Samengevat
De Framework 16 valt op doordat het een modulaire laptop is waarbij je alle onderdelen kunt vervangen. Dat gold ook al voor de Framework 13, maar bij deze grotere 16"-versie zijn daar ook nog flinke aanpassingen aan de buitenkant bijgekomen, net als een verwisselbare videokaart. Het upgraden en verwisselen gaat eenvoudig en je kunt zien dat Framework daar goed over heeft nagedacht. Het 16"-scherm heeft een hoge helderheid en goede kleurweergave. De rest van de hardware presteert zoals je mag verwachten. De initiële investering in de laptop is hoog, want hij is niet goedkoop. Als je Frameworks filosofie doortrekt, zou dit wel eens de laatste laptop kunnen zijn die je koopt, omdat je vervolgens alleen af en toe hoeft te repareren of te upgraden. Dit bespaart geld en vermindert e-waste.
:fill(white):strip_exif()/i/2005980784.jpeg?f=thumblarge)
Sinds 2021 verkoopt Framework het soort laptops waar mening tweakershart sneller van gaat kloppen. Het zijn laptops met officiële ondersteuning voor verschillende Linux-distro's, maar ook Windows. Als er iets kapot gaat, kun je de onderdelen eenvoudig bestellen en zelf vervangen. Heb je daar geen ervaring mee? Geen probleem, want op bijna alle onderdelen zit een QR-code die je naar een handleiding leidt om je met de vervanging te helpen. Het enige probleem dat Framework had, was dat ze maar één laptop verkochten: een 13"-model met een zuinige, maar niet al te snelle Intel- of AMD-processor uit de U-serie.
Dat is ondertussen veranderd, want sinds begin 2024 verkoopt Framework een 16"-model, de Framework 16. Deze grotere uitvoering is verkrijgbaar met een AMD Ryzen 7 7840HS- of 7940HS-processor. Die processors hebben een geïntegreerde 780M-gpu, maar je kunt tegen een meerprijs ook een verwisselbare AMD RX 7700S-videokaart installeren. In deze korte review en video bekijk ik de grote Framework Laptop en de verschillen met het 13"-model.
Framework: repareren in plaats van weggooien
Het idee achter de laptops van Framework is dat je de hardware eenvoudig kunt vervangen als er iets defect gaat. Van accu's is het een gegeven dat ze vanaf het eerste gebruik langzaam beginnen te slijten, maar natuurlijk kan er ook iets anders stuk gaan, zoals een ventilator of een scherm. Dat onderdeel kun je bij Framework bestellen en vervolgens zelf vervangen. Daarnaast wordt laptophardware ieder jaar weer sneller en wil je op een gegeven moment misschien wel upgraden naar een nieuwer platform, meer werkgeheugen of een grotere ssd.
:strip_exif()/i/2006785412.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785414.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785416.jpeg?f=imagegallery)
De laptop is ook modulair in zijn aansluitingen. Wil je graag een ingebouwde kaartlezer? Dan kun je die module bestellen. Heb je liever HDMI of DisplayPort voor een extern scherm? Dan kan je een van die modules bestellen. Of als je al helemaal in de toekomst leeft, neem je gewoon zes USB-C-poorten.
Het kan ook zo zijn dat je op een gegeven moment de configuratie van je Framework Laptop zat bent en dat je dan toch wel een numeriek toetsenblok naast het gebruikelijke alfanumerieke deel van het toetsenbord wilt hebben. Ook dat kun je nabestellen, net als een vervangende schermbezel in een nieuwe kleur of knipperende, programmeerbare ledjes aan weerszijden van je toetsenbord. Bij die laatste upgrades, die eerder versieringen zijn, kun je je afvragen of ze bijdragen aan de vermindering van e-waste.
Misschien is het daarom goed om alle mogelijke upgrades op een rijtje te zetten. Bij de eenvoudigste versie van de Framework 16 krijg je een toetsenbord met zwarte spacers aan weerszijden. Die kun je vervangen door exemplaren in oranje, grijs of lavendelkleur (18 euro per stuk), of colourshiftspacers (24 euro). Je kunt ook kiezen voor ledmatrixspacers (55 euro), met een grid van 34x9 leds die je kunt besturen met behulp van een webbased tool. Die tool is enigszins beperkt; je kunt een aantal vaststaande patronen laten zien en zelfs tekenen, maar verder niets. Er staat ook software op GitHub waarmee je meer kunt, zoals de tijd of korte teksten weergeven. Om de boel met die software aan de praat te krijgen, heb je enige ervaring met de commandline nodig; verwacht geen gelikte interface.
Dat geldt ook enigszins voor de optioneel meegeleverde macropad (89 euro), die je kunt configureren via een andere webpagina met behulp van VIA. Het voordeel van de webbased tools is dat het op ieder besturingssysteem werkt en dat is ongetwijfeld de reden dat Framework voor deze manier van aansturen heeft gekozen.
:strip_exif()/i/2006785422.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785420.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785418.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785404.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785400.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785398.jpeg?f=imagegallery)
Alle uitbreidingsmodules verbinden met de laptop via pogopins. Die pogopins zijn intern aangesloten via USB en daarom maakt het niet uit op welke plek je het toetsenbord monteert. De enige voorwaarde is dat de touchpad recht onder het toetsenbord zit. Met behulp van magneten klikken de verschillende onderdelen op hun plaats, waardoor het vrijwel onmogelijk is om iets verkeerd te monteren.
Andere opties die je bij de laptop kunt bestellen, zijn een standaard numpad (45 euro), een toetsenbord met rgb-verlichting (55 euro meerprijs), een oranje of lavendelkleurige schermbezel (24 euro meerprijs) en een stroomadapter (89 euro). De stroomadapter is een USB-C-lader die minstens 100W moet kunnen leveren, of 180W als je de Framework 16 uitbreidt met een extra videokaart.
