Netwerk van drones in de stratosfeer: T-Mobile over 5G, latency en de toekomst

Het is er niet binnen vijf jaar, maar misschien wel over tien jaar: drones die elke plek van het land kunnen voorzien van mobiel bereik. Tweakers sprak met enkele topmensen van T-Mobile over de huidige stand van 5G en de toekomst ervan.

Gesprekken met topmensen van telecomproviders zijn niet heel makkelijk. Waarom niet? Ze passen ontzettend goed op hun woorden. Dat doen topmensen sowieso wel, maar bij telecomproviders speelt nóg iets. De voorloper van de ACM deed tien jaar geleden invallen bij providers en oordeelde acht jaar geleden dat providers een 'stilzwijgende verstandhouding' hadden: ze passen dus wel op om dingen te zeggen die de concurrentie zou kunnen informeren over exacte plannen.

Een vraag over hoe T-Mobile de 3,5GHz-frequentie voor 5G wil inzetten, kan dus rekenen op een subtiel 'daar mogen we niet op antwoorden'. Of er plannen liggen voor het gebruiken van 26GHz? Dezelfde reactie. Desondanks waren er veel vragen die wél een antwoord kregen. Tweakers sprak met Johan van den Branden, directeur netwerk bij T-Mobile Nederland en met Kim Larsen, ctio bij T-Mobile Nederland. Bij het interview was ook Hakan Ekmen, ceo telecommunicatie van netwerktester Umlaut, aanwezig.

Hoe gaat het met de uitrol van 5G?

Van den Branden: "Dat gaat snel. We hebben een paar maanden geleden aangekondigd dat we bereik hebben bij de huizen van 90 procent van de Nederlandse bevolking. Sindsdien zijn we doorgegaan. In de loop van dit jaar hopen we dat we dicht tegen 100 procent aan zitten."

Hoe reageren klanten op 5G?

Van den Branden: "Gebruikers van 5G zijn tevredener en de gemiddelde snelheid van gebruikers op 5G is ook hoger. De belangrijkste band voor 5G, de 3,5GHz, die hebben we nog niet, maar ook met die beperking is de gebruikservaring beter dan op 4G. " Hoeveel beter die gemiddelde snelheid is? Larsen: "Je hebt het dan over 50 of 60Mbit/s meer dan op 4G." Daarnaast moet het veel doen voor de minimale snelheid, bijvoorbeeld als er matig bereik is. Larsen: "Die moet minimaal twee keer zo hoog zijn als op 4G."

Wat gaat T-Mobile doen met de 3,5GHz-band?

Van den Branden: "Onze veilingstrategie en wat we er precies mee gaan doen mogen we niet naar buiten brengen. Er is veel geld gemoeid met dergelijke veilingen en de strategie met bepaalde technologie kondigen we nooit van tevoren aan. Je kunt wel kijken naar de landen om ons heen en hoe daar de 3,5GHz-band wordt gebruikt en dat geeft een idee voor hoe het in Nederland zou kunnen gaan." In andere landen is de 3,5GHz-band vooral in gebruik voor drukkere plekken, waar de 3,5GHz-band meer capaciteit toevoegt.

En de 26GHz-band?

Larsen: "Daarvoor geldt hetzelfde als voor de 3,5GHz-band, namelijk dat we dat niet precies kunnen zeggen. In het algemeen denk ik dat de mmWave-frequenties interessant zijn voor fixed-wireless access, vast internet via 5G. In landen als de VS is het in gebruik als een soort vervanging voor glasvezel. Gelukkig zijn we nu een beetje af van de obsessie met mmWave zoals dat een paar jaar geleden was in de telecomindustrie. Nu gaat het meer over wat je kunt doen met de 3,5GHz-band en wat je kunt doen door gebruik te maken van de basis met een goed 4G-netwerk."

Wat gaat 5G mogelijk maken wat nu nog niet kan met 4G?

Van den Branden: "We zitten ook allemaal ongeduldig te wachten op toepassingen die gebruik maken van die hogere bandbreedte. Ik denk dat de volgende generatie van augmented reality en virtual reality een deel van die usecases zullen vormen voor 5G."

