Al sinds zeker 2017 zijn er geruchten over Windows Core OS. Microsoft zou al jaren werken aan een basis voor Windows waarop het allerlei varianten van het besturingssysteem kan baseren. Die basis is er nu deels. De verschillende Windows 10-varianten, zoals die voor pc's, het internet-of-things, de Xbox One en de Surface Hub, hebben gemeenschappelijke elementen, maar het blijven wezenlijk verschillende besturingssystemen. Met een universele kern en modulaire toevoegingen zou Microsoft veel sneller kunnen inspringen op nieuwe soorten producten, met specifiek voor die systemen geoptimaliseerde Windows-versies.
Officieel heeft Microsoft nog niets bekendgemaakt over Core OS, maar uit een LinkedIn-pagina van een van zijn werknemers, gespot door Windows Latest, werd begin dit jaar duidelijk dat Core OS de basis gaat vormen voor toekomstige iteraties van Windows 10, Windows Mixed Reality en de Xbox. Microsoft mag dan stil blijven over Core OS, het eerste resultaat van die strategie was de software van de HoloLens 2, die in tegenstelling tot de eerste HoloLens niet Windows 10 Holographic draait. In oktober vorig jaar kondigde het bedrijf vervolgens de Surface Neo aan. Dit is Microsofts uitwerking van een categorie apparaten met twee grote touchscreens. Het bedrijf speelt al zeker sinds 2009 met dit idee, destijds onder de naam Courier. Een apparaat met twee touchscreens is typisch zo'n systeem waar Windows 10 niet op gemaakt is. Tegelijk met de Surface Neo kondigde Microsoft dan ook een nieuwe afgeleide van Core OS aan: Windows 10X.
De software is met name bedoeld voor dualscreens, maar Microsoft lijkt, afgaande op uitgelekte documenten, ook te denken aan gebruik voor reguliere laptops. Microsoft toonde de werking van Windows 10X uiteraard op de Surface Neo, maar inmiddels heeft het bedrijf ook een publieke preview vrijgegeven, zodat ontwikkelaars alvast apps kunnen ontwikkelen voor de software. De image van Windows 10X is te gebruiken in combinatie met de Microsoft Emulator. Gebruikers moeten wel de laatste insiderbuild van de 64bit-versie van Windows 10 Pro, Enterprise of Education draaien, en ze moeten minimaal een Intel-quadcore, 8GB ram en 15GB vrije opslagruimte hebben. Daarnaast moeten ze Hyper-V ingeschakeld hebben bij de Windows-onderdelen.
Microsoft gooit Win32-programma's in een container
Misschien wel de belangrijkste wijziging van Windows 10X ten opzichte van Windows 10 zit onder de motorkap. Het besturingssysteem introduceert namelijk een nieuw type container, naast de bestaande containers voor msix- en uwp-apps binnen Windows. Windows 10X draait alle applicaties in containers, dus ook de 'oude' Win32-programma's. De Win32-container draait afzonderlijk als een gast-OS binnen Windows 10X met zijn eigen kernel, register en drivers. De container is te zien als een virtuele machine, maar met diepere integratie met zijn Windows 10X-host. Alle Win32-programma's die een gebruiker opent, draaien binnen de enkele Win32-container en ook de msix-containers draaien binnen deze omgeving. De Universal Windows Platform-apps draaien native op Windows 10X in hun eigen afzonderlijke containers, net als bij Windows 10.
Het voordeel van het draaien van Win32-software binnen het gast-OS is dat Windows 10X nog steeds compatibel is met alle bestaande Win32-software, terwijl Microsoft voor de basis van Windows geen rekening meer hoeft te houden met die compatibiliteit, zodat het bedrijf die basis kan optimaliseren en efficiënter maken. Nadelen zijn er ook, want de container biedt bijvoorbeeld geen ondersteuning voor hardware waarvan de drivers niet al standaard in Windows zitten. Ook krijgen Win32-programma's voortaan minder resources toebedeeld als er geen vensters zichtbaar zijn en helemaal geen resources meer als er geen vensters openstaan. Dit heeft dus grote gevolgen voor programma's die binnen Windows 10 op de achtergrond draaien. Sterker nog: er is binnen Windows 10X geen system tray meer voor applicaties die op de achtergrond draaien.
