Het was een gedenkwaardige avond, op woensdag 2 oktober in 2019. Microsofts chief product officer Panos Panay, hield een Surface-presentatie die tergend langzaam op gang kwam en die wat spanningsopbouw geïnspireerd leek op de keynotes van wijlen Steve Jobs. Na meer dan een uur vol aankondigingen van relatief doorsnee Surface-apparaten, volgde een teaser van een product dat door Panay 'de nieuwe categorie' werd genoemd.
Dat product was de Surface Neo, twee aan elkaar geplakte 9"-tablets die met een stylus te bedienen waren en waaraan een toetsenbordje bevestigd kon worden. De introductie was volgens Panay de volgende stap in Microsofts strategie om gebruikers productiever te maken. Want, zo leek de gedachte, waarmee kun je productiever zijn dan met een mobiel apparaat met een scherm? Met een apparaat met twee schermen!
Microsoft toonde hoe je op de Neo op een link in een e-mail kon klikken, waarna die pagina op het andere scherm openging, zodat je mailprogramma op het ene scherm zichtbaar bleef. Ook binnen programma's zouden twee vensters naast elkaar multitaskvoordeel bieden en zo zouden er tal van scenario's zijn waarbij het handig is om twee schermen te hebben. Zo schetste Microsoft de toekomst van de tablet en de laptop.
:strip_exif()/i/2004456068.jpeg?f=imagearticlefull)
Nou is en was Windows 10 niet bepaald het lichtgewicht OS dat je wilt op mobiele, compacte apparaten zoals de Neo. Bij een nieuwe productcategorie hoort een nieuw OS en dat werd Windows 10X, een Windows-variant met een sterk vereenvoudigde basis, waarop alle programma's in containers draaien en waarvan de interface sterk afweek van die van Windows 10.
Zoals we in onze preview van Windows 10X al hebben aangekaart, zou het succes van Windows 10X en dualscreenlaptops zoals de Neo, afhangen van de ondersteuning van ontwikkelaars en de komst van toffe apps die het voordeel duidelijk zouden maken aan consumenten. Dat wist Microsoft ook en daarom was de aankondiging al in 2019, terwijl de komst van de Neo en Windows 10X eind 2020 zou volgen. Dit zou ontwikkelaars de tijd geven om voor twee schermen geoptimaliseerde apps te maken.
Het liep anders, zoals we inmiddels weten. De focus voor Windows 10X werd al snel verlegd. Het zou bij release toch eerst voor laptops met een enkel scherm uitkomen en nog niet voor dualscreens. Dat bleek een voorbode voor verdere wijzigingen, want dit jaar werd het OS geheel geschrapt. Wat de status van de Surface Neo is, is onbekend. Microsoft zegt niet dat het apparaat er niet meer gaat komen, maar vorig jaar haalde het bedrijf wel stilletjes de productpagina offline.
Dat roept de vraag op of dualscreenlaptops toekomst hebben. Volgens Microsoft moest Windows 10X immers in de herfst van 2020 niet alleen op de Neo verschijnen, maar ook op apparaten van ASUS, Dell, HP en Lenovo. "De eerste golf van apparaten gaat verschillen in grootte, ontwerp en specificaties, en aangedreven worden door Intel", schreef Microsoft in 2019. Die golf bleef uit.
Dualscreens, toen
Het concept van een laptopachtig apparaat met twee touchscreens is allesbehalve nieuw. In 2007 presenteerde het Italiaanse bedrijf V12 de Estari Canova, een dualscreen van roestvast staal en koolstofvezel voor grafische professionals. De eerste generatie zou zelfs in 2004 ontworpen zijn. Die draaide geen OS of software en ook na verdere ontwikkeling stipte het bedrijf nadelen aan, zoals het gebrek aan haptische feedback bij het typen. V12 zag stemherkenning als mogelijke oplossing. Het ontwerpbedrijf probeerde laptopfabrikanten warm te maken voor zijn concept, maar de dualscreen ging nooit in productie. "Waren we onze tijd te ver vooruit?", vraagt V12 zich sindsdien af.
