De Nederlandse Belastingdienst gebruikte twintig jaar lang een risicoanalysesysteem dat in strijd was met de privacywet. Het Risico Analyse Model of RAM werd vlak voor invoering van de AVG uitgeschakeld, maar was in strijd met de vorige privacywet. Ook werd data te lang bewaard.
Dat schrijft staatssecretaris Tjebbe van Oostenbruggen van Fiscaliteit, Belastingdienst en Douane in een brief aan de Tweede Kamer. Het kabinet heeft vorig jaar een onderzoek laten uitvoeren naar het zogenaamde RAM, het Risico Analyse Model, nadat NRC in 2023 daarover begon te schrijven. RAM is een systeem dat in 1998 door de fiscus zelf werd gebouwd. Het systeem bestaat uit een database waarin gegevens uit meerdere bronnen werden verzameld en geanalyseerd om mogelijke fraude op te sporen. De overheid liet accountantskantoor KPMG uitzoeken of dat systeem de wet mogelijk overtrad. Dat blijkt inderdaad het geval. "Ik stel vast dat de Belastingdienst RAM niet had moeten en mogen gebruiken en ik betreur dat", schrijft de staatssecretaris.
Het systeem werd in mei 2018 uitgeschakeld, vlak voordat de Algemene Verordening Gegevensbescherming eind die maand in werking trad. RAM schond echter 'de privacywetgeving, de beveiligingsvoorschriften en de Archiefwet', schrijft van Oostenbruggen. Voor de AVG actief werd, had Nederland de Wet bescherming persoonsgegevens die op veel punten vergelijkbaar is met de AVG.
De Belastingdienst maakte 'intensief' gebruik van het systeem, staat in het onderzoek. Nog een jaar voor het stopzetten werden 20.000 'selecties gemaakt van gegevens over burgers of bedrijven'. In de systemen van de Belastingdienst stonden 1170 spreadsheets met gegevens die uit RAM afkomstig waren. "Uiteindelijk is de data van 69 interne en externe bronsystemen in RAM opgenomen", schrijft KPMG. Het ging daarbij om financiële gegevens en bezit van burgers en bedrijven, maar in sommige gevallen ook over nationaliteiten en 'fiscaal strafrechtelijke' gegevens. Ook stond er data in het systeem die afkomstig was van de Fraude Signaleringsvoorziening of FSV, het systeem dat ten grondslag lag aan de toeslagenaffaire. Daarvoor kreeg de Belastingdienst al eerder een AVG-boete van 3,7 miljoen euro.
Hoewel het systeem werd uitgeschakeld voordat de AVG actief werd, bleven de gegevens die uit RAM afkomstig waren nog lange tijd daarna beschikbaar voor werknemers van de Belastingdienst. Dat was nodig omdat de Belastingdienst ook een wettelijke taak heeft om toezicht te houden op bijvoorbeeld fraude. Die taak kon de instantie zonder RAM niet uitvoeren; de staatssecretaris erkent dat de Belastingdienst te laat begon met de voorbereidingen op de privacywet. "De verbeteringen die de Belastingdienst heeft ingezet om te voldoen aan de AVG, zijn vanaf 2018 gestart. Dat was te laat om aan de AVG te voldoen." Zonder RAM werd er een database beschikbaar gemaakt als 'noodvoorziening'. Dat was een 'geschoonde RAM-database die AVG-compliant was'. Die gegevens waren tot mei 2019 beschikbaar. Ook werden er nieuwe datasets beschikbaar gemaakt op latere momenten, waartoe enkele tientallen medewerkers toegang kregen.
Volgens KPMG ontbrak het rondom RAM jarenlang aan goed toezichtbeleid. De verantwoordelijkheid om te voldoen aan de privacywet en andere regelgeving werd volledig overgelaten aan de ongeveer tweehonderd medewerkers die vrijwel onbeperkt toegang tot de database hadden. Er werd niet gelogd wanneer en wat zij opvroegen en wat daarmee vervolgens gebeurde. Informatie kon bijvoorbeeld makkelijk in spreadsheets of op USB-sticks worden opgeslagen of worden rondgestuurd via e-mail. Bescherming van persoonsgegevens had weinig prioriteit bij de fiscus, schrijft de staatssecretaris. "De Belastingdienst was ten tijde van RAM voornamelijk gericht op het invulling kunnen geven aan het houden van toezicht. Andere zaken, zoals gegevensbescherming, waren ondergeschikt."
De staatssecretaris zegt in zijn brief dat er geen aanwijzingen zijn dat er gegevens zoals etniciteit zijn opgenomen in de database, wat tijdens het toeslagenschandaal wel nog aan de orde was. Hetzelfde geldt voor gegevens over godsdienst of ras. Wel werden nationaliteiten soms geregistreerd. Met dat laatste heeft de Belastingdienst Nederlanders mogelijk ongelijk behandeld.
De Autoriteit Persoonsgegevens begon in 2023 een onderzoek naar RAM, dat nog steeds loopt. De gegevens van het nieuwe onderzoek worden daaraan toegevoegd. Verder belooft Van Oostenbruggen dat de Belastingdienst 'voor het einde van het jaar' alle algoritmes die een hoge impact hebben op besluitvorming opneemt in het nationale Algoritmeregister.