekorten, fabrikanten bazelen over hoe ontwikkelingskosten en materiaalkosten zijn toegenomen, maar waarschijnlijk wordt gewoon over de gehele industrie de winstmarge verbreed. Wat is een prijsverhoging van 50-100 euro voor een mobo, of 100 euro voor RAM, als je toch 1000 euro te veel betaalt voor een GPU? Het is theorie, misschien een beetje aluminiumfolie hoedjes praat, maar het is opvallend hoe relatief veel duurder alles is geworden: ook onderdelen die wél goed verkrijgbaar zijn.

In die goeie ouwe S1366 tijd (en ver daarvoor nog) was er een écht prestatieverschil en overclockverschil merkbaar tussen dat dure Rampage bord en de goedkopere opties. Met name als je je i7 920 ging overclocken zat er merkbaar verschil tussen stabiliteit en welke clocks je kon volhouden. In deze vergelijking zie ik geen woord over overclocken: ik vind dat begrijpelijk, want het is enorm tijdrovend en dan is dit artikel een maand te laat, maar het is waarschijnlijk de enige manier waar je verschillen gaat zien tussen deze borden. Er is wel een uitgebreide vergelijking van VRM's, maar dat is theorie. Er zijn genoeg supercars die hun duizend PK niet efficiënt kunnen inzetten. Die twee borden van 1000 euro, ik eet mijn schoen op als die ook maar een procent beter overclocken als een bord van 400 euro.

[Reactie gewijzigd door TheGreatAtuin op 22 juli 2024 22:28]

[Tomas Hochstenbach]

Ik snap best dat je moedeloos wordt van de huidige marktsituatie. Moederborden en geheugen zijn wat mij betreft zo erg nog niet als videokaarten - je kunt immers nog altijd kiezen voor goedkoop DDR4 en een bijpassend bord. Dat moederborden elke generatie wat duurder worden, is eigenlijk van alle tijden. Naast simpele inflatie zijn PCIe 5.0 en DDR5 support ongetwijfeld flinke cost drivers deze generaties, plus de algemeen bekende gestegen vrachtkosten. Daarbij lijkt het me erg waarschijnlijk dat de fabrikanten tevens wat meer winst pakken per bord, zoals je vermoedt. De verkoop van losse moederborden is het laatste decennium gekrompen - zelfs voor een gelijkblijvende totale winst moet er dus meer winst uit een kleiner aantal verkochte borden worden gehaald.

Om even je concrete vragen te beantwoorden:

Hier stel ik bijvoorbeeld de volgende vraag, als kritische tweaker: hoe kan het dat op moment van schrijven een DDR5 bord van 280 euro de great value award krijgt, waar 350 euro aan RAM in moet, terwijl er een 210 euro kostend DDR4 bord beschikbaar is waar slechts 120 euro aan RAM in moet?

Omdat dit bord, in verhouding tot de andere borden in deze test, relatief veel waar voor z'n geld biedt. Dat is misschien een beetje gek aan het awardsysteem, maar een in absolute zin duur product kan nog altijd een 'Great Value' award krijgen. Stel bijvoorbeeld dat er een RTX 3080 Ti is die € 200 goedkoper is dan andere kaarten met dezelfde gpu, maar slechts één monitoraansluiting heeft. Dat is een serieus nadeel en dus valt hij af voor Excellent of Ultimate, maar de relatief scherpe prijs kan 'm alsnog een Great Value opleveren.

Dit artikel waar een écht value bord met DDR4 niet de Value award krijgt?

Ik denk dat hier het misverstand zit; in deze test zit géén moederbord met DDR4. Dit is puur een vergelijkende test tussen Z690-moederborden met DDR5-slots en alle aanbevelingen en awards moet je dus ook binnen die categorie zien.

We hebben Z690-borden met DDR4-slots prioriteit gegeven bij het testen, en de review daarvan al begin december gepubliceerd.

Benoem dit, onderstreep dit, en kweek zo bewustwording.