:strip_exif()/i/2004452388.jpeg?f=imagenormal)
In 2008 verbaasde Nicholas Negroponte de techwereld met zijn tweede generatie van de OLPC XO. Het doel van het ambitieuze One Laptop Per Child Project was om de educatie van kinderen wereldwijd te verbeteren dankzij goedkope laptops. De OLPC XO stond daarom ook wel bekend als de '$100 Laptop'. De XO-2 moest uit twee touchscreens bestaan. De lcd's zouden goedkoop aangeschaft kunnen worden doordat het om schermen ging die ook voor draagbare dvd-spelers gebruikt werden. De bedoeling was dat er modellen met Windows en Linux gingen verschijnen. De initiatiefnemers voorzagen dat het apparaat vooral in drie modi gebruikt ging worden: als boek met het scharnier verticaal, als laptop met een virtueel toetsenbord en in tabletmodus voor bijvoorbeeld tekenen en games. Hoe sympathiek ook, uiteindelijk bleken de ambities te hoog. OLPC schrapte de XO-2 en ook versie 3, met een enkel touchscreen, haalde het niet.
:strip_exif()/i/1211309506.jpg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/1211309504.jpg?f=imagegallery)
Lang voor de onthulling van de Surface Neo, dacht Microsoft al na over dualscreens. Dat blijkt uit de afbeeldingen van de Courier, die in 2009 verschenen. Het bedrijf had een prototype ontwikkeld met twee 7"-touchscreens dat een Tegra 2-soc van Nvidia had en op Windows CE 6 draaide. Microsofts visie was om een handzame alleskunner te ontwikkelen, waarmee de Courier als de voorloper van de Surface Neo te zien is. Hoewel vergevorderd, ging het plan in 2010 de prullenbak in, naar verluidt omdat Apple inmiddels met zijn iPad een overtuigender toekomstbeeld voor de tablet had geschetst.
:strip_exif()/i/2001698959.jpeg?f=imagenormal)
Microsoft wilde het gebruik van een tweede scherm toen ook al stimuleren met Windows, zij het dat het destijds om een wat bescheidener formaat voor dat tweede scherm ging. Met de introductie van Windows Vista, begin 2007, introduceerde het bedrijf een functie met de naam SideShow. De bedoeling was dat fabrikanten een klein tweede scherm konden toevoegen aan hun apparaten, waarop gebruikers bepaalde notificaties konden zien. Zo hoefden ze bijvoorbeeld niet hun laptop open te klappen om e-mail, agenda-items en het weer te kunnen zien. De functie werd geen succes. Fabrikanten voelden er weinig voor om extra kosten te maken, er kwamen weinig toepassingen voor en de telefoon bleek een beter apparaat voor notificaties.
:strip_exif()/i/2004454686.jpeg?f=imagenormal)
Veel laptopfabrikanten hebben in hun bestaan geëxperimenteerd met apparaten met twee touchscreens, vooral rond 2009 en 2010, om een antwoord te vinden op de verwachte opkomst van de tablet. Toshiba had de Libretto W100 met twee 7"-schermen en Windows 7 Home Premium, die voor 1200 euro moest uitkomen. Sony had zijn Tablet P, al was dat met twee 5,5"-schermen en Android meer een dualscreentablet. MSI toonde een netbook met twee 10"-schermen en ASUS, nooit te beroerd om gekke concepten uit te werken en op beurzen te tonen, demonstreerde zijn FlipBook, die in combinatie met een houder ook als dubbelschermige, staande e-reader in te zetten moest zijn.
En in 2010 was er de Iconia van Acer met twee 14"-touchscreens. Dit was een dikke laptop met een gewicht van 2,8 kilogram. Het had destijds alle eigenschappen van een futuristisch concept, maar Acer bracht het apparaat gewoon op de markt, voor 1500 euro. Niet bekend is hoeveel exemplaren het bedrijf verkocht heeft.