Larsen: "Je moet niet vergeten dat we in Nederland 4G-netwerken hebben waar ze elders alleen van kunnen dromen. Voor veel andere landen worden met 5G pas dingen mogelijk die hier vermoedelijk al op 4G kunnen. Met 5G krijgen we op termijn veel meer capaciteit en kwaliteit, bijvoorbeeld op het gebied van latency. Als je nu kijkt, dan heeft 5G al een klein voordeel, maar vooralsnog niet op het gebied van latency."

Een 5G-netwerk heeft grote beloftes en zaken als een lagere latency zijn alleen mogelijk met een standalone-netwerk: 5G nu is nog afhankelijk van de backhaul van 4G en alleen de radiotechniek is 5G. Wanneer wordt een standalone-5G-netwerk mogelijk in Nederland?

Van den Branden: "Dat is al mogelijk en ons zusterbedrijf in de VS gebruikt al een standalone-netwerk voor 5G. Het hangt natuurlijk af van welke frequenties je hebt. Wanneer is de sweet spot om te starten met een standalone-netwerk? In het algemeen wil je genoeg 5G-banden hebben om in elk geval te evenaren wat je nu kunt doen met het combineren van 5G en 4G. Het zou dus heel raar zijn om alleen op de huidige 700MHz-band te starten met een standalone-netwerk, want dan heb je een lage maximale snelheid."

In de huidige situatie kan een telefoon de 700MHz-band voor 5G combineren met 4G-banden, omdat het een non-standalone-netwerk is, maar dat voordeel valt weg bij het ombouwen van de 700MHz-band naar een standalone-netwerk. Om dat voordeel te ondervangen, is het dus nodig dat er voldoende 5G-banden zijn.

En frequentiebanden omzetten naar 5G, is dat een optie?

Van den Branden: "Elke provider bereidt zich voor op standalone-netwerken. Maar of je een band helemaal toewijst aan 5G, hangt ook af van hoeveel 5G-telefoons klanten hebben. Voor 100.000 klanten 100MHz aan spectrum gebruiken voor 5G is zonde van je investering en alle andere klanten profiteren er dan niet van. Het is iets dat we in de gaten blijven houden en waar we ons op voorbereiden, maar wanneer dat zal zijn, is lastig te voorspellen."

Het ging net over telefoons, maar welke apparaten zullen nog meer op 5G komen en welke rol speelt T-Mobile in het beschikbaar maken van die apparaten?

Van der Branden: "Zoals ik net al zei natuurlijk sowieso de volgende generatie AR- en VR-headsets, maar we volgen ook de auto-industrie en welke nieuwe toepassingen daar bedacht worden. Onze simkaarten zitten in veel meer verschillende soorten apparaten dan een jaar of vijf geleden, zoals bijvoorbeeld in camera's. Met 5G kun je ook een andere netwerklaag aanleggen. Als je vandaag de dag een camera in het centrum van Amsterdam ophangt die de hele dag HD-video streamt, heeft dat invloed op alle gebruikers in de buurt. Met 5G kun je met network slicing die camera een stukje capaciteit toewijzen zonder dat andere gebruikers daar last van hebben."

Larsen: "Kijk naar Zuid-Korea, waar provider LG U+ actief helpt met het ontwikkelen van een VR-bril voor 5G. Daar zie je ook veel gebruik van 5G, mede omdat ze daar al de 3,5GHz-band kunnen gebruiken. Gaming is een logische toepassing van 5G, zeker in VR."

Vodafone gebruikt in Nederland DSS, een techniek om 5G en 4G een frequentie te laten delen. Heeft 5G altijd een eigen frequentie nodig?

Van den Branden: "Wij promoten DSS niet. Wij geloven dat een aparte netwerklaag voor 5G belangrijk is."

Telefoons laten nu wel eens een 5G-signaal zien, terwijl de verbinding via 4G loopt. Zouden telefoons alleen een 5G-icoon moeten laten zien als het signaal via 5G loopt?