Het artikel begint met een beschouwing over de actuele DDR4 vs DDR5 situatie, inclusief de zin 'Voor de prijsbewuste koper is DDR4 dus nog de aangewezen keuze.' Ook de conclusiepagina begin ik met de constatering dat 'de prijs-prestatieverhouding duidelijk niet je hoogste prioriteit heeft' als je nu een pc met DDR5 samenstelt, inclusief een link naar de eerder gepubliceerde DDR4 vs DDR5 test die je noemt. "Zo'n moederbord koop je als je best wat extra geld wilt spenderen aan luxe features, een tof uiterlijk of gewoon pure overkill." En als je dat niet wil, koop je een DDR5-mobo dus vooral niet.

Ik denk dat ik de marktsituatie zo veel heb geduid als passend is in een review van DDR5-borden, maar tegelijk gaat geen enkele duiding de situatie leuker maken dan hij is.

Vergeet daarnaast niet dat er verrassend veel mensen zijn die wél flink geld uitgeven aan hardware, zelfs al zouden jij en ik dat weggegooid geld vinden, en waarvoor deze test dus gewoon relevant is. Die mensen moet je ergens misschien zelfs dankbaar zijn, want de hardwaremarkt zou een stuk minder divers zijn als iedereen voor de 'best buy' ging, en ik denk zelfs dat de innovatie dan langzamer zou verlopen. Ook in round-ups van budgetborden hebben we het tegenwoordig over allerlei features die ooit als eerste zijn verschenen op een Extreme, Xtreme of Godlike. Waren die überhaupt ooit bedacht zonder het bestaan van die bizarre topmodellen, en een mannetje of duizend wereldwijd die zo'n bord nog kochten ook?

En stiekem vinden we het (hoop ik) ook gewoon tof om te lezen over extreem toffe hardware, die de meeste tweakers waarschijnlijk nooit zouden kopen, maar wel erg interessant zijn vanuit technisch perspectief.

[Ludewig]

Omdat dit bord, in verhouding tot de andere borden in deze test, relatief veel waar voor z'n geld biedt.

Maar waarom delen jullie een 'Great Value' award uit als de hele categorie geen waar voor z'n geld biedt?

Ook de conclusiepagina begin ik met de constatering dat 'de prijs-prestatieverhouding duidelijk niet je hoogste prioriteit heeft' als je nu een pc met DDR5 samenstelt

Dus jullie eigen conclusie is dat je deze borden helemaal niet moet kopen als je op zoek bent naar 'Great Value,' dus waarom deze prijs dan überhaupt uitdelen?

[Tomas Hochstenbach]

Omdat 'Great Value' relatief is. Om nog even het RTX 3080 Ti-voorbeeld te gebruiken: geen enkele 3080 Ti biedt waar voor z'n geld als je 'm vergelijkt met een RTX 3060, maar dan nog kan de ene 3080 Ti meer waar voor je geld bieden dan de andere.

[batteries4ever]

Ik ben het eens met @TheGreatAtuin: een moederbord is een basis voor een PC: great value is dan veel opties, ports, overclockbaarheid, prestaties per Euro. Je vergelijking met de 3080 Ti vs. 3060 gaat niet op, een 3080 Ti is weliswaar veel duurder, maar biedt echt duidelijk meer performance, je kunt er meer mee, dan met een 3060, zoals 4k gamen of raytracing.
De vergelijking van de MB+RAM combo van @TheGreatAtuin levert 5% extra performance op tegen een (vrijwel) dubbele prijs: 280+350=€630 tegen 210+120=€330. En dan is een great value award bespottelijk - en moet dus voor geen enkel DDR5 moederbord gegeven worden tot b.v. prijzen wat normaler zijn geworden!

[Crahsystor]

Dus eigenlijk heb je twee awards nodig: 'Great Value' en 'Great Value Premium.' Waarbij Great Value betekend veel waarde voor je geld en Great Value Premium betekend veel waarde in het te dure segment.

Uitgaande van dezelfde CPU en een mobo ram combi van 280 & 350 (630) vs 210 & 150 (360) met 5% prestatieverschil, betaal je dus 66% (270) méér voor de 5% winst. Dat klinkt wel heel extreem voor 'Great Value.'

