Samengevat
De Zen 5-upgrade van de Framework Laptop 13 brengt voor het eerst een npu met 50Tops aan rekenkracht naar de Framework Laptop. Framework lijkt bovendien het vermogen en de fancurve iets getuned te hebben, want in het scenario van dagelijks gebruik, maakt de koeling significant minder herrie dan de Zen 4-voorganger. Ten opzichte van de Ryzen 7 7840U is de Ryzen AI 7 350 wat snelheid betreft niet echt een verbetering, alleen in specifieke benchmarks. Een upgrade vanaf Zen 4 is in de meeste gevallen dan ook niet zinnig. Als je nog op een elfde generatie Intel-processor zit, dan is het een ander verhaal. De slimste optie is misschien wel een Zen 4-moederbordje van de vorige generatie, want die worden nu tegen een lagere prijs aangeboden.
Framework heeft een nieuw moederbord, voorzien van een Zen 5-processor, voor de Framework Laptop 13 uitgebracht. Voor wie de Framework Laptop 13 niet kent: het is een laptop die eenvoudig te repareren of te upgraden is. De review van de eerste generatie uit 2022 lijkt alweer een eeuwigheid geleden, niet in de laatste plaats omdat we al zes verschillende moederbordjes in dezelfde behuizing hebben gelepeld. We begonnen met een Intel-processor van de elfde generatie, toen volgde de upgrade naar de twaalfde en de dertiende generatie. AMD's Zen 4-platform kwam ook nog tussendoor, gevolgd door Intel Meteor Lake en nu is het dus de beurt aan Zen 5, specifiek de Ryzen 7 AI 350-processor.
Voor de liefhebbers is het handig dat die nieuwe processor als eerste Framework-moederbord Copilot+ ondersteunt. De processor heeft een npu met 50Tops en dat is genoeg om de nieuwe functionaliteit in Windows te gebruiken.
:strip_exif()/i/2007405782.jpeg?f=imagenormal)
Slijtage
Het zou natuurlijk het mooiste zijn als je de behuizing van je Framework Laptop oneindig kunt gebruiken, maar die van ons is inmiddels wel aan slijtage onderhevig. De laptop is een keer mee geweest naar een beurs en heeft daar een deukje opgelopen, en hoewel er zes verschillende moederborden in de behuizing gezeten hebben, is het chassis veel vaker van moederbord gewisseld, wanneer we nog even een testje op een ouder moederbord wilden draaien.
Van de vier schroefjes waarmee het moederbord vastzit, doen twee hun werk niet meer. De kleine boutjes draai je vast in smeltpluggen en als je die te strak aandraait, breken ze uit de behuizing. Voor wie zelf zijn Framework Laptop wil upgraden, is het advies dus om het moederbord niet te strak vast te willen zetten. Het moederbord schroef je vast aan de onderkant (oftewel de D-cover), en dat is ook het enige onderdeel dat nog origineel is sinds de eerste Framework Laptop die we ontvingen. Er zitten inmiddels nieuwe wifi, speakers, scharnieren, toetsenbord, scherm en A-cover (de achterkant van het scherm) op de laptop. Framework verbetert regelmatig zijn onderdelen en die nieuwe onderdelen worden dan de standaard bij nieuwe generaties. De eerste generatie Framework Laptop 13 werd bijvoorbeeld met 55Wh-accu geleverd, maar inmiddels is 61Wh de standaard geworden. Een nieuwe D-cover heeft Framework echter nog niet ontwikkeld.
