De Intel Alder Lake-processors zijn de eerste cpu's die ondersteuning bieden voor DDR5, maar in de praktijk zijn die kitjes niet alleen peperduur, maar ook amper verkrijgbaar. Redenen te over om te kiezen voor een goedkopere samenstelling op basis van DDR4, dus gingen we aan de slag met zeven Z690-moederborden op basis van het gouwe ouwe DDR4-geheugen.
Het feit dat de twaalfde generatie Core-cpu's met zowel DDR4- als DDR5-geheugen overweg kan, leidt om te beginnen tot een groter aanbod aan modellen. De Pricewatch telt nu 74 Z690-moederborden, wat er al zeven meer zijn dan de Z590-chipset over zijn volledige levensduur heeft weten te verzamelen. Ook opvallend: van die 74 borden zijn er op het moment van schrijven nog maar 47 te bestellen en als je morgen een bord in huis wilt hebben, slinkt de keuze naar 34 modellen. Van vrijwel iedere fabrikant horen we dat productie- en verzendingsomstandigheden dwingen tot het maken van keuzes over welke borden prioriteit krijgen en dat sommige modellen ons daardoor pas in december of januari zullen bereiken.
Daarnaast moesten fabrikanten al maanden voor de release bepalen op welk geheugentype ze zouden focussen. In totaal zijn er meer DDR5- dan DDR4-borden: 44 om 29 stuks. ASRock heeft als enige meer modellen met DDR4 in zijn assortiment, al lijkt dat een lastminutekeuze te zijn geweest: de meeste borden zijn nog niet leverbaar. De andere fabrikanten bieden vooral in het lagere segment DDR4-opties aan. De duurste DDR4-modellen zijn afkomstig van ASUS en MSI, en kosten allebei rond de 350 euro.
De Z690-chipset
Hoewel de Alder Lake-processors zelf zijn voorzien van PCIe 5.0-lanes, is de chipset nu pas toe aan zijn upgrade naar PCIe 4.0. Zowel de DMI-verbinding tussen cpu en chipset als een groot deel van de PCIe-lanes die de chipset zelf beheert, krijgt bij de 600-serie chipsets een upgrade van PCI Express 3.0 naar 4.0. Effectief verdubbelt daarmee de totale bandbreedte tussen cpu en chipset.
Verder biedt de Z690-chipset ondersteuning voor Wi-Fi 6E, waarvoor wel nog een fysieke bridgechip nodig is. Niet elk moederbord zal dus draadloos internet hebben, maar de implementatie ervan wordt met de integratie in de chipset wel eenvoudiger. Interessant is ook de toevoeging van Intels VMD-spec, waarmee het hotpluggen van PCIe-ssd's mogelijk wordt, net als hardware-raid.
De volledige specificaties van de Z690-chipset in vergelijking met de voorgaande Z590-chipset hebben we in de onderstaande tabel op een rij gezet. Daaruit blijkt bijvoorbeeld ook dat de nieuwe chipset meer USB 3.2 Gen2x2-poorten met een snelheid van 20Gbit/s kan bieden. USB4 en Thunderbolt moeten nog altijd via externe controllers worden aangeboden; in de laptopversies van Alder Lake zullen deze technieken wel geïntegreerd zijn.
Z590
Z690
PCIe (cpu)
20x PCIe 4.0
16x PCIe 5.0 + 4x PCIe 4.0
DMI
8x PCIe 3.0
8x PCIe 4.0
PCIe (chipset)
24x PCIe 3.0
12x PCIe 4.0 + 16x PCIe 3.0
USB 20Gbit/s
3
4
USB 10Gbit/s
7
6
USB 5Gbit/s
0
0
USB 2.0
4
4
USB totaal
14
14
SATA-600
6
8
Hardware-RAID
Cpu overklokken
Geheugen overklokken
Wifi geïntegreerd
Wi-Fi 6
Wi-Fi 6E
Tdp
6W
6W
Testveld
In totaal hebben we zeven Z690-moederborden met DDR4-ondersteuning weten te verzamelen. Van ASUS, Gigabyte en MSI testen we er twee, ASRock leverde slechts een model aan. De geteste modellen zijn mooi verdeeld over de verschillende prijsklassen; zowel enkele van de goedkoopste als een aantal van de duurste Z690-borden met DDR4-support maken deel uit van deze review. Op het moment van schrijven is de MSI Pro Z690-A DDR4 (Onbekend) de goedkoopste testdeelnemer.