Ik denk als je 66% kostenstijging voor 5% prestatiewinst aanhoudt, de hele Great Value award overboord kan. Je gebruikt dezelfde award voor twee compleet verschillende scenario's, zonder daarin verschil duidelijk te maken. "Ja maar lees de review dan, daarin maken we duidelijk dat het om verschillende segmenten gaat!" Tja, als ik alsnog alle reviews door moet spitten om te zoeken naar de betekenis van de award in dit geval, waar is dan de gemakkelijk te herkennen Award voor?

[Aardwolf]

Dat soort beschrijvingen zijn altijd relatief en punt van discussie. Ze zijn alleen waar en van toepassing op de producten die daadwerkelijk onderzocht zijn. Hoe breder je het trekt en hoe nauwkeuriger je in eerste instantie de erkenning wilt geven, hoe meer je erover kunt discussiëren of bijv. alleen die categorisering wel compleet is. Want is een 3060 mainstream of is een (potentiele) 3050 dat ook? En een 3060Ti dan? Wat als prijzen veranderen, wat als er aanbiedingen zijn? Dat is ook altijd met beste koop, beste webwinkel, beste site van het jaar, etc, etc. Nog los van wat in het algemeen beste prijs/kwaliteit of beste prijs is, wil niet zeggen dat dit voor jou het beste is. Wmb is hiervan bewust zijn het belangrijkste en kan Tweakers het gewoon simpel houden, dan blijft het gewoon een algemene indicatie.

[Crahsystor]

Uiteraard kun je eindeloos categorieën maken, dat was niet mijn insteek. Het punt is dat de waarde van een award helemaal onderuit gaat als je de kern van de award negeert bij het uitreiken. Great Value suggereert een goede prijs prestatie/optie verhouding. Maar als wisselingen van 60-100% in meerprijs voor 5% prestatiewinst binnen de bandbreedte vallen, wat zegt de award dan nog?
Je kunt simpelweg niet de Value negeren bij een Great Value award. Tweakers doet dit wel en maakt het daarmee complex. Want je moet als lezer op je hoede zijn; Great Value kan van alles betekenen. Misschien kun je wel voor de helft van het geld ongeveer hetzelfde krijgen. Dus toch maar de reviews lezen en de awards negeren. Waarom er dan toch awards zijn? Misschien wat aandacht trekken? Clickbait of gewoon promotie van bepaalde artikelen.

[80sdude]

Goed bevestigd, nu nog even aan ons Tweakers kenbaar maken wanneer we de Great Value award serieus moeten nemen en wanneer met een korreltje zout. Doe maar een zout emoji

[TheGreatAtuin]

Bedankt voor de uitgebreide reactie!
Ik zal meteen beginnen met dat ik de toon van mijn stukje erg bits vond, waarvoor excuses. Ik had ondertussen al een edit of twee gedaan om rustiger over te komen. Het is niet m'n bedoeling iemand aan te vallen, en er zat duidelijk een gefrustreerde toon in.

Niets dan lof voor je eerlijke en uitgebreide reactie, waarmee je de betrokkenheid duidelijk laat voelen. En ik vind het heel goede punten. Ik heb ook geen kritiek over de inhoud van het artikel, maar ik heb het gevoel dat de manier waarop aandacht aan de huidige markt en de prijzen gegeven wordt, iets mist. Iets wat pas opvalt als je je zelf gaat inlezen. De spreekwoordelijke verdwenen Cupido in dit schilderij van Vermeer

Ja, er wordt in de inleiding genoemd dat de prijsverschillen in RAM groot zijn (zelfs 300 euro), maar dat verdient toch veel meer aandacht op dit moment? 300 euro is het verschil tussen een midrange en een high-end GPU. Die situatie gaat in de toekomst wel veranderen, maar deze round-up en de prijswinnaars moeten ook relevant zijn voor nu. IMHO is het bizar dat hier een bord een Value award krijgt. Ja, er is een separate test van DDR4-borden, maar daar zit toch de echte Value? Vind je dat er een Value award *moet* worden uitgedeeld binnen een testveld, als dat een wassen neus van een award is? Deze beschouwing van het aanbod voelt alsof het zich in een vacuüm bevindt. Een PC-shop waar 17 Z690 borden op een rij te koop staan, verder niets, en de volgende shop is te vinden in Madrid.