Van den Branden: "Die keuze is niet alleen aan de provider. De telefoonfabrikant is daar ook bij betrokken en de standaardisatie moet ook in sync zijn. Wat je ziet is dat vooral in de Amerikaanse markt de interpretatie anders is dan hier. We zijn nog niet zover dat we over alle landen heen een manier hebben gevonden hoe we het 5G-signaal laten zien."

Wat kunnen we over vijf tot tien jaar met 5G wat nu absoluut nog niet mogelijk is?

Larsen: "Je zal zien dat de latency heel ver omlaag is gebracht, specifiek in een land als Nederland. Nederland is relatief klein en dus kun je gebruik maken van the edge, datacenters dichtbij, om een lagere latency mogelijk te maken. Dat gaat veel nieuwe dingen mogelijk maken."

"Oh, en dan nog wat. Je weet misschien dat ons moederbedrijf Telekom en Airbus zijn gaan samenwerken. We kijken naar bereik op basis van drones in de stratosfeer. Zelfs op hoge frequenties heb je daarbij niet het nadeel van beperkt bereik op grondniveau. Dat lukt niet binnen vijf jaar, maar als je tien jaar vooruit kijkt, dan zul je zien dat het echte bereik van hoge kwaliteit gedaan zal worden met drones. Dat zal bijvoorbeeld goed werken voor autonome auto's."

Wacht, drones, daarmee kun je toch geen mobiel netwerk bouwen?

Larsen: "Zeker wel. Je hebt vermoedelijk een constellatie nodig van ongeveer vier drones voor Nederland. Je hebt er natuurlijk ook een paar nodig op de grond, zodat als de ene naar de grond gaat, de andere omhoog kunnen. Ze kunnen een paar weken in de lucht blijven, dan gaan ze omlaag om te herladen en dan gaan ze weer omhoog. Het is echt supercool."

Airbus Zephyr-drone voor mobiel netwerk vanuit stratosfeer

Reacties (33)

[Aiii]

Ik mis eigenlijk de prangende vraag: "waarom zou een Nederlandse mobiele telefoonbezitter 2 Euro p/m extra betalen voor een 5G verbinding?"

Zeker na deze comment:

Larsen: "Je moet niet vergeten dat we in Nederland 4G-netwerken hebben waar ze elders alleen van kunnen dromen. Voor veel andere landen worden met 5G pas dingen mogelijk die hier vermoedelijk al op 4G kunnen. Met 5G krijgen we op termijn veel meer capaciteit en kwaliteit, bijvoorbeeld op het gebied van latency. Als je nu kijkt, dan heeft 5G al een klein voordeel, maar vooralsnog niet op het gebied van latency."

Larsen zegt hier toch eigenlijk letterlijk dat 5G volstrekt overbodig is voor hun klanten en dat ook voor de afzienbare tijd zo het geval blijft?

[pagani]

Je mist het stukje latency. Gamen over 4G gaat niet echt, AR/VR streamen zeker niet, dat gaat over 5G wél. Plus het feit dat je (net als bij de introductie van eerdere nieuwe standaarden op nieuwe frequenties) bij grote drukte (concert) wél een verbinding hebt, waar het "verouderde" netwerk dan instort.

[Reactie gewijzigd door pagani op 22 juli 2024 20:04]

[Aiii]

Nee hoor, ze zegt toch dat er nu geen voordeel op het gebied van latency is en ook voorlopig niet komt.

[pagani]

"Nu", dus op de huidige frequenties en verouderde access points (wat eigenlijk 4G+ is, niet 5G).

[Reactie gewijzigd door pagani op 22 juli 2024 20:04]

[Wolfos]

Ofwel, de €2 extra is zowel volstrekt overbodig als feitelijke oplichting.

[sympa]

Met die €2 heb je wel "het nieuwste". Is een auto die 250 km/u kan rijden oplichting? Je hebt er niks aan voor je woon-werkverkeer... maar daarmee valt het onder 'doelloos', niet onder 'oplichting'.

[Wolfos]

Nee, want ze verkopen het als 5G maar het is in feite geen 5G.

[Naafkap]

Zucht, het is wel 5G. Vanaf de zendmast naar de telefoon is gewoon 5G NR. De snelheden liggen per gebruikte bandbreedte ook hoger dan die van 4G.

