Een doos vol upgrades
Framework, het bedrijf dat bekend is van zijn modulaire laptops, stuurt ons regelmatig upgradekits ter review toe. De eerste upgradekit, van vorig jaar, bevatte een moederbord met een twaalfdegeneratie-Intel-processor erop. Pakketje nummer twee plofte onlangs op de mat en brengt de laptop naar Intel-generatie nummer dertien.
:strip_exif()/i/2005816744.jpeg?f=imagenormal)
Tot zover niets opvallends: Framework loopt netjes in de pas met Intels releases en brengt vrij vlot nieuwe hardware uit op basis van de nieuwe chips. Wel bijzonder is dat Framework de laptop zelf ook blijft verbeteren. Bij de vorige upgrade kregen we bijvoorbeeld een stevigere A-cover (de schaal waar het scherm in valt) geleverd en bij deze nieuwste upgradeset zitten luidsprekers, verbeterde HDMI- en DisplayPort-modules, nieuwe scharnieren en een mat scherm.
Dat de dertiendegeneratie-Intel-processor sneller is dan de twaalfde, is niet moeilijk te geloven. Het Tweakers-testlab heeft de gebruikelijke benchmarks gedraaid en die tref je verderop in dit artikel ook aan. Wat Framework echter uniek maakt, zijn natuurlijk de kleine upgrades. De scharnieren, modules en luidsprekers. Wat is er nieuw aan en heeft het zin om ze te upgraden als je al een Framework Laptop hebt staan? Je leest het in dit artikel.
Benchmarks
Om bij de tijd te blijven, kun je bij Framework een nieuw moederbord met daarop een dertiendegeneratie-Intel-processor bestellen. De dertiende generatie komt na de twaalfde en de elfde en het moederbord lijkt als twee druppels water op zijn voorgangers. Dat moet ook wel, want het idee is dat ze uitwisselbaar zijn en alle aansluitingen dus op dezelfde plek blijven zitten. Het vervangen van een moederbord is niet moeilijk; ik deed het al eens in deze video. Je bent er een minuut of twintig mee bezig als je het rustig aan doet.
Het nieuwe moederbord is voorzien van een Core i7-1360P-processor. Dat is een quadcore, met daarnaast nog acht zuinige cores en een maximale kloksnelheid van 5GHz. De base power van de processor is 28W, maar dat kan oplopen tot 64W. Het vorige moederbord bevatte een Core i7-1280P en dat is een hexacorechip, bijgestaan door nog eens acht zuinige cores, met een maximale kloksnelheid van 4,8GHz. Raptor Lake, de codenaam van de dertiende generatie, biedt behalve hogere kloksnelheden, meer cache, wat de chips ook weer sneller maakt.
- Cinebench 23 - Multi
- Cinebench 23 - Single
In Cinebench zie je dat de dertiendegeneratieprocessor het net zo goed doet als de twaalfde met twee cores meer. Intel past dezelfde chip toe in zijn eigen NUC 13 Pro en daarin weet de cpu, in ieder geval in Cinebench, net even beter te presteren in de multi-test. De singlecoreprestaties van de nieuwe Framework liggen lekker hoog.
- 3DMark Night Raid
- 3DMark Night Raid - Graphics
- 3DMark Night Raid - CPU
Uit de 3DMark-scores blijkt hetzelfde beeld als uit Cinebench. De 1360P is dankzij zijn hogere kloksnelheid en grotere caches ongeveer even snel als de 1280P, hoewel hij twee cores mist.
- Geekbench 5 - Single
- Geekbench 5 - Multi
In Geekbench tot slot zijn de prestaties van het nieuwe moederbord ook gewoon prima, hoewel de NUC weer net even sneller is. Het is, kortom, niet zo'n spannende conclusie. De 1360P presteert zoals je mag verwachten, niets meer en niets minder.
In deze grafiek zie je in hoeverre er throttling optreedt als je steeds dezelfde afbeelding rendert. De vlakke lijn laat zien dat Framework de warmteontwikkeling onder controle heeft.
Luidsprekers en scharnier
Om mij als reviewer een handje te helpen, heeft Framework bij de laptop een Reviewer's guide opgestuurd. Daarin staat bij ieder onderdeel dat verbeterd is, wat er precies gewijzigd is en dat is bij het ene onderdeel wat uitgebreider gedaan dan bij het andere. Bij de nieuwe luidsprekers houdt Framework het vrij summier: "These stereo 2W speakers are re-optimized for louder volume, up to 80dB". Meer staat er niet en dat zinnetje roept meer vragen op dan het antwoorden geeft, want zijn ze alleen luider of is er nog meer aan de luidsprekertjes gesleuteld? En als ze 80dB halen, wat deden de vorige dan? En wat is 'heroptimaliseren'? Was het al optimaal en is het nu nog optimaler?