Tweakers is gelukkig niet zo clickbait-y en veroordelend als sommige reviewers, die moord en brand schreeuwen over s1700 en Z690: veel schreeuwerige taal over hoge kosten, hitteproductie, verkrijgbaarheid en meer van dat lekkers. Kern van waarheid, maar een consument heeft niets aan ongenuanceerde kritiek. Dat is de andere kant van de medaille. Er blijft veel vraag naar een high-end Intel systeem, er is vraag naar concurrentie voor Zen. Maar er zijn ook veel Tweakers die blind DDR5 willen "want nieuwer dus beter" en die zich dus mogelijk vastbijten in 300+ euro aan onnodige kosten.

Als ik maar één ding wil aangeven, dan is het dat jullie kritisch blijven en zaken niet voordoen als simpeler of mooier dan ze zijn. Dat gevoel heb ik de laatste tijd een beetje gekregen.

offtopic:
Helemaal mee eens over die superdure onderdelen. Dat bord van 1000 euro? Technisch is het fantastisch, niet voor mij, maar de features lezen als een snoepwinkel. Dat blijft mooi leesvoer, dus blijf vooral die Ultimate awards voor onzinnige hardware uitdelen

[CrazyBernie]

Inderdaad voor sommige mensen is 5% echt heel veel geld waard. Voor de kick of voor bepaalde zakelijke toepassingen.
Zelf heb ik net al onze systemen naar alder lake 12900k ge-upgrade van een stuk zen3 en een stuk 10900k.

Voor mij is great value inderdaad binnen een categorie . Een server bord van 20k kan prima value zijn de gewone sterveling zal het nooit kopen maar dat is het wel prima value voor de doelgroep ten opzichte van een ander product.

Ook benchnark gedraaid voor ddr5 was sneller maar helaas niet leverbaar.

Dus goed nieuws voor alle mensen hier zodra ddr5 goedkoper wordt . Komen er tegen leuke prijzen tweede hands z690 borden op de markt en daar profiteer dus iedereen van die alder lake wilt proberen van.

[Anoniem: 421923]

volgens mij staat het al gewoon in de inleiding: 'wie vroeg in wil stappen en niet op de kleintjes let...'

Ja de vorige generatie. Maar zo gaat dat wel vaker lijkt me: de nieuwere generatie is (vooral in het begin) duurder en minder optimaal. Voor de echte value ga je dus een generatie terug.
Maar dit gaat dus over de laatste stand van zaken. Dat daar duurder RAM bij zou horen, daar kan het moederbord weinig aan doen. De review gaat over het motherboard

En dat niets leverbaar is voor normale prijzen is iets wat al bekend is, moet het in elk artikel benoemd worden? Misschien als copypaste voetnote/disclaimer, maar goed waar ligt de grens dat de disclaimer er straks weer af kan als de boel genormaliseerd is?

[Reactie gewijzigd door Anoniem: 421923 op 22 juli 2024 22:28]

[TheGreatAtuin]

In de discussie van de CPU Best Buy Guide zijn we daar diep op ingegaan: de prijsverschillen tussen DDR4 en DDR5 zijn veel groter dan ze bij voorgaande generaties zijn geweest. Ik begrijp ook dat dat grotendeels door leveringsproblemen komt, maar juist daardoor kan het zijn dat er over een paar maanden nog steeds geen verbetering is. Dan wordt mijn punt steeds relevanter.

Ik blijf er gewoon op hameren, want ik wil gewoon dat er openheid blijft bestaan. Die opmerking van Tweakers in de inleiding, "wie niet op de kleintjes let", is gewoon misleidend en bagatelliserend. Ik benoem een voorbeeld waar je 300 euro bespaart voor 5% (of minder) prestatieverlies. Dat is niet op de kleintjes letten, dat is gewoon een significant bedrag waarmee je een veel betere GPU kunt krijgen.

[albatross]

"hoe kan het dat op moment van schrijven een DDR5 bord van 280 euro de great value award krijgt, waar 350 euro aan RAM in moet, terwijl er een 210 euro kostend DDR4 bord beschikbaar is waar slechts 120 euro aan RAM in moet?"