ASRock Z690 Extreme
Samengevat
De ASRock Z690 Extreme is een DDR4-moederbord uit de middenklasse. Het bord heeft een goede vrm en een supersnelle interne USB-C-header op 20Gbit/s. ASRock maakt echter ook een paar keuzen waarover we minder tevreden zijn, zoals het beperkte aantal USB-aansluitingen en M.2-slots.
Het wil nog niet echt op gang komen met de leveringen van de Z690-moederborden van ASRock, maar de Z690 Extreme is als een van de weinige modellen wel goed leverbaar en vond dus ook zijn weg naar ons testlab. Op het moment van schrijven kost de ASRock Z690 Extreme exact 300 euro, waarmee het voor DDR4-begrippen een bord uit het hogere middensegment is.
De Z690 Extreme is een grotendeels zwart ATX-moederbord, met bij de chipset en vrm-heatsink enkele blauwe accenten. Langs de zijkant van het bord en bij twee logo's zijn bovendien rgb-leds geplaatst. Twee van de drie M.2-slots zijn voorzien van een heatsink en ondersteunen PCIe 4.0. Het middelste slot heeft geen koeler en werkt op PCIe 3.0-snelheid. Het eerste, met metaal versterkte PCIe x16-slot kan PCIe 5.0-snelheden leveren. Die PCIe 5.0-lanes kunnen niet worden gesplitst; de overige x16-slots krijgen daardoor respectievelijk vier PCIe 4.0- en 3.0-lanes.
Het bord is voorzien van twee netwerkcontrollers: een 2,5GbE-exemplaar van Realtek en een reguliere gigabitcontroller van Intel. Wifi ontbreekt op ons testmodel, al kun je dat wel toevoegen via het speciaal daarvoor bedoelde M.2-slot bij het I/O-paneel. Daar vind je verder zes USB-poorten, waarvan twee op 10Gbit/s, en moderne HDMI 2.1- en DisplayPort 1.4-connectors. De interne USB-C-header is het snelst, want die werkt zelfs op 20Gbit/s. De audio wordt verzorgd door een Realtek ALC1220-codec.
De Vcore-vrm bestaat uit twaalf fasen: evenzoveel Renesas ISL99360-powerstages met elk een rating van 60A. Die worden aangestuurd door een Renesas RAA229131-controller. Ten slotte willen we niet ongenoemd laten dat ASRock een simpele, maar effectieve videokaarthouder meelevert, die je via het moederbord vastschroeft aan je kast en in hoogte kunt verstellen.
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4 en ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
ASUS voert niet alleen zijn relatief vriendelijk geprijsde TUF Gaming-moederborden uit in DDR4-versies, het heeft ook een duurder ROG Strix-model met DDR4-ondersteuning in zijn assortiment. Op het moment van schrijven betaal je bijna 300 euro voor de TUF Gaming Z690-Plus D4, terwijl de ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4 ongeveer 350 euro kost.
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
Samengevat
De ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4 is een DDR4-moederbord uit de middenklasse, maar mist een aantal features die concurrenten op dit prijspunt wel bieden, zoals een betere audiocodec en de mogelijkheid om het bios te flashen zonder cpu.
Het is in het verleden weleens anders geweest, maar de TUF Gaming Z690-Plus D4 is visueel een van de minst uitgesproken borden uit de test. Het bord is grotendeels zwart en donkergrijs, met alleen wat gele lijntjes op de chipsetheatsink en aan de rechterkant van het bord enkele rgb-leds. De enorm lange onderste M.2-koeler trekt misschien nog wel het meest de aandacht; daaronder gaan dan ook maar liefst twee slots schuil. In totaal beschikt de TUF over vier M.2-slots, die alle vier PCIe 4.0 ondersteunen en waarvan er drie worden gekoeld door een heatsink.
Op het eerste gezicht heeft het bord twee PCIe x16-slots, maar alleen het eerste kan zestien PCIe 5.0-lanes leveren. Het tweede slot is aangesloten op de chipset en krijgt slechts vier 3.0-lanes. Ook de x4- en x1-slots werken op PCIe 3.0-snelheid. Zoals we gewend zijn, is ASUS lekker scheutig met aansluitingen, waaronder acht keer USB achterop, waarvan eentje zelfs een Gen2x2-poort (20Gbit/s) is. De netwerkpoort wordt aangestuurd door een Intel 2,5GbE-chip - een wifimodel is apart verkrijgbaar - het geluid is de verantwoordelijkheid van een Realtek ALC897.
De vrm wordt aangestuurd door ASUS' eigen ASP2100-controller. Voor de belangrijkste rail, de Vcore, zijn er veertien Vishay SiC659-powerstages geplaatst, die elk een rating van 80A hebben.