Acer zette er Windows 7 op, maar had zelf een reeks applicaties ontwikkeld om voordeel te halen uit de aanwezigheid van twee schermen. Zo waren er een browser die over twee schermen kon werken en de tekenapplicatie Scrapbook. Daar diende zich al een probleem aan waar sindsdien meer fabrikanten mee worstelden: het ontwikkelen van goede programma's is een vak apart. Zo schreven wij over de software van de Iconia: "Het werkt allemaal wel, maar de mogelijkheden zijn, gegeven het potentieel van het dubbele scherm, wat sober en beperkt uitgevoerd." Ook stipten we al aan dat typen op een plat scherm niet ideaal is en alleen voor even te doen is.
Recente modellen (en hun problemen)
Dat een virtueel toetsenbord een groot minpunt is tegenover typen op fysieke toetsen, met haptische feedback en travel, is ook de fabrikanten niet ontgaan. Veel recente dualscreens hebben dan ook een toetsenbord als vast onderdeel van de machine dan wel als extern accessoire. Zo had Microsoft voor de Neo een magnetisch te bevestigen toetsenbordje bedacht. Bij het plaatsen van dit accessoire op het touchscreen zou dan binnen Windows 10X de Wonderbar verschijnen. Dat deel van het touchscreen toont dan functies die per applicatie kunnen verschillen. Voor typwerk toont de balk bijvoorbeeld emoji of animated gifs en bij het afspelen van video biedt de Wonderbar bedieningsmogelijkheden als een slider om door de video te scrollen. Het toetsenbord lijkt wel erg klein om fijn op te kunnen typen en ruimte voor een trackpad is er dan niet meer, zodat je ook nog een muis zou moeten meenemen of alleen van de touchscreens gebruik moet maken. Om de Wonderbar bij W10X goed te laten werken, zouden andere fabrikanten dan Microsoft een vergelijkbare verhouding tussen toetsenbord en schermdeel moeten hanteren.
/i/2003395822.jpeg?f=imagearticlefull)
Dat deed HP niet met zijn Omen 2S. Dit is een gamelaptop, die natuurlijk een goed toetsenbord moet hebben. Als tweede scherm gebruikte HP een 6"-touchscreen achter het toetsenbord. Windows 10 herkent dit simpelweg als tweede scherm en als gebruiker kon je er dan ook vensters of programma's heen slepen. Het voordeel moest zijn dat gamers dan bijvoorbeeld chats in de gaten konden houden. Ook kon je als gamer een deel van het primaire scherm spiegelen op het tweede scherm en zo bijvoorbeeld een minimap tonen. Best handig, maar niet veel handiger dan je eigen smartphone gebruiken, zoals Engadget en Tom's Hardware in hun reviews beschreven. Of nog beter: een monitor aansluiten als tweede scherm. Andere nadelen die in reviews werden beschreven, zijn de lage accuduur, mede veroorzaakt door het tweede scherm, en de positie van toetsenbord en trackpad.
De fabrikant die misschien wel de meeste ervaring met dualscreens heeft, is ASUS. Zoals hierboven gemeld was het bedrijf erbij met een implementatie van Vista SideShow in 2007 en onthulde het begin 2009 al een laptop met twee touchscreens. In de jaren erna verschenen meer modellen. ASUS noemt zijn tweede schermen tegenwoordig ScreenPads. Bij de eerste generatie ging het om 5,5"-schermpjes op de plek van de trackpad en in 2019 leek het er even op dat het bedrijf zich hiermee wilde onderscheiden door er verschillende ZenBook- en VivoBook-modellen mee uit te rusten. Wij noemden het destijds een 'aardige gimmick' en vroegen ons af of er programma's van derden zoals Adobe voor zouden verschijnen: "Of de ScreenPad-functionaliteit echt slaagt, hangt af van softwaremakers." Dat gebeurde niet of nauwelijks. ASUS heeft nog een model met een ScreenPad van de eerste generatie op zijn site in de Benelux, maar dat is niet meer beschikbaar.