Inderdaad. Zelf heb ik net de ROG Strix Z690-A Gaming WiFi D4 gekocht, omdat DDR5 of gewoon niet te verkrijgen is, of vreselijklijk duur is. Dat zet eigenlijk dit hele artikel op losse schroeven, want de kosten zitten em nou juist in die DDR5. Nou begrijp ik wel dat reviewers vaak gewoon gratis de hardware van de fabrikanten opgestuurd krijgen (Tweakers redactie ook?) , maar de DDR5 prijzen buiten beschouwing laten voor zo'n rmoederbord review is dan wellicht niet bewust misleidend, maar geeft toch een forst vertekend beeld van de kosten die je moet gaan maken. Mijn eigen 64G G.Skill 4266 Mhz DDR4 kostte al zo'n slordige 500 euro. En dat was nog DDR4.

[418O2]

Je zegt zelf al

Het is theorie, misschien een beetje aluminiumfolie hoedjes praat, maar het is opvallend hoe relatief veel duurder alles is geworden: ook onderdelen die wél goed verkrijgbaar zijn.

En daar wil tweakers niet in meedoen denk ik.

[TheGreatAtuin]

Wat ik verderop in mijn enorme rant ook benoem Tweakers is hier niet voor theorieën, maar voor feiten.

[Morress]

1366

[The Zep Man]

1000 EUR voor een plankje.

Zelf ben ik voor moederborden altijd voor de wat meer 'bare bone' borden gegaan. 95% van de functionaliteit, 20%-40% van de prijs (zeker over een tijdje, als de budgetmodellen zonder marketingnamen uitkomen). Je komt dan vaak uit bij merken zoals Asrock, die het echt niet slecht doen.

Verder mis ik de mini-ITX moederborden (in deze review). Als ik iets bouw, dan is het niet meer zo groot.

[edit]
@flythierry heeft gelijk, er is één mini-ITX bord. Uiteraard zijn er een stuk meer. Tweakers die een compact systeem gaan bouwen kunnen beter even rondshoppen en kijken wat er is.

[Reactie gewijzigd door The Zep Man op 22 juli 2024 22:28]

[Nas T]

Ik ben het eens met je dat het gros van de gebruikers niet zo'n duur bord nodig hebben. Maar 95% van de functionaliteit is niet reëel en er is meer dan puur functionaliteit. Zo kunnen componenten/ontwerpen vaak beter zijn, denk aan een moederbord waar de VRM temperaturen ook bij (flinke) overclocks ruim binnen de perken blijft.

Zo geldt dit ook bij auto's, televisies, smartphones en veel andere producten.
Ik zou me kunnen storen aan de focus op het geheugen in dit artikel, terwijl ik niet het idee heb dat daar veel prestatiewinst in zit in de praktijk. Stel dat ik een moederbord neem waar DDR4 geheugen in kan en ik neem geheugen met een mooie balans tussen prijs en performance en ik vergelijk dat met DDR5 (goedkoop, gunstige prijs/performance en top performance), dan verwacht ik dat de performance overall in "nuttige" apps (decoderen, gamen, foto/videobewerken, etc.) maximaal 5% zou schelen. Terwijl de meerprijs van een moederbord plus DDR5 geheugen waarschijnlijk niet opweegt (ook niet als totaal systeem).

[The Zep Man]

Ik ben het eens met je dat het gros van de gebruikers niet zo'n duur bord nodig hebben. Maar 95% van de functionaliteit is niet reëel en er is meer dan puur functionaliteit. Zo kunnen componenten/ontwerpen vaak beter zijn, denk aan een moederbord waar de VRM temperaturen ook bij (flinke) overclocks ruim binnen de perken blijft.

Als jouw use case overclocking is, dan is betere ondersteuning daarvoor een functie.

Zo geldt dit ook bij auto's, televisies, smartphones en veel andere producten.

Met in elk markt het kenmerk dat je voor de laatste 20% aan "extra's" 80% meer betaalt. Daar is niets mis mee. Voor ieder wat wils. Zelf heb ik niets met populaire merk/serienamen, fancy LEDjes of overclocking. Doe mij maar dat saaie bord dat ik toch niet zie als het eenmaal ingebouwd is.