Aanpassen en upgraden
Een extra videokaart? Inderdaad, Framework heeft een eigen manier ontwikkeld om de videokaart te kunnen vervangen. Normaal gesproken zit er een dummy in de laptop gemonteerd, die Framework de Expansion Bay Shell noemt. Die kun je vervangen door een Graphics Module, waar de AMD RX7700S-videokaart in zit. Dat vervangen is zo gebeurd. Onder het toetsenbord zit een luikje en daaronder zitten zes boutjes waarmee je de modules vastzet. De videokaart is helaas niet goedkoop: hij kost 450 euro en op dit moment kun je alleen kiezen voor de AMD-kaart. Ik heb Framework gevraagd of ze plannen hebben om andere videokaarten te ondersteunen. Zij geven aan dat het systeem met de Expansion Bay Shell ontwikkeld is met het idee dat het verschillende gpu-architecturen kan ondersteunen. Over welke gpu-architecturen ze in de toekomst gaan ondersteunen, wilden ze echter nog niets zeggen.
Opvallend aan de Framework 16 is dat de nadruk vooral lijkt te liggen op het aanpassen van de buitenkant. Je kunt de laptop helemaal personaliseren, maar is dat in lijn met Frameworks missie om e-waste te beperken? Tijdens het bestelproces kun je extra spacers bestellen, wat het 'spaar ze allemaal'-gevoel oproept. Wanneer je de keuze krijgt tussen de lege Expansion Bay of de Graphics Module met de 7700S-videokaart, suggereert de site zelfs dat je ze bij twijfel gewoon allebei kunt bestellen. Dat hoef je natuurlijk niet te doen, maar de focus lijkt meer te liggen op de buitenkant dan op de binnenkant.
:strip_exif()/i/2006785402.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785406.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785408.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2006785410.jpeg?f=imagegallery)
Linksboven: losgehaalde brug die videokaart en moederbord verbindt. Rechtsboven: Expansion Bay (onder) en Graphics Module. Linksonder: de twee m.2-slots.
Deze indruk wordt versterkt doordat je flink wat moeite moet doen om bij de 'echte' hardware te komen. Als je het toetsenbord, alle spacers, het touchpad en andere afdekkinkjes hebt verwijderd, ben je nog zestien schroefjes verwijderd van de daadwerkelijke hardware. De moeite is natuurlijk relatief, want je hoeft geen plastic behuizingsdelen van elkaar te scheiden waarbij je het risico loopt ze te beschadigen, en je hoeft ook niet bang te zijn voor vastgelijmde delen. De benodigde schroevendraaier om de Torx T5-schroeven los te draaien, krijg je erbij.
De hardware bestaat uit een moederbord met een, zoals gebruikelijk, geïntegreerde processor en twee DDR5-geheugenslots. Er zijn twee M.2-ssd-slots: een conventioneel slot van 80mm en daaronder een kleiner slot van 30mm. Op de meeste onderdelen staan QR-codes die je helpen om dat specifieke onderdeel te bestellen en vervangen. Je kunt ook zien dat Framework zijn laptops blijft verbeteren. De accu schuif je bij de Framework 16 bijvoorbeeld eenvoudig in de connector, terwijl het bij de Framework 13 nog een kwetsbaar kabeltje was dat je op het moederbord moest klikken.
Dat Framework zijn producten doorontwikkelt, bleek ook bij de Framework 13, waar ondertussen vier generaties Intel-moederborden voor verschenen zijn. Maar dat is niet het enige. Bij de upgrade naar de dertiende generatie heeft het bedrijf ook betere speakers, een beter scharnier, een matte schermoptie en een grotere accu ontwikkeld. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst, maar Frameworks trackrecord is op dit punt zeker niet slecht.
:fill(white):strip_exif()/i/2005980784.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2007403768.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006870462.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_exif()/i/2004696878.jpeg?f=fpa)
:strip_exif()/i/2005980134.jpeg?f=fpa)
/u/437156/rsz_optimized-neeebn.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/120036/piw-ed.gif?f=community){kind=small}
/u/350912/crop5dfc61d9b19d3.png?f=community){kind=small}
Alleen niet tijdens gamen, die draaien we alleen als er een dgpu aanwezig is.
:strip_icc():strip_exif()/u/1575066/crop6645018c04acc_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/214632/crop6371f178b5904_cropped.jpg?f=community){kind=small}
. Maar wat jij hebt gedaan is in ieder geval weer zelf 2de hands onderdelen gebruiken en dat is per definitief een goede ontwikkeling.
/u/3813/100_8985_ICON2.JPG?f=community){kind=small}
/u/459471/crop6881d3b145c87_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/573195/crop5692a7b6ee6d2_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/98843/tmpgeel601.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/476116/crop5e5e2c28a5b02_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/78725/train-icon3.jpg?f=community){kind=small}
/u/38782/crop6146c7a29805d_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/102837/Windows%25208%2520logo.png?f=community){kind=small}
/u/11570/crop64b5645ba45a2.png?f=community){kind=small}
/u/1435570/crop672c9fd299184_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/144385/wallpaper-556.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/145751/check-in-minion-small2.jpg?f=community){kind=small}
/u/151149/crop5fde11d32f663_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/252888/crop601a1d83cafa3_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/216854/crop5c1bbcb02dcee_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/52072/crop5de51ebf91960_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/211274/bestabstractwallpapers5.gif?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/153057/kolibrietattoo.gif?f=community){kind=small}
/u/972175/crop5e9dcf49bac58_cropped.png?f=community){kind=small}