Deze week komt er in Nederland een einde aan het grootschalig testen van corona met PCR-testen via de GGD. Een zelftest is voldoende, zo meent het kabinet. Daarmee heeft de app CoronaMelder zijn functie verloren. Toch is de tijdelijke wet die CoronaMelder mogelijk maakt, verlengd.
CoronaMelder is de eerste van twee belangrijke apps van de Nederlandse overheid in de coronapandemie. Het is een app die op de achtergrond via bluetooth anonieme sleutels uitwisselt met andere telefoons als die dicht bij elkaar in de buurt zijn. Als iemand positief is getest, kan die een sleutel in de app invoeren en zo anderen anoniem laten weten dat ze in de buurt zijn geweest van iemand die later positief is getest op corona.
De app kwam er in de zomer van 2020 na een intern ontwikkelproces van het ministerie van VWS. Het is ontworpen met privacy en dataminimalisatie in het achterhoofd. Na een mislukte 'appathon' om in april 2020 een bedrijf een app te laten ontwikkelen, nam het ministerie de ontwikkeling in eigen hand. Dat leidde tot veel lof en een relatief snel ontwikkelde, veilige en privacyvriendelijke app. De app slaat geen locatiegegevens op van gebruikers en er is geen centrale database van sleutels, zodat er geen verzamelde gegevens zijn die misbruikt kunnen worden of bij een hack buitgemaakt kunnen worden.
CoronaMelder en het einde van grootschalig testen
Vanaf maandag wil het kabinet dat veel minder mensen zich bij coronaklachten laten testen bij de GGD. De personen die zich daar nog wel kunnen laten testen, zijn ouderen, kwetsbare mensen en zorgmedewerkers, zo zegt de Rijksoverheid. Ook als een herstelbewijs nodig is, kun je nog een test doen. Op het CoronaDashboard is te zien dat het aantal testen in de afgelopen weken al snel afnam en er staat een melding dat het verder zal afnemen door het nieuwe beleid.
Daarmee neemt het nut van CoronaMelder snel af, want het verkrijgen van een sleutel om in te voeren in de app kan alleen na een positieve test bij de GGD. Zonder die sleutel kan niemand in de app invoeren dat hij of zij positief is getest. CoronaMelder werkt alleen als veel mensen de app gebruiken en positieve testresultaten kunnen invoeren. Daarmee valt de basis voor de app weg. De app blijft voorlopig wel op de achtergrond actief als mensen hem laten aan staan.
Je zou denken dat de tijdelijke wet die CoronaMelder mogelijk maakt, ook weg kan. Zonder die wet mag CoronaMelder niet functioneren. Die wet liep af op 10 april, de laatste dag dat de GGD grootschalig mensen testte. Gek genoeg bestaat de app nog steeds. Vorige maand besloot minister Ernst Kuipers van VWS om de Tweede en Eerste Kamer te vragen de tijdelijke wet te verlengen. "Gelet op het hoge aantal besmettingen en de recente versoepelingen is de inzet van CoronaMelder op dit moment nog steeds aangewezen", aldus de minister toen. Hij is daar niet op teruggekomen en de wet is dus nog steeds van kracht.
:strip_exif()/i/2004931858.jpeg?f=thumblarge)
Sterker nog, hij zei afgelopen vrijdag nog dat CoronaMelder nog steeds zin heeft. "CoronaMelder heeft mijns inziens als bronmaatregel nog altijd toegevoegde waarde in de bestrijding van COVID-19", aldus de minister in antwoord op vragen van Kamerleden over de verlenging van de wet. Wat die toegevoegde waarde is, is onduidelijk.
Woordvoerder Bart Vis van het ministerie van VWS wil geen inhoudelijke reactie geven aan Tweakers. "Er volgt nog besluitvorming, dus ik kan daar nu geen toelichting op geven."
Het in de lucht houden van CoronaMelder is niet gratis. Per direct stoppen met de app zou dit jaar 6,5 miljoen euro besparen, zo rekende minister Kuipers voor. Dat is op het budget van het ministerie een kleine uitgave. De totale begroting van het ministerie voor 2022 is zo'n 28,5 miljard euro, dus CoronaMelder neemt 0,02 procent van dat budget in.
Kosten CoronaMelder 2022 | Bedrag |
Hosting (CIBG) | 2,7 miljoen euro |
Werkzaamheden DICTU en externe inhuur | 2,4 miljoen euro |
Communicatie | 1,3 miljoen euro |
Overige beheerkosten | 0,1 miljoen euro |
Totaal | 6,5 miljoen euro |
Statistieken van gebruik CoronaMelder
De statistieken rond het aantal downloads, aantal gebruikers en aantal doorgegeven positieve tests van CoronaMelder zijn altijd openbaar geweest. Die staan op de GitHub-pagina van het ministerie van VWS. De piek in besmettingen rond februari en maart heeft ook gezorgd voor een piek in het gebruik van de mogelijkheid om een code in te voeren. Dat gebeurde op de top op 5 maart 4000 keer op een dag. Afgelopen weekend was dat gezakt naar rond de 400 keer per dag.
Daarbij volgt het gebruik van de app duidelijk het patroon in positieve testen van het afgelopen half jaar, met pieken eind oktober 2020, eind december 2020, in juli vorig jaar, de piek rond de Delta-variant in november en de twee Omikron-pieken van dit jaar. In eerste instantie lijkt het er dus op dat CoronaMelder door de tijd heen telkens evenveel is gebruikt.