Verder is het geen harde wet. Er zijn voldoende dure automerken die brakke ontwerpen of componenten hebben, waardoor je vaak en duur naar de garage moet t.o.v. de goedkopere en betrouwbaardere merken (die ook weer goedkoper zijn in onderhoud). Net als de moederbordmarkt is de automarkt ondertussen uitgeraasd en zijn de ontwikkelingen stroperig traag. Veel goedkopere merken weten ondertussen hoe ze een goed genoeg product in elkaar moeten zetten, zonder mankementen.

[Reactie gewijzigd door The Zep Man op 22 juli 2024 22:28]

[mduijvendijk]

ITX en alderlake is sowieso een probleem.
In veel gevallen zal de koeler niet eens passen op het moederbord.
Optimum Tech heeft hier een video over gemaakt.

Dan is er nog het probleem met de prijzen en de beschikbaarheid van DDR4 opties.
Je bent al snel aangewezen op DDR5 wat veel duurder is dan DDR4.
Een voorbeeld is de Asus B660-I (leuk bordje, maar het geld dat je bespaart ten op zichte van een Z690 versie ben je kwijt aan DDR5).

[hydrooow]

AIO's passen redelijk op. De koeler fabrikanten moeten nu ook hoger op het moederbord bouwen door de m2 stack, komt vast wel. Het is niet anders dat wil je de snelste features en full options op klein oppervlak, dat je dan de hoogte in moet gaan bouwen...

[flythierry]

De Asus Z690-I is een mini ITX bord

[Cergorach]

bij merken zoals Asrock, die het echt niet slecht doen.

Bij Asrock kan je het ook zo gek maken als je zelf wil, het top of the line model in de Z690 met DDR5 is ook €620: ASRock Z690 Taichi. En dan heb je bv. geen M2 sloten die op PCI-E5.0 draaien, maar drie M2 sloten, geen 10Gbit, etc. Het goedkoopste Z690 Asrock bord met DDR5 ondersteuning is nog steeds €220...

Hoge prijzen voor early adopter borden hebben we altijd gehad, nu hebben we en PCI-E5.0, DDR5 en Alderlake bijelkaar. Als je al de DDR5 prijzen wil betalen dan is een duur bord geen groot issue imho en zelfs dan kan je prima zo goed als alle features voor €500-€600 krijgen...

Ik draai momenteel nog een Asrock (X99 EXTREME6) en heb in 7+ jaar eigenlijk niets te klagen gehad (behalve een akkefietje met BIOS update, maar dual BIOS en nooit meer terug gekeken).

[TheGreatAtuin]

Als eerdere ITX-borden een indicatie zijn, dan betaal je voor socket 1700 ITX-borden ongeveer evenveel als voor een beter uitgerust ATX-bord met dezelfde chipset. Kleiner is gaaf (heb ik ook al jaren), maar relatief duur. Dat was voor AMD X570, AMD B550 en voor Intel Z590 ook het geval.
Ik denk dat het Z690 aanbod voorlopig klein zal blijven, en dat je naar B660 zal moeten gaan kijken, want de overdreven power delivery die nodig is voor de Z690-specificatie, is gewoon moeilijk op ITX.

Dé beste bron voor ITX-nieuws is Reddit SFFPC, en voor reviews OptimumTech

[OxWax]

Dit zijn Z960 OC borden. Ik ben er geen maar volgens mij doe je dat beter niet op MINI-ITX.

[Leader98]

Waarom moet er op dit soort top range moederborden toch altijd Wifi worden gezet?
Wifi lijkt me juist een van de zwakste schakels en zou een van de eerste zaken zijn die ik niet nodig acht op een moederbord...

Een dikke bedrade netwerkaansluiting, ja dat is verplichte kost :-)

[Vizzie]

Voor een kleine duizend euro mag er best WiFi en vooral Bluetooth (vaak op dezelfde chip) opzitten.

Bluetooth is handig voor headsets en invoerapparatuur en WiFi is sowieso handig voor iemand die even geen kabel bij de hand heeft.

Er zitten ook wel dingen op die mij niet heel nuttig lijken, maar dit is volgens mij ook de categorie “we doen er zoveel mogelijk op en vragen er zoveel mogelijk voor”.