:strip_exif()/i/2005816734.jpeg?f=imagenormal)
Gekkigheid natuurlijk, maar ik was wel benieuwd naar de kwaliteit van de nieuwe luidsprekers. Afgaand op mijn gehoor zou ik inderdaad denken dat ze iets harder gaan dan de vorige, maar echt goed kon ik ze niet vergelijken, want ik had maar één body om de luidsprekers in te bouwen, dus naast elkaar luisteren lukte niet, laat staan in een blinde test. Gelukkig staat er in het testlab een geluiddichte ruimte, waarin je de kwaliteit van luidsprekers aardig goed kunt meten.
/i/2005788672.png?f=imagenormal)
Uit die meting komt deze grafiek gerold, waarbij de x-as de frequentie van het geluid weergeeft en de y-as de geluidsdruk, gemeten door de microfoon op 50cm afstand. Het blauwe lijntje geeft de geluidsproductie van de oude luidsprekers weer, terwijl het rode lijntje die van de nieuwe voorstelt. Wat je ziet, is dat het blauwe lijntje bij lage frequenties, dus lage tonen, boven het rode lijntje ligt, en dus iets harder geluid produceert. Vanaf 500Hz voert het rode lijntje de boventoon (haha) en dat blijft zo, op een dipje tussen 5 en 6KHz na. De nieuwe luidsprekers produceren vanaf 500Hz dus inderdaad een hogere geluidsdruk.
Ga je dat echt merken? Dat ligt aan de situatie. De kwaliteit van het geluid is niet verbeterd; het blijven kleine laptopluidsprekertjes en daar komt gewoon geen fantastisch geluid uit. Beide luidsprekertjes resoneren ook in de behuizing bij een bepaalde frequentie, wat vaker voorkomt bij laptops. Aan de andere kant zouden de nieuwe luidsprekertjes net het verschil kunnen maken als je bijvoorbeeld een onlinemeeting hebt in een ruimte met veel omgevingsgeluid. Iedereen heeft weleens ervaren dat je je geluid iets harder wilt zetten om er dan achter te komen dat het al op 100 staat. Met de 80dB-luidsprekers ligt die grens dus iets hoger.
Misschien is de vraag of je het verschil in luidsprekers gaat merken, niet de juiste. De meting laat zien dat de nieuwe luidsprekers een grotere geluidsdruk produceren en je er in de praktijk dus meer aan hebt dan aan de oude. Framework heeft de luidsprekers van zijn laptop getweakt en alle nieuwe Framework Laptops, met dertiendegeneratie-Intel-processor dus, krijgen de net wat betere luidsprekers mee. Framework updatet niet alleen moederborden en dergelijke componenten, maar ook andere onderdelen van de laptops.
:strip_exif()/i/2005816736.jpeg?f=imagenormal)
Scharnieren
Wat voor de luidsprekers geldt, gaat ook op voor de scharnieren. Framework stuurde ons nieuwe, stevigere scharnieren op, met een specificatie van 3,5kg. Was dat nodig? Eigenlijk wel, want het oude scharnier (3,3kg) bleek na een tijdje bij de Framework Laptop die we op de Tweakers-redactie hebben liggen, wel heel soepeltjes te draaien. Het scherm bleef nog wel rechtop staan, maar iets meer weerstand kon het geheel wel gebruiken. Datzelfde is ongetwijfeld bij meer Framework Laptops aan de hand, dus vandaar de nieuwe scharnieren.
Het bevestigen van de nieuwe scharnieren is niet moelijk, maar wel een precies klusje. Net als bij het vervangen van het beeldscherm willen de magneetjes die op de A-cover zitten, de schroefjes uit je hand trekken en als alles gemonteerd is, is het van belang om de kabeltjes naar de webcam en de antennes op de juiste manier te geleiden. Framework heeft uiteraard foto's op de website staan, zodat je de weg niet kwijtraakt. De nieuwe scharnieren kosten 25 euro en er is ook een optie voor '4,0kg-scharnieren', met dezelfde prijs. Die leveren nog meer weerstand, waardoor het scherm nog steviger rechtop blijft staan, maar dan zou je het scherm niet meer met één hand open kunnen klappen.