Dat is alleen niet helemaal waar als je kijkt naar het relatieve gebruik, dus hoeveel procent van de positieve testen op een dag doorgegeven werd in CoronaMelder. We hebben dat op een rij proberen te zetten met deze maandcijfers, en dan is te zien dat dat lang boven de 10 procent lag, maar in de afgelopen maanden rond 5 procent is blijven hangen. Het lijkt er dus op dat steeds minder mensen die een testuitslag van de GGD kregen dat doorgaven.
De backend van Google en Apple
Dat de app kan werken, komt door de api die Google en Apple hebben gemaakt. Het Google Apple Exposure Notification-framework maakt het voor apps van overheden, en alleen apps van overheden, mogelijk om bluetooth op de achtergrond te gebruiken op iPhones en Android-telefoons voor het uitwisselen van sleutels.
Dat gebeurt door van andere apparaten de sterkte van het signaal te meten en dat als indicatie te gebruiken voor hoe ver het andere apparaat en dus de andere persoon van de eigenaar van de telefoon is verwijderd. Als de signaalsterktes aanleiding geven om te denken dat de personen langer dan een kwartier binnen anderhalve meter van elkaar waren, wisselen de telefoons sleutels uit. Google en Apple bepalen niet de voorwaarden wanneer apparaten sleutels uitwisselen, dat doen de apps zelf.
Apple en Google zeiden in het begin al dat het gaat om een tijdelijke api. Als corona voorbij is, zetten zij de api weer uit. Wanneer dat precies is, is nog altijd de vraag. De apps zijn in andere landen nog volop in gebruik.
De evaluatie
CoronaMelder is er nu meer dan anderhalf jaar en heeft in die tijd geholpen bij het bron- en contactonderzoek. De vraag is nu of dat de moeite waard is geweest. Alleen al de afgelopen maand hebben meer dan 34.000 mensen een test laten doen na een melding in de app, en bijna de helft daarvan testte positief. Een deel daarvan meldde geen klachten. In totaal zijn er 312.000 testen gedaan na meldingen in de app, waarvan ruim 52.000 positief. Bijna 10.000 personen daarvan hadden geen klachten op het moment van de test.
Het gebruik van CoronaMelder is in vergelijking met alternatieven in landen om ons heen heel laag. De inmiddels opgeheven Begeleidingscommissie Digitale Ondersteuning Bestrijding Covid-19 heeft in zijn laatste advies al een voorschot gegeven op de evaluatie.
Nederland koos er principieel voor om CoronaCheck en CoronaMelder als losse apps uit te brengen, maar de commissie, die daar eerst voorstander van was, vindt dat achteraf geen goed idee. "Uit privacyoverwegingen was de Begeleidingscommissie initieel tegen combineren, maar ziet nu dat
de eventuele nadelen van combineren niet opwegen tegen de barrières die ontstaan door twee
onafhankelijke apps te moeten lanceren – hier is sprake van voortschrijdend inzicht."
Dat komt ook omdat CoronaMelder onderdeel moest worden van het bron- en contactonderzoek, terwijl de GGD de app niet altijd als een hulpmiddel heeft gezien. "GGD-medewerkers die testaanvragen boekten of BCO uitvoerden hebben niet stelselmatig de CoronaMelder gepromoot of ernaar gevraagd. Ook waren de handelingsperspectieven voor CoronaMelder-gebruikers regelmatig inconsistent. Het moeten wachten op het BCO-telefoongesprek voordat je je besmetting kon melden en dus nauwe contacten kon informeren, leverde onnodige vertraging op, die het grote snelheidsvoordeel van digitale notificatie deels teniet heeft gedaan." Dat is vanaf oktober vorig jaar anders, toen Coronatest.nl bij de uitslag gelijk de code kon weergeven om in te voeren in de app.
Er zijn meer verbeterpunten. Zo heeft de overheid te weinig aandacht besteed aan de promotie van de app, vindt de commissie. "In feite is CoronaMelder vanaf haar introductie onvoldoende gepromoot en van uitleg voorzien, en heeft daarmee nooit een reële kans van slagen gehad."
De data van CoronaMelder was bovendien iets te anoniem, waardoor het ministerie en de GGD weinig konden leren uit de data. "Het is logisch dat een nieuw digitaal instrument zoals CoronaMelder niet meteen perfect is, maar het is uitermate jammer dat we niet meer hebben kunnen leren van de ervaringen met CoronaMelder gedurende de huidige pandemie, zodat die kennis ingezet kan worden in een volgende pandemie."
Tot slot
Het is twee jaar geleden dat het ministerie van VWS begon met een app voor digitaal bron- en contactonderzoek. Dat heeft een app opgeleverd die veel lof kreeg van privacy-activisten en beveiligingsonderzoekers. De ontwikkeling geldt als een succes, maar te weinig mensen hebben de app gebruikt om van een groot succes te spreken.
Nu zit de app vooralsnog in een niemandsland: hij is officieel nog in gebruik, maar weinig mensen kunnen de benodigde code uploaden om anderen te laten weten dat ze positief getest zijn. Als je met iemand die je niet kent in de trein of bus hebt gezeten, zul je nu niet langer later erachter kunnen komen dat diegene besmettelijk was.
Het is niet ondenkbaar dat alle middelen die het afgelopen jaar zijn gebruikt, zoals CoronaMelder en CoronaCheck, in een volgende fase van de pandemie weer nodig zijn. Hopelijk is het mogelijk om geleerde lessen mee te nemen en toe te passen. Een pandemie is misschien niet te controleren, maar hoe we ermee omgaan en het proberen te controleren hebben we hopelijk wel in de hand.