Zen 5 in drie smaken
Framework verkoopt de Laptop 13 in zijn geheel, als laptop dus, maar verkoopt ook de losse moederborden, mocht je willen upgraden. Daarbij is er keuze uit de drie configuraties in de eerste drie kolommen. De laatste kolom is de configuratie die we eerder hebben getest, met Zen 4-processor.
| |
Ryzen AI 5 340 |
Ryzen AI 7 350 |
Ryzen AI 9 HX 370 |
Ryzen 7 7840U |
| Cores |
3x Zen 5, 3x Zen 5c |
4x Zen 5, 4x Zen 5c |
4x Zen 5, 8x Zen 5c |
8x Zen 4 |
| Max. kloksnelheid |
4,8GHz, Zen 5c: 3,4GHz |
5,0GHz, Zen 5c: 3,5GHz |
5,1GHz, Zen 5c; 3,3GHz |
5,1GHz |
| Gpu |
Radeon 840M, 4CU |
Radeon 860M, 8CU |
Radeon 890M, 16CU |
Radeon 780M, 12CU |
| Gpu-kloksnelheid |
2,9GHz |
3,0GHz |
2,9GHz |
2,7GHz |
| Npu |
50Tops |
50Tops |
50Tops |
10Tops |
| Vermogen |
Performance mode - 30W sustained 35W boost
Balanced mode - 25W sustained 33W boost
Efficiency mode - 15W sustained 25W boost |
- |
| Prijs los mobo |
529 euro |
819 euro |
1159 euro |
569 (was: 799) |
De oudere moederbordjes verkoopt Framework ook nog, tegen een prijs die lager ligt dan de introductieprijs. De fabrikant stuurde ons de middelste configuratie, dus met Ryzen AI 7-processor. Dit is ook meteen de eerste keer dat we de Ryzen AI 7 350 aan de tand voelen, nadat we de Ryzen AI 9 HX 370 al in meerdere laptops hebben gezien.
Benchmarks
In dit artikel ligt de nadruk op de benchmarks van de nieuwe Zen 5-processor. Als je een indruk wilt krijgen van de Framework Laptop zelf, dan kun je die vinden bij de review van de eerste uitvoering. Als je benieuwd bent naar hoe het upgraden in zijn werk gaat, dan kun je deze video bekijken.
- Cinebench 24 Multi
- Cinebench 24 Single
- Cinebench 23 - Multi
- Cinebench 23 - Single
Zoals gezegd: Zen 5 is niet helemaal nieuw en we hebben aardig wat laptops met de nieuwe 'Ryzen AI'-processor getest. De Ryzen AI 7 350 in de Framework is voorzien van acht cores, terwijl we tot nu toe alleen modellen met tien en twaalf cores hebben getest. In de multitests is de Zen 5-processor ruim twintig procent sneller dan de Zen 4-versie van de Framework Laptop en ook in de singletest, waarbij dus maar één core gebruikt wordt, bedraagt het verschil ruim tien procent.
- 3DMark Night Raid
- 3DMark Night Raid - Graphics
- 3DMark Night Raid - CPU
- 3DMark Steel Nomad Light Unlimited
In 3DMark Night Raid wordt de cpu anders belast en is de Zen 4-processor nipt sneller, en op grafisch vlak is dat ook het geval. Toch is het verschil niet zo groot als je zou kunnen verwachten. De 7840U maakt immers gebruik van een gpu met 12 CU's, terwijl de nieuwe Ryzen 350 er maar 8 heeft. Blijkbaar zorgt de wat efficiëntere RDNA 3.5-architectuur van de nieuwe gpu ervoor dat de prestaties in 3DMark in ieder geval op hetzelfde niveau uitkomen.
- Geekbench 6 - Single
- Geekbench 6.2 - Single Integer
- Geekbench 6.2 - Single Floating Point
- Geekbench 6 - Multi
- Geekbench 6.2 - Multi Integer
- Geekbench 6.2 - Multi Floating Point
De significante verschillen die je in Cinebench ziet, zijn niet zichtbaar in Geekbench. Wanneer je alle cores aanstuurt, is de nieuwe Zen 5-processor wel vlotter, maar bij het gebruik van één core is de snelheid ongeveer gelijk in verhouding met de Zen 4-Framework.
- PCMark 10 Extended
- PCMark 10 Essentials
- PCMark 10 Digital Content Creation
- PCMark 10 Gaming
- PCMark 10 Productivity
PCMark simuleert verschillende soorten gebruik, variërend van het openen van een webbrowser; tot het bewerken van een foto of het draaien van een simpel spelletje. Ook in deze test is het verschil tussen Zen 4 en Zen 5 nauwelijks aanwezig.