Wij maakten voor deze preview gebruik van de softwarematige emulator. Er zijn ook manieren om de image op hardware te draaien, maar eenvoudig is dat niet. Toch is het ontwikkelaars bijvoorbeeld gelukt om Windows 10X op de Surface Go en een MacBook werkend te krijgen.
Twee schermen zijn beter dan een
Standaard geeft de emulator Windows 10X weer op twee afzonderlijke schermen in portretmodus, naast elkaar, maar de weergave is aan te passen naar landscape en ook zijn de afzonderlijke schermen enkelvoudig weer te geven. Microsoft denkt dat gebruikers productiever kunnen zijn met twee schermen. Applicaties kunnen volledig over de twee schermen weergegeven worden voor een groot beeld of ze kunnen op het ene scherm andere functionaliteit bieden dan op het andere, zoals een video op het ene en een lijst overige video's op het andere. Daarnaast kunnen er natuurlijk twee verschillende apps naast elkaar draaien, al dan niet van dezelfde ontwikkelaar, die de apps dan op elkaar kan laten aansluiten. Ook websites zijn aan te passen om optimaal van twee schermen gebruik te maken.
Windows 10X toont op beide schermen een soort taakbalk. Beide taakbalken hebben standaard een startknop en een knop voor taskview. De startknop opent geen startmenu in de klassieke zin van dat onderdeel, maar een launcher met de op het systeem aanwezige apps en een lijst pas geopende documenten. Daarnaast heeft de launcher een zoekfunctie, die niet alleen op het systeem, maar ook online kan zoeken.
Het menu met de instellingen lijkt op het eerste gezicht sterk op dat van Windows 10, maar als je elk onderdeel afzonderlijk bekijkt, blijkt dat er veel minder in te stellen valt dan bij die software. Het kan zijn dat Microsoft de mogelijkheden gaandeweg gaat uitbreiden. Wel is er bijvoorbeeld al een optie voor een donkere modus.
Op het rechterscherm is de tijd met een icoontje te zien. Bij een mouse-over toont het icoontje de term 'Action Center', maar bij opening verschijnt een venster met de naam 'Quick Settings'. Bij dit venster zijn het volume en de schermhelderheid in te stellen. Ook staan hier enkele veelgebruikte functies, zoals de activatie van bluetooth en het instellen van een rotatieslot. Daarnaast tref je hier verwijzingen naar de algemene instellingen en naar het uit- en herstartscherm aan.
Een app, zoals Edge op Chromium, gaat standaard open op een enkel scherm. De app is te slepen, waarbij een voorbeeldvenster aangeeft hoe Windows 10X de app na loslaten zal tonen: op het ene, op het andere of gespreid over beide schermen. In dat laatste geval zit het lelijke scharnier in de weg en die weergave zal dus vaak niet ideaal zijn. Daarom is Microsoft dan ook druk bezig om ontwikkelaars warm te maken voor het concept; in het ideale geval gebruikt een app of site het tweede scherm functioneel. Microsoft zelf geeft het goede voorbeeld bij de app Sticky Notes, die op het ene scherm een lijst van de gemaakte notities toont en op de andere een openstaande notitie om te kunnen bewerken.
Apps nemen een, twee of geen schermen in, ze zijn dus standaard niet als vensters zwevend te draaien, zoals in Windows 10. Zodra je meer dan één app opent, zijn wel miniatuurversies van verschillende openstaande vensters op de taakbalk te zien. Daarnaast is dan Task View te gebruiken, voor een schermvullend overzicht van openstaande applicaties en vensters. Openstaande applicaties zijn aan de taakbalk vast te pinnen, zodat je ze snel kunt openen.