Scherm: van glanzend naar mat
Framework stuurde behalve de luidsprekers en de scharnieren ook een nieuw scherm op, met een matte coating. Persoonlijk houd ik daar wel van, want je hebt minder snel last van reflecties en daardoor kun je de laptop op meer (zonnige) plekken gebruiken zonder dat het scherm onafleesbaar wordt. De nieuwe Framework Laptops worden standaard van een mat scherm voorzien. Heb je niet snel last van reflecties, dan kun je het glanzende scherm los aanschaffen. Dat geeft een iets scherper beeld doordat er geen coating op zit die het licht verstrooit, en bij niet direct invallend omgevingslicht oogt het contrast op het glanzende scherm hoger. Het is alleen jammer dat je bij aanschaf van een nieuwe Framework Laptop niet kunt kiezen welk paneel je zelf het liefste wilt. De nieuwe laptops met dertiende generatie Intel-, of AMD-processor hebben een mat scherm en de oudere versies hebben een glanzend scherm.
Zijn er verder nog verschillen tussen het oude en nieuwe paneel? Eigenlijk niet: de matte variant is hetzelfde paneel van dezelfde fabrikant als de glanzende, maar dan dus mat. Wil je de switch van glanzend naar mat maken, dan kost je dat op het moment van schrijven 195 euro.
Heb je al een Framework Laptop en wil je de switch maken van een glanzend naar een mat paneel, dan is dat kinderlijk eenvoudig. De bezel rondom het scherm zit namelijk enkel met magneetjes vast. Met enige kracht haal je die bezel eraf en vervolgens zijn er vier schroefjes die het paneel in de behuizing vasthouden. De grootste uitdaging is nog dat je je zojuist losgedraaide schroefje moet tegenhouden omdat het meteen naar een van de magneten vliegt. Het paneel is aan het moederbord bevestigd met een kabel en als je dat hebt losgetrokken, hou je het oude paneel al in je hand. Het nieuwe paneel installeer je door de genoemde stappen in omgekeerde volgorde te zetten. Let daarbij op dat de antennekabels van de wifi, bij het rechter scharnier, ook netjes binnen de bezel passen. Dat kan even prutsen zijn om het netjes te krijgen. Een klusje van hooguit tien minuten en een mooi voorbeeld, ook voor andere fabrikanten, van hoe makkelijk een schermvervanging kan zijn.
- Helderheid wit
- Contrast
- Gemiddelde grijsafwijking
Om te zien in hoeverre het nieuwe paneel hetzelfde is als de glanzende variant, heeft het Tweakers-testlab het scherm doorgemeten met Portrait Displays Calman Color Calibration-software. Het contrast blijkt gelijk te zijn, maar de helderheid is hoger bij het nieuwe paneel. Een verschil van 56cd/m² lijkt veel, maar bij deze helderheid zul je dat in de praktijk niet snel zien. Dat verschil in helderheid zegt ook niets over de kwaliteit van het matte versus het glossy scherm, maar eerder iets over de variatie in helderheid van de panelen, want geen enkel paneel is hetzelfde.
Om de boel toch een beetje hetzelfde te laten presteren, kalibreren fabrikanten hun panelen. De laptop waar het paneel in zit, wordt dan voorzien van een kalibratieprofiel. Koop je een los paneel, dan ontbreekt dat en presteert het scherm dus niet bijzonder goed. Bij de grijswaardenmeting blijkt er te weinig blauw aanwezig te zijn, waardoor de kleuren te warm ogen. Bij de colorcheckermeting zie je ook dat de balkjes van de blauwe kleuren nog voorbij de gele, verticale lijn schieten. Mocht je de laptop voor beeldbewerking willen gebruiken, dan is kalibreren dus aan te raden.
Accu: 6Wh erbij
De laatste upgrade die Framework ons toestuurde, is de nieuwe, grotere accu. Wat capaciteit betreft dan, want het fysieke volume is ongewijzigd gebleven. Door 'advancements in lithium ion chemistry', volgens de Reviewer's guide, kon de capaciteit verhoogd worden van 55 naar 61Wh. De dertiende generatie Framework werkt zonder problemen met de nieuwe accu, de twaalfde en elfde kunnen een firmware-upgrade nodig hebben.
:strip_exif()/i/2005816742.jpeg?f=imagenormal)
Van 55 naar 61Wh betekent een capaciteitsstijging van een kleine elf procent, dus je zou verwachten dat de accuduur ook elf procent langer wordt.
Tijdens browsen, wat een lichte belasting voor de laptop is, gaat de accuduur van de twaalfde generatie van tienenhalf naar twaalf uur: een stijging van iets meer dan vijftien procent.