Welke nog wel beschikbaar zijn, zijn de ZenBook Duo's met ScreenPad Plus. Dit is een doorontwikkeling van de kleine schermpjes naar grotere, bredere schermen. ASUS werkte hiervoor samen met Intel, dat zelf ook een conceptlaptop met tweede scherm en dubbel scharnier ontwikkelde onder de naam Honeycomb Glacier. Intel zei eind 2019 met meer fabrikanten te willen samenwerken aan laptops met twee schermen, maar veel resultaten daarvan hebben we nog niet gezien. ASUS is met zijn ZenBook Duo alweer toe aan de tweede generatie, waaruit blijkt dat het bedrijf eraan blijft sleutelen.
:strip_exif()/i/2004102272.jpeg?f=imagearticlefull)
Dat doet het ook met de software, met wisselend succes. We vonden het grote tweede scherm dankzij de breedte al wat bruikbaarder dan de kleine ScreenPads, met meer en betere applicaties. Software van derden bleef echter uit en de aanwezige software werkte niet vlekkeloos. ASUS voorzag de laatste generatie van de Duo van software om het tweede scherm in te zetten voor Photoshop, Lightroom Classic, Premiere Pro en After Effects, met aanpasbare panelen met knoppen en sliders, maar echt veel voordeel boven het gebruik van de muis zagen we niet. Bovendien bleven de nadelen: de plaatsing van toetsenbord en trackpad. Onze conclusie: "Als potentiële koper zul je wel echt een goede toepassing voor dat tweede scherm moeten hebben, want van de bijgeleverde software hoef je niet veel te verwachten." ASUS denkt niet alleen aan toepassing voor grafische professionals, want het bedrijf heeft met de Zephyrus Duo ook een gamelaptop met tweede scherm.
En dan is er natuurlijk nog Lenovo, dat met zijn Yoga Book een interessante combinatie van laptop en e-reader leverde. Dat werkte heel aardig, maar hier viel vooral op dat typen op het platte scherm verre van ideaal is, ondanks enige haptische feedback. Lenovo levert de Yoga Book niet meer. Wel is er een spirituele opvolger in de vorm van de Thinkbook Plus. Die heeft wel een normaal toetsenbord. Lenovo plakt het e-inkscherm bij dit model op de achterkant van het primaire scherm, waarmee beide schermen niet tegelijk te zien zijn voor de gebruiker.
:strip_exif()/i/2002843536.jpeg?f=imagenormal)
Waar blijven de foldables en Neo-varianten?
Microsoft beloofde bij de aankondiging van Windows 10X een 'golf van apparaten met twee schermen'. Die golf bleef uit, maar wel was duidelijk dat verschillende fabrikanten in aanloop naar het besturingssysteem aan apparaten werkten. Tijdens de CES begin vorig jaar toonden diverse bedrijven laptops met een vouwbaar scherm. Lenovo was vergevorderd en heeft inmiddels zijn ThinkPad X1 Fold met buigbaar 13,3"-oledscherm op de markt gebracht voor een prijs van meer dan 3000 euro. Dat apparaat draait nog Windows 10 en Lenovo's bedoeling was om er 10X op te zetten zodra die software zou uitkomen, wat dus niet meer gebeurt. Lenovo werkte ook aan een Surface Neo-variant met toetsenbordaccessoire, bleek uit een presentatie. Deze moet begin 2021 verschijnen, maar de status is net zo onduidelijk als die van de Neo.
/i/2004456024.png?f=imagenormal)
Intel bleek weer een conceptlaptop met vouwbaar scherm te hebben ontwikkeld, in de vorm van de Horseshoe Bend met een 17"-scherm, om laptopfabrikanten warm te maken voor het concept. Dell had twee conceptmachines: een met een dubbel te vouwen 13"-oledscherm en een soort grotere versie van de Neo met twee 13,4"-schermen. HP en ASUS hebben voor zover bekend nog geen foldables of Neo-achtige apparaten getoond.
