Framework upgradekit
Sinds begin 2022 slingert er op de Tweakers-redactie een laptop rond die destijds is voorzien van een Intel-processor van de elfde generatie. Het is geen laptop zoals alle andere; hij zou in principe nooit vervangen hoeven worden. Gaat de hardware stuk, dan kun je hem gewoon repareren en als hij te langzaam wordt, kun je de hardware vervangen.
We voorzagen het originele model al eens van een Intel-processor van de twaalfde en dertiende generatie en van een AMD Zen4-processor. Behalve de moederborden verbeterde Framework in de tussentijd ook andere zaken. De volgende stap, waarover je in dit artikel kunt lezen, is de Intel Core Ultra-processor, een nieuw scherm met een hogere resolutie en refreshrate, en een nieuwe camera.
Nieuw moederbord: Core Ultra
De eerste upgrade is het nieuwe moederbord, dat je herkent aan het stickertje dat erop zit en je vertelt dat je met de Core Ultra 7 155H te maken hebt. Afgezien daarvan lijkt het moederbordje als twee druppels water op eerdere versies, op één ding na: de heatpipe. Voorheen maakte Framework gebruik van twee heatpipes om de warmte af te voeren, maar dat is nu één brede geworden. Dat moet een betere warmteoverdracht opleveren. De lay-out van het moederbord is hetzelfde gebleven en dat is logisch, want op die manier blijven de moederborden uitwisselbaar. Mocht je willen zien hoe je een moederbord verwisselt, dan kan dat in deze video. Waar het op neerkomt, is dat je de vijf boutjes aan de onderkant loshaalt en het moederbord, dat met vier boutjes vastzit, verwijdert. Eerst even de beeldschermkabel, draadloosnetwerkkaart, accu, luidsprekerkabel en flatcable naar een dochterbordje verwijderen en binnen een kwartiertje zit de boel weer in elkaar.
:strip_exif()/i/2006874118.jpeg?f=imagenormal)
De vraag is wel: moet je die upgrade doen? Wat levert het je op? Zoals gezegd gaat het om de upgradekit met een Core Ultra 7-processor: de 155H. Dat is een processor met zes P-cores, acht E-cores en twee LPE-cores. Het is een veelgebruikte laptopchip in 2024, die uiteraard voorzien is van een npu, voor 'AI-berekeningen'. Verwacht geen Copilot+-taferelen; daarvoor heb je een npu met minstens 40Tops nodig en de Ultra 7 doet maximaal 11Tops. De Framework-laptop in kwestie is verder voorzien van 16GB DDR5-5600-geheugen en een WD SN850-ssd van 512GB.
- Cinebench 24 Multi
- Cinebench 24 Single
- Cinebench 23 - Multi
- Cinebench 23 - Single
Aanvankelijk presteerde het nieuwe moederbord teleurstellend en was het zelfs langzamer dan de moederborden van de vorige twee generaties. Een frisse Windows-installatie loste dat probleem op en is dan ook aan te raden voor iedereen die tegenvallende prestaties ziet na de installatie van het nieuwe moederbord. De Ultra 7-processor heeft een base power van 28 watt, terwijl hij maximaal 115 watt mag verbruiken. Er zit dus nogal wat ruimte in het verbruik en dus de maximale prestaties van de 155H. Voor een compacte laptop doet de Framework het prima. Hij zit op het niveau van een 13"-Zenbook met dezelfde processor en is iets sneller dan de veel dunnere Galaxy Book4 Pro, die dezelfde cpu heeft. De prestaties zijn kortom zoals je mag verwachten. Ten opzichte van een Intel-processor van de twaalfde of dertiende generatie of een Framework met Zen4 ga je op cpu-vlak echter geen verschil merken.