- PCMark 10 - Accu - Tijd
- PCMark 10 - Accu - Digital
- PCMark 10 Accu Essentials
- PCMark 10 Accu Productivity
PCMark belast de laptop wat zwaarder dan de browsetest en daarin komt de accuduur een kleine negentien procent hoger uit dan bij browsen. De grootste verbetering lijkt hem echter te zitten in het nieuwe moederbord met dertiendegeneratie-Intel-processor. Tijdens browsen houdt die het nog een uurtje langer uit met de nieuwe accu en tijdens zwaardere belasting scheelt het bijna een halfuur.
Conclusie
In 2021 kondigde Framework zijn eerste modulaire laptop aan en ik was meteen enthousiast over het concept, maar ook sceptisch over de praktische uitwerking van het idee. Daar was ik niet de enige in. In de reacties onder het nieuwsbericht vroegen velen zich af of dit echt vernieuwend was, hoelang de onderdelen leverbaar zouden blijven en of het uiteindelijk niet allemaal erg duur zou worden.
Vooralsnog stelt Framework mij in ieder geval niet teleur. Het bedrijf is vrij snel met het uitbrengen van nieuwe moederborden op basis van Intels nieuwe processors. Het is ook begonnen met de levering van versies met AMD-processor en zal binnenkort een nieuw 16"-model gaan verkopen. Framework is dus geen eendagsvlieg. Bij het uitbrengen van nieuwe moederborden houdt het bovendien niet op, want de bestaande onderdelen worden op basis van feedback van gebruikers weer getweakt. De scharnieren, luidsprekers en accu zijn verbeterd en er is een matte schermoptie bijgekomen. Ook dat is een mooie manier om de duurzaamheid te verbeteren. Niet alleen de 'klassieke hardware' waar een pcb aan te pas komt, is upgradebaar, maar ook alle hardware die eromheen zit.
Hoe ziet het dan met de nieuwe 'echte' hardware? Tja, daar is eigenlijk niet zoveel spannends over te zeggen. De dertiende generatie met vier snelle cores is net zo snel als de twaalfde generatie met zes snelle cores in de meeste benchmarks die we gedraaid hebben. Een mooi resultaat, dat we niet zozeer aan Framework als aan Intel kunnen toeschrijven. Een mooi extraatje is dat de dertiende generatie wel efficiënter met energie omspringt, wat leidt tot een iets langere accuduur.
Aan het moederbordje hangt echter een aardige prijskaart, want de versie met i7-1360P kost 800 euro. Er is ondertussen ook een bordje beschikbaar met een Ryzen 7 7840, met Zen4-cores dus, dat hetzelfde kost. Dat maakt de keuze weer moeilijk, want de Ryzen-chip, die we bij Tweakers nog niet getest hebben, schijnt op sommige punten sneller te zijn dan de i7. Of misschien moet je je upgrade nog een jaartje uitstellen, want uiteindelijk is het milieu daar nog het meest mee geholpen.
:strip_exif()/i/2005816744.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005816730.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005816732.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005816734.jpeg?f=imagegallery)
/i/2005788672.png?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005816736.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005816738.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005816740.jpeg?f=imagegallery)
/i/2005809644.png?f=imagegallery)
/i/2005809646.png?f=imagegallery)
/i/2005809642.png?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2005816742.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004516962.webp?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004516974.webp?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005909502.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005035206.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_exif()/i/2004696878.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2005036402.webp?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2005980134.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/u/120036/piw-ed.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/154915/crop56f403574034a_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/78725/train-icon3.jpg?f=community){kind=small}
.
:strip_icc():strip_exif()/u/6764/cergorach.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/5722/ocf81_avatar_3.gif?f=community){kind=avatar}
:strip_icc():strip_exif()/u/880319/crop5c0c1597ed30b_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/140051/BSOD.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/1325/crop574b219f4ba94_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/38782/crop6146c7a29805d_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/464616/wvo-porsch-gif.gif?f=community){kind=small}
/u/13460/JUN982.GIF?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/496922/Balance%252060x60.jpg?f=community){kind=small}
/u/459471/crop6881d3b145c87_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/491928/JaeHa.jpeg?f=community){kind=small}
/u/689167/crop68a9e7838d300_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/450185/crop564edd4b36fe0_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/70538/avatar4553_0.gif?f=community){kind=avatar}
/u/354703/crop5b56fe185f55c_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/81908/t.jpg?f=community){kind=small}