:strip_exif()/i/2003277392.jpeg?f=imagenormal)
Onze indruk van de foldables was vergelijkbaar met die van andere dualscreens. Het lijkt een product dat een oplossing voor een niet-bestaand probleem biedt en best aardige functionaliteit mogelijk maakt, maar tegelijk nieuwe nadelen introduceert. We schreven: "Na onze eerste ervaringen met vouwbare pc's blijft vooral de vraag hangen hoe nuttig dit is. Een mogelijk antwoord daarop zal pas komen als er software is die er goed gebruik van kan maken. Het is dus wachten op de komst van Windows 10X."
Dualscreens succesvol?
Het beeld dat ontstaat, is dat weinig dualscreens die het tot een daadwerkelijke productintroductie geschopt hebben, succesvol zijn. Bovendien is het onduidelijk of dualscreens waar fabrikanten aan werkten, nog zullen uitkomen nu Windows 10X er niet komt. Fabrikanten hebben geen leveringscijfers van de modellen bekendgemaakt, dus harde cijfers zijn er niet. Wel zijn er diverse onderzoeken naar de marktomvang en de toekomst van dualscreens gedaan, maar die cijfers lijken op drijfzand gebaseerd.
Zo schreef Grandview Research vorig jaar dat de markt voor dualscreens in 2019 al een waarde vertegenwoordigde van 2,4 miljard dollar en deze zou in 2027 zijn toegenomen tot 2,9 miljard dollar. Het bedrijf verwachtte wel een daling voor 2020 en 2021, en uitstel van dualscreens door de coronapandemie. Het schrappen van Windows 10X was nog niet bekend bij het verschijnen van dit rapport. Hoe dan ook zijn de claims over de methodiek waarop het onderzoeksbedrijf zijn cijfers baseert, niet te verifiëren. Een recent rapport van Market Study Report toont dezelfde cijfers. We hebben dit onderzoeksrapport opgevraagd, maar kregen alleen een versie zonder inhoudelijke data. Het volledige onderzoek kost 4950 dollar.
/i/2004453828.png?f=imagenormal)
We hebben ook cijfers opgevraagd uit recente onderzoeken via Maximize Market Research en Market Study Report, maar ook daar werden we niet wijzer van, ook niet na aanvullende vragen. De onderzoekers baseren zich op data en gesprekken met beleidsmakers, industriedeskundigen en data-analisten, en voorspellen zo een rooskleurige toekomst voor de apparaten. Echte onderbouwing daarvoor troffen we niet aan en hoe dan ook leken de 'onderzoeken' verdacht veel op elkaar.
Van Windows 10X naar Windows 11
In reviews van dualscreens komt vaak naar voren dat softwaretoepassingen van laptopfabrikanten zelf matig uitgewerkt zijn en software van derden blijft vaak uit omdat elke fabrikant zijn eigen implementatie van een tweede scherm verzint. Dat is waarom Windows 10X zo belangrijk was. Microsoft zelf bood met zijn 10X-apps al functionaliteit voor twee schermen naast elkaar, de WonderBar maakte combinaties met toetsenborden mogelijk en Microsoft stimuleerde actief de ontwikkeling van apps voor meer dan een scherm tegelijk.
Daarnaast zou dat OS voordeel bieden voor de accuduur, want twee schermen vergen nogal wat meer van de accu dan een. Microsoft wijzigde daarvoor naar eigen zeggen de kern van Windows. W32-software, zeg maar de klassieke Windows-programma's, draait dan in een container met zijn eigen kernel, register en drivers op Windows 10X. Dit maakte het mogelijk voor Microsoft om de basis van 10X een stuk eenvoudiger en moderner te houden, met alle voordelen voor onder andere het energiegebruik van dien. Zoals zo vaak trokken Microsoft en Intel samen op en de Lakefield-socs met zuinige en krachtige cores waren nadrukkelijk voor dualscreens en foldables ontwikkeld.
:strip_exif()/i/2003653882.jpeg?f=imagenormal)
Vorige week introduceerde Microsoft Windows 11. De interface, het startmenu en verschillende andere elementen bleken sterk geïnspireerd te zijn op die van Windows 10X. De grote vraag was dan ook of het bedrijf Windows 11 zou optimaliseren voor dualscreens. Als het bedrijf daar plannen voor heeft, hield het die onder de pet, want dualscreens kwamen totaal niet aan bod tijdens de presentatie.