Tot slot draaien we Blender waarin we herhaaldelijk een afbeelding renderen. Stijgt de rendertijd, dan kan dat wijzen op throttling. Het lijntje van de Zen 5-Framework start laag en loopt dan omhoog, om vervolgens af te vlakken. Wat je hier ziet, is dat de processor 35W mag verbruiken als piekvermogen en dat hij daarna langzaam terug laat lopen naar 30W, wat hij vervolgens netjes vasthoudt. Er zijn geen grote schommelingen, dus de laptop heeft geen last van throttling, anders dan de eerdergenoemde vermogensbeperking.
Omdat de lay-out van het moederbord van de Framework Laptop vastligt, is ook de plaatsing van de ventilator hetzelfde. Wel kan het zo zijn dat de Zen 5-processor minder warmte ontwikkelt, waardoor hij minder hard hoeft te draaien. Om de geluidsproductie te meten maken we gebruik van een Larson Davis 831C-geluidsmeter met een 378A04-microfoon die is voorzien van een voorversterker. De microfoon heeft een noisefloor van 5,5dB(A). Door onvermijdelijk omgevingsgeluid is de noisefloor van onze geluidarme ruimte ongeveer 10dB(A). Als we een veilige marge nemen, kunnen we vanaf 12dB(A) consistente metingen uitvoeren. We meten de geluidsdruk op 50cm afstand onder een hoek van 45 graden. We testen in drie scenario's: WebXPRT simuleert webbrowsen, PCMark 10 Express simuleert dagelijks gebruik en Blender is een zware multithreaded workload voor de cpu. We meten de geluidsdruk over de periode die iedere test duurt en drukken het resultaat uit in een gemiddelde, LAeq, in dB.
- WebXPRT 3 - LAeq
- PCMark 10 Express - LAeq
- Blender - LAeq
Ten opzichte van de Zen 4-versie van de Framework Laptop is Zen 5 wel een stuk stiller. Voornamelijk in PCMark, dat dagelijks gebruik simuleert, is het verschil zeker hoorbaar. Over het algemeen is de Framework Laptop met Zen 5 dus een stille laptop, totdat je echt alle cores belast, zoals we met Blender doen. Dan stijgt het geluidsniveau behoorlijk en zijn er concurrenten die een stuk stiller zijn.
Accuduur
Framework leverde zijn 13"-laptops aanvankelijk met een 55Wh-accu, maar bij de overgang naar het platform van Intels dertiende generatie, kwam er een 61Wh-optie bij, die inmiddels de standaard is geworden. Bij het testen van de accuduur zijn de schermresolutie en refreshrate ook een factor. Toen de Framework Laptop met Core Ultra-processor op de markt kwam, kwam er ook een 120Hz-paneel met een resolutie van 2880x1800 pixels bij. Op die laptop zijn de accutests met beide panelen gedraaid. De overige laptops zijn getest met het originele 60Hz-paneel met een resolutie van 2256x1504 pixels.
- Accutest browsen
- PCMark 10 - Accu - Tijd
- PCMark 10 - Accu - Digital
- PCMark 10 Accu Essentials
- PCMark 10 Accu Productivity
- Relatieve prestaties op accu
Bij licht gebruik is de Core Ultra-versie de efficiëntste Framework Laptop, maar de Zen 5-versie is een stuk zuiniger dan de Zen 4-variant. Grappig genoeg is bij wat zwaarder gebruik, dat we met PCMark simuleren, de Zen 5-variant juist minder efficiënt. Dat komt doordat het Zen 5-model sneller is wanneer het op de accu werkt, maar dus ook wat meer energie verbruikt. Tijdens het draaien van de PCMark-test haalt de Zen 5-Framework tachtig procent van de snelheid die het haalt wanneer de adapter is aangesloten. Bij de Zen 4-versie is dat net geen zeventig procent.
Conclusie
Het idee achter de laptops van Framework is dat je er een aantal jaar mee doet en dat je het moederbord pas vervangt als het defect raakt of te langzaam wordt. Als tweakers vinden we het natuurlijk mooi om te zien hoe groot de stap tussen Zen 4 en Zen 5 is, maar wie op dit moment al een Framework Laptop met Zen 4-processor heeft, zal niet snel upgraden.