[janbaarda]

Zeker met een drone als extra tussenschakel zal de latency niet kleiner worden.

[tinyhitman]

Heeft niet echt met de techniek te maken. Toen KPN als eerste een beetje de randstad gecovered had met 4G kon ik met heel decent latency gamen op 4g, waar ik vandaag wel van zou kunnen dromen.
Ondertussen is de capaciteit hoger bezet.

Edit: capaciteit is dan potentieel weg hoger op 5g, dus je punt op drukke locaties gaat zeker op! Maar moet zeggen dat de huidige situatie met 4g al veel beter is dan vroeger, waar je er vanuit kon gaan dat je geen/weinig bereik had op drukke plekken / momenten!

[Reactie gewijzigd door tinyhitman op 22 juli 2024 20:04]

[pagani]

Destijds was waarschijnlijk je definitie van "heel decent latency" anders. Ik speelde ook WoW op 4G met een latency van 100-120ms, dat is voor moderne games en AR/VR een factor 20-100 te traag.

[tinyhitman]

Mwah, 20-30ms op 4g was toen prima te doen.
En dat is helaas gangbaar met de hoeveelheid extra complexiteit op internet. De gold standard voor CS1.6 was 5ms, dat haal je vandaag de dag niet meer

Edit: op mijn telefoon pingen naar een server binnen NL: 25-35ms.

Natuurlijk moet je voor games erbij optellen als er geen servers dichtbij zijn of kwaliteit van de infra gewoon geen prio heeft

[Reactie gewijzigd door tinyhitman op 22 juli 2024 20:04]

[m_snel]

Bij Vodafone 80 mbs tot 138 en 4 tot 5,7 en Ping tussen 21 en 27

Via WiFi buiten 36 en 21 Ping 12

[Verwijderd]

dat gaat over 5G wél.
Je herhaalt de reclame leugens die providers doen. Wat kan nou specifiek? Welke game? Welke VR toepassing? Het is als een grafiek zonder waardes, volledig waardeloos.

Ik ken geen game welke wel op 5G 'acceptabel' werkt wat deze nu niet op 4G 'werkt'. Mensen klagen al over latency op stadia met een bekabelde verbinding maar 5G zal dat wel even fixen? Met een beetje negatieve latency zeker?

Zeker het hele VR verhaal is volledig onzin. Zie als voorbeeld dit onderzoek:
https://www.rohde-schwarz...works-part-3-_253380.html

Overall, the median round-trip latency is still in a tolerable range, but the high packet delay variation and packet loss are resulting in an interactivity score of 0 %. In these network conditions, it is not possible to play a real-time game.

[Reactie gewijzigd door Verwijderd op 22 juli 2024 20:04]

[jk-5]

5G heeft niet per definitie betere latency. Ook niet als we standalone 5G hebben. Dit heeft te maken met de manier waarop zendtijd wordt toegekend op het netwerk. In de basissetup op 5G is dit hetzelfde als bij 4G, namelijk subcarriers van 15kHz, met toewijzing aan een gebruiker per milliseconde. 5G maakt het mogelijk om de subcarriers meerdere malen te verdubbelen in formaat, waarbij de toewijzingstijd halveert. Je kunt op 3500MHz banden of mmWave banden zelfs werken met 150kHz subcarriers, met toewijzing per 0.1ms. Daardoor kun je sneller toewijzen waardoor de wachttijd minder groot is en dus de latency lager. Maar dat is helaas nog toekomstmuziek.

[WoutervOorschot]

Over 5G moet dat gaan kunnen, de huidige 5G van tmobile is hetzelfde als de 4G effectief (op een iphone 12 in eindhoven).

Niks mis mee overigens, goed bereik en goeie snelheid, maar het is echt niet dat je spontaan beter kunt gamen. Gewoon redelijke latency net als 4G, net welke games je speelt.

[ben2513]

Ik had mijn iPhone 12 Pro Max uiteraard met een 5G abonnement van T-Mobile afgenomen. Ik was heel enthousiast. Snel wat testjes gedraaid en (voor mijn use case!) was 5G vaak zelfs juist trager dan 4G. Dus gewoon de 5G-optie stopgezet. Gelukkig kun je dat maandelijks aanpassen.