- 3DMark Night Raid
- 3DMark Night Raid - Graphics
- 3DMark Night Raid - CPU
Op het gebied van de gpu zijn er wel verschillen, want de Arc-gpu is vlotter dan de oude Iris Xe: ongeveer anderhalf keer zo snel. Daarmee komt de gpu op het niveau van de 780M van AMD. Eenvoudige games op niet al te hoge instellingen kunnen er daarom op draaien. Om een idee te krijgen van de prestaties, kun je hier de review van de MSI Claw vinden, die ook van de Ultra 7 155H is voorzien. De Galaxy Book4 Ultra en Omen Transcend in de bovenstaande grafiek zijn voorzien van een RTX 4050-videokaart, vandaar hun aanmerkelijk hogere grafische scores.
- PCMark 10 Extended
- PCMark 10 Essentials
- PCMark 10 Digital Content Creation
- PCMark 10 Gaming
- PCMark 10 Productivity
Het begint een beetje saai te worden, maar ook in PCMark 10 scoort de Framework zoals je op basis van de processor mag verwachten. Niets bijzonders, maar gewoon prima.
Tot slot draaien we met behulp van Blender een throttlingtest. Zoals gebruikelijk bij Intel-processors zijn de eerste twee runs aanmerkelijk sneller dan wat daarna komt, doordat de turboboost de klokfrequentie omhooggooit, waarna de processor tegen zijn verbruikslimiet aanloopt. Daarna blijft de rendertijd vrijwel gelijk: tussen de 24 en 25 seconden.
Scherm en camera
Tegelijk met het nieuwe moederbord brengt Framework een nieuw beeldscherm en een nieuwe webcam uit. Het vervangen van die onderdelen is ook een fluitje van een cent. Als je de magnetische bezel van het scherm verwijdert, zie je de webcam boven in het scherm zitten. Het geheel zit met twee boutjes en een flatcable vast en kun je met een beetje prutsen verwisselen zonder het scherm te verwijderen. Het vervangen van het scherm is ook eenvoudig. Het zit met vier boutjes vast in de behuizing en met een kabeltje op het moederbord. Het lastigste onderdeel van het vervangen is nog om de kabel mooi door het scharnier en de bezel te geleiden, zodat er geen spanning op komt te staan bij het open- of dichtklappen van het scherm.
:strip_exif()/i/2006874136.jpeg?f=imagemedium)
Even terug naar het scherm zelf. Dat is een mat ips-paneel, met een 3:2-beeldverhouding. Het originele paneel had een resolutie van 2256x1504 pixels en het nieuwe een van 2880x1920 pixels. Daarnaast heeft het paneel een refreshrate van 120Hz en … afgeronde hoekjes.
Ik heb Framework gevraagd waarom het niet voor een oledpaneel heeft gekozen en kreeg daarop als antwoord dat dit een 'uitstekende lcd is, die met een lichte modificatie in het bestaande chassis past'. In een blogpost legt Framework uit dat het heel duur is om zelf een paneel te ontwikkelen. Gelukkig was fabrikant BOE in staat om een passend paneel te leveren dat al voor een andere klant ontwikkeld was. Framework mocht dezelfde panelen bestellen, mits het genoegen nam met de afgeronde hoekjes. In de praktijk vallen die hoekjes niet eens op; ze zijn vrij subtiel. Uiteindelijk gaat het om de beeldkwaliteit en om die te checken, maakt het Tweakers-testlab gebruik van Portrait Displays Calman Color Calibration-software en een Spectracal C6-colorimeter.
- Helderheid wit
- Contrast
- Gemiddelde gedetailleerde-kleurafwijking
Volgens Framework heeft het nieuwe scherm een hogere helderheid van 500cd/m². Wij komen uit op 481cd/m², lekker hoog dus. Het contrast is 1500:1 en dat is prima voor een lcd. Toch valt de beeldkwaliteit tegen, doordat het paneel matig gekalibreerd is.
De afwijking is te zien bij de meting van grijswaarden. Hoe lichter de tint grijs, hoe meer groen het paneel laat zien. Wellicht komt dit doordat Framework de panelen los verkoopt en dus niet de laptops met ingebouwd paneel in de fabriek kan kalibreren. Hetzelfde was er aan de hand met het paneel in de originele Framework Laptop, dat ook flink afweek, maar dan de andere kant op. Ben je niet al te kritisch op beeld, dan valt de afwijking wellicht niet op, maar bijna alle concurrenten in deze prijsklasse doen het beter, dus mag je dat ook van Framework verwachten.