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
Samengevat
De ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4 heeft een opvallend, goeddeels wit uiterlijk en biedt aardig wat extra ten opzichte van goedkopere moederborden. Zo heeft het bord koeling voor alle vier de M.2-slots, lekker veel snelle USB-poorten, de meest luxe Realtek ALC4080-codec voor het geluid en geïntegreerde wifi.
Waar we de TUF nog als enigszins ingetogen omschreven, gaat dat voor de ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4 zeker niet op. Het bord is voorzien van opvallende witte en lichtgrijze heatsinks, terwijl ook de verlichte Strix-graphic op de vrm-heatsink bij het I/O-paneel niet te missen valt. Net als de TUF heeft de ROG Strix vier PCIe 4.0 M.2-slots, maar dit keer zijn ze allemaal voorzien van koeling. De PCIe-indeling is zelfs soberder geworden; de x4- en een van de x1-slots zijn weggehaald.
Op veel andere punten is de ROG Strix wel wat luxer. Zo zijn er twee extra 80A-powerstages in de Vcore-vrm geplaatst - voor de rest is die identiek - en krijg je bijvoorbeeld de nieuwste Realtek ALC4080-audiocodec inclusief Savitech SV3H712-hoofdtelefoonversterker. Daarnaast is het aantal USB-poorten op de achterzijde uitgebreid naar maar liefst tien stuks. Bovendien is dit bord standaard voorzien van wifi, al gaat het daarbij wel om een wat oudere Intel AX201-chip met Wi-Fi 6, geen 6E.
Ook heeft ASUS wat meer quality-of-lifefeatures toegevoegd, zoals knopjes op het I/O-paneel voor het resetten en flashen van het bios, een schroefloos bevestigingssysteem voor de bovenste M.2-ssd en een knop om het primaire PCIe x16-slot te ontgrendelen. Dat laatste zorgt ervoor dat je niet langer je hand tussen je cpu-koeler en videokaart in hoeft te wurmen om je videokaart los te maken. Deze feature zit overigens ook op alle duurdere Z690-borden van ASUS, maar niet op de TUF.
Gigabyte Z690 UD DDR4 en Z690 Aorus Elite DDR4
Van Gigabyte ontvingen we twee Z690-moederborden met DDR4 die vooral de kopers in het budgetsegment moeten verleiden. De Z690 UD DDR4 is met een vanafprijs van 209 euro zelfs een van de goedkoopste Z690-borden in de Pricewatch; de Z690 Aorus Elite DDR4 is met 249 euro iets duurder, maar nog altijd betaalbaar te noemen.
Gigabyte Z690 UD DDR4
Samengevat
De Gigabyte Z690 UD DDR4 is het no-nonsensemoederbord met DDR4-ondersteuning van deze fabrikant. Je krijgt een prima basis met een goede vrm, relatief veel USB-poorten en, bijzonder in dit segment, een strak uitziend geïntegreerd I/O-shield. Minder goede punten zijn de afwezigheid van een vierde M.2-slot en de relatief langzame interne header voor de USB-C-poort op je behuizing.
De Gigabyte Z690 UD DDR4 oogt wat kaal. Het zwart-met-donkergrijze bord heeft een compacte chipsetheatsink en maar één ssd-koeler. Het tweede en derde slot moeten het dus zonder koeling doen, maar werken wel gewoon op de volle PCIe 4.0-snelheid.
Het aantal USB-poorten op de achterzijde is met tien stuks indrukwekkend, ware het niet dat maar liefst vier daarvan nog op USB 2.0-snelheid werken. Achter op het moederbord beschik je slechts over vier Type-A-poorten op 5Gbit/s, één Type-A-poort op 10Gbit/s en één USB-C-poort op 20Gbit/s. De interne USB-C-header werkt dan weer op 5Gbit/s. Aan het I/O-paneel valt verder op dat er maar drie audiojacks aanwezig zijn, aangestuurd door een ALC897-codec, waarmee dit bord minder geschikt is voor de liefhebber van analoge audio. Ook de 2,5GbE-poort is overigens afkomstig van Realtek.
De vrm van dit bord is opvallend krachtig voor zijn segment. De Vcore-vrm bestaat uit zestien OnSemi NCP303160-powerstages met een rating van 60A. Die worden allemaal rechtstreeks aangestuurd door een Renesas RAA229131-controller.
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
Samengevat
Vooral de grote, gecombineerde chipset- en M.2-heatsink van de Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4 valt op. Alle vier de snelle M.2-slots worden daardoor gekoeld. De vrm is krachtig en presteert prima. Alleen als je je surroundset analoog wilt aansluiten, is dit niet het bord voor jou, want Gigabyte heeft maar twee audiojacks aangebracht.