Een sterk vereenvoudigde Verkenner
Een van de Windows 10X-onderdelen die wezenlijk verschillen van de Windows 10-variant, is de Verkenner. Deze is sterk vereenvoudigd en biedt standaard alleen nog toegang tot documenten van de gebruiker, zoals downloads, muziek, afbeeldingen en video, en dus niet meer tot bijvoorbeeld de Windows-onderdelen. Standaard toont de Verkenner een lijst pas geopende bestanden en daarnaast is er een overzicht van documentfolders met een zoekfunctie. Basale functies als drag 'n drop, en kopiëren en plakken zijn aanwezig, maar veel meer is het nog niet en het lijkt allemaal nog wat werk in uitvoering. Zo kun je nog niet twee Verkenners openen om bestanden en folders heen en weer te slepen. De functionaliteit van de Verkenner staat in ieder geval in schril contrast tot de uitgebreide mogelijkheden van de Verkenner van Windows 10. Microsoft lijkt de kern van Windows 10X flink van de gebruiker af te schermen.
Overigens is de oude mappenstructuur deels nog wel aanwezig, als onderdeel van de Win32-container. Als je een Win32-app zoals Kladblok opent en je schrijfsel wilt bewaren, krijg je binnen de container de vertrouwde Windows-omgeving te zien, inclusief de inhoud van de lokale schijf met de Windows-bestanden die als onderdeel van het gast-OS aanwezig zijn. Windows 10X is zo een besturingssysteem met twee gezichten, waarmee je de ene keer in het host-OS en de andere keer in het gast-OS kunt komen, afhankelijk van de gebruikte applicatie.
De Wonder Bar
Tijdens de presentatie van de Surface Neo toonde Microsoft hoe een klein toetsenbordje op het onderste touchscreen in 'laptopmodus' is te plaatsen. Dat toetsenbord bedekt dan niet het hele scherm, maar laat een deel zichtbaar. De bedoeling is dat Windows 10X op dat deel functies kan weergeven in aanvulling op het toetsenbord, die per applicatie kunnen verschillen. Daarmee zou dit deel functioneren op een manier die vergelijkbaar is met Apples TouchBar, maar het schermdeel is ook groot genoeg om bijvoorbeeld video's op weer te geven.
Microsoft noemt de functie 'Wonder Bar' en deze is onderdeel van het softwaretoetsenbord van Windows 10X. Het toetsenbord zelf biedt onder andere de mogelijkheid om direct emoji en animated gifs in te voeren en ook is er ondersteuning voor schrijven met een stylus. Boven dat toetsenbord zit een strook waarop de applicaties de extra functionaliteit kunnen tonen. Bij de Microsoft-app Movies en TV is hier bijvoorbeeld de bediening voor het volume en het afspelen van media zichtbaar. In de emulator werkte de Wonder Bar nog niet bepaald vlekkeloos en hoe dan ook zal de meerwaarde pas blijken als er apps komen die de functionaliteit ondersteunen. Het is wel een interessante eigenschap en we zijn benieuwd hoe deze zich in de praktijk gaat ontwikkelen.
Voorlopige conclusie
Het is lastig om op basis van een software-emulator een idee te krijgen hoe Windows 10X presteert, omdat het besturingssysteem juist zo gericht is op gebruik met bepaalde hardware: systemen met twee touchscreens. Duidelijk is al wel dat het succes ervan sterk zal afhangen van de hoeveelheid apps en sites die hiervoor op een goede manier ondersteuning gaan bieden. En dan komen we bij een kip-eisituatie, want ontwikkelaars gaan pas ondersteuning inbouwen als genoeg mensen een dualscreenapparaat hebben en consumenten kopen dat pas als de meerwaarde voor apps duidelijk is.
Wat deze vroege blik verder laat zien, is dat toekomstige Windows-versies voor specifieke apparaten een sterk vereenvoudigde basis hebben, waarop je als gebruiker aanzienlijk minder bewegingsruimte hebt dan bij Windows 10 en eerdere Windows-versies. De Win32-container is een nieuwe poging van Microsoft om eindelijk de legacycode, zo belangrijk voor de compatibiliteit van een grote hoeveelheid bestaande Windows-programma's, op een zijspoor te zetten. Dat stelt het bedrijf in staat een lean & mean Windows-kern te onderhouden, met het oude Windows ingekapseld in de container.