Die upgrade maakt bovendien geen wereld van verschil. De nieuwe Ryzen AI 7 350 is niet overtuigend sneller dan de Ryzen 7 7840U. In een rendertaak, zoals bij Cinebench, is het verschil wel twintig procent, maar in andere tests zien we dat verschil niet echt terug. Ook de verbeterde gpu is niet sneller dan die uit de 7840U. Deze weet wel meer snelheid uit minder compute-units te halen. Misschien is de vergelijking daarom ook niet helemaal eerlijk, want Ryzen 7 is door AMD's gerommel in de naamgeving niet meer wat het geweest is. Bij de vorige generatie was de Ryzen 7 7840U het topmodel, terwijl Ryzen 7 in het Zen 5-tijdperk de middenmoot vertegenwoordigt. Het snelste voor dit soort compactere laptops is nu de Ryzen AI 9 HX 370, een optie die Framework ook kan leveren, maar waar het losse moederbord 340 euro extra kost.
Over de prijs gesproken: dit losse moederbordje kost 819 euro. Dat is niet goedkoop. Voor tweehonderd euro meer heb je een volledige laptop met dezelfde processor, maar dat is dan weer geen laptop die je zelf kunt samenstellen. Bovendien levert het kopen van een nieuwe laptop aanzienlijk meer milieubelasting op dan het vervangen van een moederbord. Op de lange termijn is een Framework Laptop, waaraan je enkel defecte onderdelen vervangt, wel goedkoper, maar als je een nieuwe Framework Laptop 13 met Ryzen 7 350 aanschaft, ben je 1509 euro kwijt. En dan zit er nog geen geheugen en ssd in en staat er ook geen besturingssysteem op. Als je geïnteresseerd bent geraakt, moet je ook nog rekening houden met enige levertijd. De eerste lichtingen, die in april geleverd worden, zijn al uitverkocht. Op het moment van schrijven vindt de eerstvolgende levering in het tweede kwartaal van 2025 plaats.
Wanneer is upgraden dan wel zinvol? Dat hangt natuurlijk van je gebruik af, maar als je nog op een Framework Laptop met de eerste generatie Intel-processor zit, dan is dit een flinke upgrade. Het levert ook een flinke toename in grafische kracht op. Voor de liefhebbers van Copilot+ is dit de eerste Framework Laptop die een npu heeft die meer dan de 45Tops haalt, die Microsoft vereist.
Als Copilot+ je gestolen kan worden, dan is de slimste upgrade misschien wel de Zen 4-optie. Framework verkoopt die moederbordjes, met de 7840U-processor dus, nu tegen een lagere prijs en dan ben je in veel gevallen net zo snel als de Ryzen 7-Framework van de Zen 5-generatie.
Redactie: Jelle Stuip Testlab: Marc van Lom, Niels van der Waa Eindredactie: Monique van den Boomen
:fill(white):strip_exif()/i/2007408794.jpeg?f=thumblarge)
:strip_exif()/i/2007405782.jpeg?f=imagegallery)
:fill(white):strip_exif()/i/2007408794.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2007664848.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006870462.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006784626.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_exif()/i/2004696878.jpeg?f=fpa)
/i/2006731066.webp?f=fpa)
:strip_exif()/i/2007285024.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2006784628.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004179008.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2007047090.jpeg?f=fpa)
nu ben ik nog een beetje afwachtend met de aanschaf van een 16.
:strip_exif()/u/467778/crop5d7a5dd1f296a.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/355633/crop611ab17eb2582_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/304128/crop596e63435e750_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/126276/crop66f3fa6d57347_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/445118/crop56ec5bbf4a242_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/92809/crop577f58c1b8795.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/335350/crop61a63ee1f224f.jpg?f=community){kind=small}
/u/117972/avatar.png?f=community){kind=avatar}
:strip_exif()/u/6801/animation_resized_70px.gif?f=community){kind=small}