[Aardwolf]

Mag inderdaad wel voor dat geld. Maar is het ook uit te schakelen? Lijkt me dan wel een pré.

“we doen er zoveel mogelijk op en vragen er zoveel mogelijk voor”

haha dat zou zomaar kunnen.

[rickboy333]

Niet iedereen die zo'n dik bord koopt is een tryhard E-sport gamer. Als je een singleplayer gamer bent of je gebruikt de PC voor grafisch design is Wifi dikke prima. Niet iedereen kan een kabelverbinding aanleggen.

Daarbij zenden de antenne's ook bluetooth uit. En ik kan je vertellen dat het vrij handig is om via bleutooth files uit te wisselen van je telefoon/laptop naar je PC zonder kabel of USB stick of het opzetten van gedeelde mappen.

En zelfs al zou je LAN hebben kan Wifi toch handig zijn. Als je b.v een 2e verbinding wil voor whatever reason, of via WIFI naar je telefoon verbinden om via je hotspot op mobiel netwerk te kunnen als het internet een keer uitvalt.

[OxWax]

Hoezo "zwakste schakels" ?

[Leader98]

Ik ben niet zo overtuigd van de betrouwbaarheid van een draadloze verbinding (maar misschien zegt dat meer over mijn infrastructuur, dan over het concept draadloze verbinding...).

Als gamer vertrouw ik meer op een vaste verbinding.

[Mr. Rawnar]

Op de inleidende pagina wordt er gesproken over Hardware-RAID. Heeft deze chip-set nu echte hardware-RAID of is het nog steeds de fake-RAID zoals we altijd hebben gehad met RAID implementaties op een chipset.

[OxWax]

Google op VMD zegt me :
https://www.chipict.com/intel_vmd_vroc/

Intel® Virtual RAID on CPU (VROC)
Intel® VROC is and Enterprise RAID solution specifically designed for NVMe SSD’s
RAID can be built within a Single VMD domain but also across domains, and even across CPU’s


Intel® VROC replaces the NVMe RAID. Intel VROC uses Intel® Volume Management Device (Intel® VMD) to provide these new features that Intel® RSTe legacy NVMe RAID does not have:

Bootable RAID
Surprise hot-plug
LED management
RAID5 Double Fault Protection
Support for third-party SSDs

(surprise hotplug?)

[Reactie gewijzigd door OxWax op 22 juli 2024 22:28]

[Mr. Rawnar]

Lijkt erop dat het dus een "hardware-assisted software RAID". Er zit dan geen RAID controller in de chipset, maar gewone een standaard drive controller. Wat firmware wordt tijdens het opstarten van de computer geladen om het mogelijk te maken om van een RAID te kunnen booten. Als het OS is gestart dan neemt een driver het over. Met andere woorden niet een echte hardware-RAID. Of een echte RAID controller zou in de CPU geïntegreerd moeten zijn.

Wiki

[Aardwolf]

Haha ik kende dat ook niet van surprise. Blijkbaar geldt die benaming voor NVMe devices? Bij googlen zie ik namelijk die combinatie veel genoemd, maar ik heb de vinger er niet achter kunnen krijgen vwb wat het nu echt betekent. De mogelijkheid bestaat dat NVMe en dus PCI-e devices anders reageren als hotplug, dan bijv. SATA. Dat het normaliter (zonder support en zonder aanwijzing in OS) dus echt een soort verrassing is voor het systeem als het tijdens online zijn opeens fysiek wordt verwijderd en de boel potentieel corrupt raakt. Borden met surprise hotplug ondersteunen dat dus dan.
Verschil met het welbekende hot swapping is vervolgens weer dat hotplug een nieuwe schijf kan bijvoegen/verwijderen en een swap dus uiteraard de aangesloten schijf wisselt. (bron)

Hier wat korte documentatie over hotplug en surprise.

Let wel, dit is mijn aanname hoe het werkt en nav dat artikel van Oracle. Misschien kan een expert daar meer info over geven. Ik vraag me ook af of je het als normale user überhaupt zult gebruiken of dat het vooral interessant is voor serveromgevingen.