Webcam
De nieuwe webcam maakt gebruik van een OmniVision OVO8X40-sensor, met een Realtek RTS5879-controller met een resolutie van 9,2 megapixel. De oude deed dat nog met een OmniVision OV2740-sensor en een Realtek RTS5853-controller. Als die sensors en controllers je niets zeggen: geen probleem, want de plaatjes spreken voor zich.
:strip_exif()/i/2006874138.jpeg?f=imagenormal)
Framework 13-webcam, links de oude
Je ziet duidelijk dat de beeldhoek bij de nieuwe camera groter is geworden, maar ook dat het beeld een stuk scherper is. Dat zie je bijvoorbeeld in de reflectie van de lamellen. De kleurweergave van de camera's is grappig genoeg in geen van beide gevallen perfect. Het daadwerkelijke groen van de muur zit tussen de twee beelden in. De nieuwe camera zit standaard in de nieuwe Framework Laptops. Je kunt hem ook los bestellen voor 45 euro.
Geluidsproductie en accuduur
Een nieuwe processor betekent ook potentieel meer warmteontwikkeling en dus meer ventilatorgeluid. We meten de geluidsproductie van de ventilator met behulp van een Larson Davis 831C-geluidsmeter met een 378A04-microfoon die is voorzien van een voorversterker. De microfoon heeft een noisefloor van 5,5dB(A). Door onvermijdelijk omgevingsgeluid is de noisefloor van onze geluidarme ruimte ongeveer 10dB(A). Als we een veilige marge nemen, kunnen we vanaf 12dB(A) consistente metingen uitvoeren. We meten de geluidsdruk op 50cm afstand, onder een hoek van 45 graden. Het testen doen we in vier scenario's: WebXPRT simuleert webbrowsen, PCMark 10 is representatief voor wat zwaarder desktopgebruik en Blender is een zware multithreaded workload voor de cpu. We meten de geluidsdruk over de periode die iedere test duurt en drukken het resultaat uit in een gemiddelde, LAeq, in dB.
- WebXPRT 3 - LAeq
- PCMark 10 Express - LAeq
- Blender - LAeq
Zoals eerder genoemd, heeft Framework bij Meteor Lake het koelsysteem aangepast. In plaats van twee smalle heatpipes is er nu één brede, die de warmte van de processor moet wegvoeren. Dat heeft ook zijn uitwerking op de geluidsproductie van de ventilator. In alle scenario's is het nieuwe moederbord stiller dan zijn voorganger.
Accuduur
Een 120Hz-scherm met een hoge resolutie verbruikt meer energie dan een 60Hz-scherm met een lage resolutie. Daarom hebben we de accutests gedraaid met het oude scherm met 2256x1504-resolutie, en met het nieuwe.
- Accutest browsen
- PCMark 10 - Accu - Tijd
- PCMark 10 - Accu - Digital
- PCMark 10 Accu Essentials
- PCMark 10 Accu Productivity
In de browsetest, die een bijzonder lichte belasting voor de hardware vormt, blijkt het oude scherm aanmerkelijk zuiniger dan het nieuwe, maar ook als je een scenario met zwaardere belasting hebt, doe je drie kwartier langer met een acculading. Als je dus overweegt om te upgraden naar het nieuwe scherm, is het goed om er rekening mee te houden dat dit ten koste gaat van de accuduur. Als de belasting omhooggaat, ben je het beste af met de Zen4-hardware, maar bij lage belasting is Meteor Lake lekker zuinig.