Nu staat niets Microsoft in de weg om in de toekomst dualscreenondersteuning te optimaliseren voor Windows 11. Het probleem is dat Microsoft Windows 10X niet voor niets een jaar voor de geplande introductie al toonde aan het publiek. Het wilde ontwikkelaars de tijd geven om apps voor dualscreens te ontwikkelen. Stel dat Windows 11 die ondersteuning nog krijgt, dan gaat er dus weer een tijd overheen voordat de apps kunnen verschijnen, nog afgezien van de tijd die het zou kosten om de kern van Windows 11 te versimpelen, mocht dat ooit een plan worden. En hoeveel vertrouwen hebben laptopfabrikanten en ontwikkelaars er nog in na het debacle met Windows 10X?
Panos Panay gelooft nog wel in dualscreens, maar, zo haastte hij zich te vertellen tegen The Verge, de tijden zijn veranderd ten opzichte van anderhalf jaar geleden. "We hebben in de afgelopen achttien maanden bij Microsoft veel tijd gestoken in het kijken naar Windows en naar wat het zou moeten zijn voor wat gaat komen." Daarbij doelde hij op het toegenomen belang van thuiswerken, in aanvulling op het werk op kantoor. Microsoft spreekt van het OS voor 'hybrid work and learning'. De mobiele werker is niet langer de prioriteit en het gebruik van Windows thuis doet er nu veel meer toe. Vandaar dat Panay tijdens zijn presentatie keer op keer het 'huiselijke gevoel' benadrukte. Windows 10X en de Neo zijn daardoor uit het zicht verdwenen en Microsoft legt de nadruk op het vertrouwde, oftewel Windows voor laptops en 2-in-1-apparaten.
:strip_exif()/i/2004455968.jpeg?f=imagenormal)
Tot slot
Veel fabrikanten hebben zich in de afgelopen tien tot twaalf jaar proberen te onderscheiden met dualscreenlaptops, maar reviews lichten steevast nadelen uit die inherent lijken te zijn aan het apparaattype. Een touchscreen typt niet lekker en de weergave is vanuit de gebruiker bezien matig door spiegelingen. In combinatie met een fysiek toetsenbord moeten er compromissen gesloten worden bij de lay-out, een tweede scherm heeft impact op de accuduur en de voordelen van een tweede scherm kunnen vaak ook op externe wijze verkregen worden. Het belangrijkste nadeel is dat softwaretoepassingen van laptopfabrikanten zelf vaak matig ontwikkeld zijn en dat de komst van het OS dat de softwareontwikkeling een boost kon geven, geschrapt is. Er zullen vast nog de nodige apparaten met twee schermen uitkomen, maar met de hernieuwde focus op de traditionele laptop door het toegenomen thuiswerken heeft de dualscreen als apparaattype van de toekomst zijn momentum verloren.
:fill(white):strip_exif()/i/2003493212.jpeg?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004085220.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004696884.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004100920.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2003391584.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2003276216.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_exif()/i/2004607492.jpeg?f=fpa)
/i/1256198945.png?f=fpa)
/u/32637/crop677ea9d840dae_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/78725/train-icon3.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/397676/goldcoast60_1788084j.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/467778/crop5d7a5dd1f296a.gif?f=community){kind=small}
/u/946619/crop61e32cdbe8065_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/512556/doranku.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/272160/PUNT.jpg?f=community){kind=small}
/u/665878/crop65d35dac89800_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/414606/crop61fc2908c41cc_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/72870/crop5db2a0081b965.gif?f=community){kind=small}
/u/381607/have%2520a%2520nice%2520day%2520-%2520small.png?f=community){kind=small}
/u/581763/crop671d464e1d270_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/200859/crop624de59c1dd0c.gif?f=community){kind=small}
/u/9258/killbill.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/1586228/crop607f068dd223d_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/10546/S.gif?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/164530/crop5e126a53a9a82_cropped.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/177567/crop5f8591cadf088_cropped.jpeg?f=community){kind=small}