[jellybrah]

Waaauw, de extreme versie 1000€?. Ik heb de Z390 versie voor 480€ en vond dat al duur. Wat zou nu de meerwaarde zijn van een Z690 met pcie 5.0 vs mijn 3.0 icm een rtx 3090 en 9900k? Wat is dan effectief het verschil in performance voor gaming?

[OxWax]

Rare vraag aangezien de 1700 CPU ontbreekt in uw vergelijking

[Reactie gewijzigd door OxWax op 22 juli 2024 22:28]

[jellybrah]

Ik doelde op rauwe performance. Ik bedoel, hoeveel beter doet een RTX 3090 en een 12900K het tegenover een 9900K met idem videokaart als je kijkt naar de performance in games? Al die mooie dingen als PCIE 5.0, DDR5 etc etc. wat brengt dat nu als extra voor gaming?

[Reactie gewijzigd door jellybrah op 22 juli 2024 22:28]

[OxWax]

U vraagt
https://www.youtube.com/watch?v=BcaO41LeBjo

[jellybrah]

U draait , tsja 10-20 fps op 1440P, het valt dus mee

[OxWax]

Waarom staat "Bios flashen van internet" in het lijstje als geen enkel MOBO het heeft?

[Tomas Hochstenbach]

ASUS had het voorheen wel, dus dat is wel opvallend. En ASRock heeft het nog steeds, dus dat merk zou een vinkje krijgen, maar van dat merk zit er geen bord in deze specifieke test

[Aardwolf]

Even buiten de opmerking van OxWax mijn complimenten aan jou en team voor de opzet van alle lijsten. Ik vind het echt erg overzichtelijk en goed borden qua features onderling te vergelijken. Ik moet bekennen dat ik niet vaak mobo reviews lees, dus misschien deden jullie dit al langer, maar dus echt een verbetering ten opzichte van het verleden. Goed bezig!

[Tomas Hochstenbach]

Dankjewel!

[Djarune]

Om nog extra te benadrukken, Z690 is enkel voor OC interessant. Er zijn genoeg goede B660 borden met prima VRM voor lagere prijzen.

[OxWax]

Om nog extra te benadrukken, Z690 is enkel voor OC interessant. Er zijn genoeg goede B660 borden met prima VRM voor lagere prijzen.

Op die test/reviews wacht ik ook. Deze prijzen zijn (momenteel) ridicuul)

[Andrehj]

40W idle voor het zuinigste MB met een Intel processor?
Ben ik nou de enige die dat waanzinnig veel vindt? Waar zijn de tijden gebleven dat je na een beetje freubelen met de instellingen zo'n ITX bordje met Intel-processor gewoon op de 11W idle kon krijgen?
(zie https://www.computerbase....ag-vom-4-11-2013.1273088/).
Zelfs mijn systeem (Intel 4770 i7) met veel meer hardware (SSD én harddisk, DVD-brander en extra IO modules zit idle maar op zo'n 20W.
Intel is echt helemaal van het padje.

[bwerg]

Nee, dat vindt ik ook waanzinnig veel.

Maar dat krijg je ook gewoon bij luxere chipsets. Honderd PCIe-lanes en vijftig USB-poorten (bij wijze van spreken) klinkt allemaal leuk en aardig maar elke extra controller snoept toch weer een paar Watt mee.

Wil je echt een superzuinig systeempje, dan kun je het beste een heel minimalistisch apparaatje nemen, á la mini-pc of een X300-chipset. Ik gok dat dat voor driekwart van de gebruikers ook gewoon genoeg biedt, veel mensen pluggen toch gewoon een muis, toetsenbord, monitor en ethernet-kabel in hun desktop en dat was 't wel.

Extragratis bonus: zo'n simpeler systeem boot ook nog sneller (voor zover dat nog significant is). Minder hardware te initialiseren kost minder tijd.

[Reactie gewijzigd door bwerg op 22 juli 2024 22:28]

[N1craM]

Stiekem mis ik toch de Tachyon, Unify-X en Apex in de lineup.

[audiojunk]

Bij het idle stroomverbruik lopen de cores ook gewoon op 5Ghz?
Geen systeemverbruik aan het stopcontactr?