[MrFax]

Ik betaal niks extra's voor 5G met een 5G telefoon bij T-Mobile. Gewoon 25 per maand (i.c.m. t-mobile thuis)

[Verwijderd]

Komt omdat je Unlimited hebt, die € 2,00 extra geldt voor alle abonnementen tot Unlimited, vanaf het Unlimited abonnement zit 5G er standaard in.

[neeecht]

Het grootste voordeel is de upload snelheid.
Met 5G krijg je er een extra upload laag bij, terwijl de download vrijwel hetzelfde blijft.
Hier een uitleg:
https://gathering.tweaker...message/63614490#63614490

Het verschil met KPN is niet helemaal eerlijk, want voor deze testen is een Samsung S20 gebruikt.
En laat bij KPN nou alleen B32-1400 MHz op een S20 werken.
T-Mobile gebruikt nog geen 1400 MHz, de dekking en snelheid zal hopelijk vrij spoedig nog beter worden!

[svenk91]

Als je top bereik hebt, is de kans klein dat je dat beetje extra bandbreedte benut via 5G. Maar er werd ook genoemd dat op minimaal bereik de snelheid verdubbelt. Dat scheelt wel enorm. Misschien niet/zelden relevant voor u, maar ook voor zat mensen wel degelijk 2 euro waard.

Het lijkt mij dat telefoons dan ook met een lager verbruik een gelijke bandbreedte kunnen halen, maar dat weet ik niet zeker.

[Verwijderd]

Ik mis eigenlijk de prangende vraag: "waarom zou een Nederlandse mobiele telefoonbezitter 2 Euro p/m extra betalen voor een 5G verbinding?"

Waarom moet iemand überhaupt extra betalen als het gewoon gratis is bij Unlimited die in verhouding tot welk abonnement ook sowieso per definitie al goedkoper is dan wel abonnement ook.

[Daivdav11]

Zou liever zien dat ze net als Vodafone het daglimiet van unlimited verhogen van 5GB naar 10GB. Het huidige limiet is nu al jaren op dit niveau terwijl de bandbreedte die bijvoorbeeld videos vragen alleen maar stijgt.

[Hackus]

5G is nu nog complete onzin voor klanten van mobile providers

Men haalt in de praktijk nog geen volle 4G snelheid, laat staan 4G+, en helemaal geen 5G.
Het echte 5G netwerk, is oa van belang voor elektrische auto's en hulpdiensten

[MrFax]

De backend is bij de meeste providers wel beter via 5G. Volgens mij is er best een lagere latency haalbaar dan met 4G. Dat zou ik wel eens in praktijk willen zien trouwens. Dat Tweakers het nut van 5G test. Het gaat niet alleen om snelheid, maar ook om stabiliteit en latency.

[Reactie gewijzigd door MrFax op 22 juli 2024 20:04]

[Hackus]

De backend is bij de meeste providers wel beter via 5G. Volgens mij is er in praktijk best een lagere latency haalbaar dan met 4G. Dat zou ik wel eens in praktijk willen zien trouwens. Dat Tweakers het nut van 5G test. Het gaat niet alleen om snelheid, maar ook om stabiliteit en latency.

Men verkoopt het wel onder de snelheid. en je hebt er nu nog geen enkele baat bij. je Ab. is wel +- E2,- duurder p/mnd.

[dafo]

Leuke en coole techniek, maar niet echt relevant voor dichtbevolkte gebieden als NL. Voor andere landen of gebieden waarbij het lastiger is om goede en betrouwbare mobiele verbindingen te leveren (denk aan op zee, in de bergen, in dunbevolkte gebieden, zal 4G/5G vanuit de ruimte met satellieten veel groter worden. Kijk naar wat AST Space Mobile wil doen om via een netwerk van satellieten mobiele verbindingen te gaan leveren. Ook Vodafone Group doet hieraan mee. Lijkt op Starlink van Elon Musk, maar dan dus voor mobile cell phones.

Ik denk uiteindelijk dat dit met name voor minder bevolkte gebieden potentieel goedkoper en betrouwbaarder gaan worden dan via het aanleggen van kabels/glasvezels in de grond naar individuele huizen of masten.