Conclusie
Tegelijk met het moederbord met Core Ultra-processor brengt Framework een nieuw scherm en een nieuwe webcam uit. Om maar met die laatste te beginnen: die levert een mooie verbetering op. De nieuwe heeft een grotere beeldhoek en biedt scherper beeld. Supermooi en leuk voor de mensen die een nieuwe Framework Laptop bestellen, want daar zit hij standaard in. Heb je al een Framework Laptop en erger je je groen en geel aan de krappe beeldhoek van de oude camera, dan kun je voor 45 euro de verbeterde versie bestellen, maar dat is eigenlijk niet het idee achter de nieuwe webcam. Framework verbetert regelmatig de bestaande onderdelen en houdt ze uiteraard compatibel met de oude versies.
De nieuwe camera is dus een verbetering, maar geen must-have en dat geldt ook voor het nieuwe moederbord. De Ultra 7-processor is weer even wat sneller dan zijn voorganger van Intels dertiende generatie. Het verschil is meetbaar, maar niet merkbaar. In benchmarks zie je dat er ondertussen wel een flink verschil is ontstaan met de elfde generatie Intel. Wellicht is het voor die gebruikers een zinvolle upgrade. Het moederbord is niet goedkoop; het goedkoopste met Ultra 5 kost iets meer dan 500 euro, terwijl de geteste Ultra 7-versie 800 euro kost. Houd er bovendien rekening mee dat je ook DDR5-geheugen zult moeten aanschaffen, want Meteor Lake slikt geen DDR4.
Het nieuwe scherm, tot slot, is een interessante optie als het standaardscherm met een resolutie van 2256x1504 pixels en 60Hz niet volstaat. Het nieuwe scherm zit op 2880x1920 pixels en is dus wat scherper, en heeft een refreshrate van 120Hz. Overweeg je het nieuwe scherm, dat los 300 euro kost, dan is het goed om in het achterhoofd te houden dat het meer energie gebruikt dan het standaardscherm en dat de kalibratie niet fantastisch is.
Als je dit leest en tot de conclusie komt dat de nieuwe upgrades 'beter, maar geen must-haves' zijn, dan klopt dat, maar toch ben ik er als reviewer enthousiast over. Niet iedere upgrade kan een klapper zijn en dat is helemaal het geval bij een product waarvan het raamwerk (pun intended) nooit verandert. De waarde van Framework zit erin dat de fabrikant de laptop continu verbetert. Niet alleen door in de pas te lopen met Intel en AMD, maar juist door de andere zaken. Eerder heeft Framework het scharnier, de luidsprekers en de accu verbeterd. Nu is het de beurt aan de webcam en het scherm. Andere laptopfabrikanten verbeteren ook continu hun producten, maar daarbij zijn onderdelen niet zo makkelijk verkrijgbaar en niet compatibel met de vorige generatie. Als we kijken naar de Intel-moederborden, zit de Framework Laptop op generatie vier en houdt Framework zich aan de belofte van een repareerbare en upgradebare laptop.
:strip_exif()/i/2006874118.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006874136.jpeg?f=imagegallery)
/i/2006870404.png?f=imagegallery)
/i/2006870406.png?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006874138.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006874104.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006874106.jpeg?f=imagegallery)
:fill(white):strip_exif()/i/2006244906.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2007403768.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006784626.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006123802.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_exif()/i/2007487820.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004696878.jpeg?f=fpa)
/i/2006731066.webp?f=fpa)
:strip_exif()/i/2005980134.jpeg?f=fpa)
:strip_icc():strip_exif()/u/1436374/crop60c6eb6f44ecd_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/78725/train-icon3.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/196400/crop5854062b6457f_cropped.gif?f=community){kind=small}
/u/2142078/crop669900a2cd41a_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/55093/UPpharoah.jpg?f=community){kind=small}
/u/114315/crop55df3bff7ac1f_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/512915/crop656dd83050d71_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/126276/crop66f3fa6d57347_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/281030/crop601496411ce87.gif?f=community){kind=small}
/u/131439/417785s.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/15049/DC2-icon-klein.jpg?f=community){kind=icon}
/u/1006081/crop5a2704340349c_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/335350/crop61a63ee1f224f.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/924347/crop63c7079d0a97f_cropped.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/486359/crop5679254888b42_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/263626/crop5db0af5550f2c_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/129865/crop5cb775b8692d8.jpeg?f=community){kind=small}