[Verwijderd]

Kijk naar wat AST Space Mobile wil doen om via een netwerk van satellieten mobiele verbindingen te gaan leveren.

Als AST Space Mobile in die betreffende landen frequentieruimte kan verkrijgen wel, er zijn echter landen die maar een aantal providers toelaten en geen derden toelaten. België als ik het goed heb die maar 2 providers kent en toestaat en de rest alleen maar MVNO's of MVNE's zijn.

Lijkt op Starlink van Elon Musk, maar dan dus voor mobile cell phones.

Starlink is zelfs voor Nederland niet echt interessant, een gemiddelde prijs van zo'n $100.00 voor rond de 100Mbit/s down en 40-50Mbit up en dat alles ook nog eens met NAT.

[Tok Tok]

Als ze dit willen gaan doen dan is het te hopen voor ze, dat tegen de tijd dat ze de eerste drones hebben laten opstijgen SpaceX ze niet in heeft gehaald met Starlink. 10 jaar is een lange tijd en er kan daarin veel veranderen! Sowieso vind ik prognoses van 10 jaar altijd heel erg gedurfd, misschien dat dat in 1970 nog kon maar de technologische vooruitgang is nu zo groot dat in 10 jaar de behoeftes of technieken helemaal veranderd kunnen zijn.

[Dxue]

ik ben net over op tmobile met hun uit en thuis pakket, waardoor ik dus 'gratis' 5g krijg, samen met een poco f2 pro telefoon met de meest recente updates, is er absoluut geen verschil tussen 5g en 4g. Alleen soms is er een iets hogere upload.

Dit is onder voorbehoud dat 5g überhaupt werkt. Ik krijg doodleuk 5g in beeld met vol bereik (ik zit in enschede) en zonder dat je er erg in hebt, ben je gecrippled en heb je 0,0 data terwijl het signaal nog steeds 100% is en speedtest.net net 130+mbit heeft aangetikt. Herhalen van de test geeft aan dat er een timeout is en dit is random door de hele dag. 5G bij Tmobile is absoluut niet betrouwbaar in mijn geval en de helpdesk gaf aan dat dit een bekend probleem was (vanmiddag contact erover gehad). Dit zou komen omdat men constant het netwerk aan het updaten is en daardoor dit kan gebeuren. Dat ze ermee bezig zijn, dat geloof ik wel. maar dat je constant time out krijgt voor langere tijd is voor mij niet te begrijpen, aangezien het een simpele optie is om de telefoon naar 4g te laten gaan door simpelweg 5g even uit te zetten.

[Robertdeblok]

Ik heb me eens laten vertellen door iemand van t-mobile dat 5G ook interessant wordt omdat berekeningen die nu op een apparaat zelf moeten worden gedaan, bijvoorbeeld op je telefoon, met 5G prima in de cloud kunnen worden gedaan en dan teruggestuurd. Zo hoeven straks onze consumenten devices veel minder reken kracht te hebben. Ben benieuwd of dat zo zal zijn. Hoop geen mobiel met citrix

[neeecht]

Topper @jk-5 kan de meeste onbeantwoorde vragen toch beantwoorden:
T-Mobile Strategische Update Februari 2021
https://antennekaart.nl/b...sche-update-februari-2021

KPN en T-Mobile hebben al antennes staan voor 3500 MHz.
RRU erbij prikken en gaan met die banaan!

Voorbeeld van zo'n (KPN) antenne: http://x264.nl/dump/kpn_5g_huawei.jpg
Nu gebruikt voor 8T8R 2600 MHz, kan 3500 MHz er later bij gekoppeld worden met een combiner.
Of er komt een RRU die beide kan. Ook losse Massive MIMO antennes zullen we gaan zien in masten.

[Alxndr]

Ze kunnen een paar weken in de lucht blijven, dan gaan ze omlaag om ze te herladen en dan gaan ze weer omhoog."

Als zo'n drone weken in de lucht kan blijven klinkt het mij alsof ie zuinig genoeg is om met zonnepanelen op de vleugels permanent in de lucht te moeten kunnen blijven?