De Z690 Aorus Elite DDR4 is op het moment van schrijven vier tientjes duurder dan de UD. Uiterlijk valt vooral de grote, gecombineerde chipset- en M.2-heatsink op. Daaronder gaan in totaal vier M.2-slots op PCIe 4.0-snelheid schuil. Hoewel het fysiek allemaal x16-slots zijn, is alleen het bovenste PCIe-slot geschikt voor een videokaart met zestien PCIe 5.0-lanes; de andere twee slots beschikken slechts over vier PCIe 3.0-lanes uit de chipset.
Het aansluitingenpaneel vertoont veel overeenkomsten. Wat USB-poorten betreft is er alleen één 5Gbit/s-poort ingewisseld voor een tweede 10Gbit/s-aansluiting. Ook de interne USB-C-header heeft een upgrade gekregen van 5 naar 10Gbit/s. Het aantal analoge audiojacks neemt bij dit model zelfs af naar twee stuks, omdat er naast de line-out en mic ook een optische S/PDIF-uitgang is geplaatst. Wel is de aansturing van de analoge audio nu in handen van een kwalitatief betere ALC1220-codec.
De stroomvoorziening van de cpu heeft ten slotte ook een kleine upgrade gekregen, naar zestien FDMF5062-powerstages met een rating van 70A. Aan de opstelling is verder niets veranderd, maar per stuk zijn ze dus iets krachtiger.
MSI Pro Z690-A DDR4 en MPG Z690 Edge Wifi DDR4
Van MSI ontvingen we twee heel verschillende Z690-borden met DDR4-ondersteuning. De Pro Z690-A DDR4 is op het moment van schrijven het allergoedkoopste socket 1700-moederbord in de Pricewatch; bij de goedkoopste winkels betaal je nog geen 200 euro. De MPG Z690 Edge Wifi DDR4 kost rond de 350 euro en vertegenwoordigt daarmee juist het topsegment onder de DDR4-modellen.
MSI Pro Z690-A DDR4
Samengevat
De MSI Pro Z690-A DDR4 is het no-nonsensemoederbord met DDR4-ondersteuning van deze fabrikant. Je krijgt een prima basis met een goede vrm en maar liefst vier M.2-slots, maar bijvoorbeeld slechts één ssd-koeler en geen geïntegreerd i/o-shield.
De Pro-serie laat zich het best omschrijven als de no-nonsensereeks van MSI. Op dit bord dus geen rgb-lampjes en covers die het halve pcb bedekken, maar naar eigen zeggen wel een degelijke, stabiele basis. Toch zien we wat kleine bijzonderheden: met de twee bijgeleverde 'M.2 Clips' kun je zonder te schroeven een ssd bevestigen en de pcb-inkeping ter hoogte van de SATA-aansluitingen moet helpen bij het wegwerken van die kabels.
Van de vier M.2-slots wordt alleen het bovenste gekoeld. Het derde slot werkt op PCIe 3.0-snelheid; de andere slots kunnen PCIe 4.0 aan. Op het eerste gezicht zijn er drie x16-sleuven, maar het tweede en derde slot zijn beperkt tot respectievelijk vier en één PCIe 3.0-lanes.
Als enige bord in deze round-up heeft de MSI Pro Z690-A DDR4 geen geïntegreerd I/O-shield; dat moet je dus nog los in je kast plaatsen voordat je het moederbord monteert. Op dat paneel zitten dan wel redelijk wat poorten, zoals acht USB-poorten waarvan één 10Gbit/s en één zelfs 20Gbit/s. De interne USB-C-header werkt op een snelheid van 10Gbit/s. Verder komen we op het I/O-paneel zes audiojacks (ALC897) en een knopje om het bios te flashen tegen.
Zelfs dit goedkoopste Z690-bord uit de test maakt gebruik van een vrm op basis van powerstages. Voor de Vcore worden veertien AOSMD AOZ5016QI-powerstages met een rating van 55A ingezet, aangestuurd door een Richtek RT3628AE-controller.
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
Samengevat
De MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4 is een van de meest luxe Z690-moederborden met DDR4-ondersteuning. Zo heeft het bord koeling voor alle vier de M.2-slots, lekker veel snelle USB-poorten, de meest luxe Realtek ALC4080-codec voor het geluid en geïntegreerde wifi. Bovendien wint MSI de vrm-test.
Zoals gezegd is de MPG Z690 Edge Wifi DDR4 afkomstig uit het andere eind van het spectrum. Dat zie je direct als je het bord bekijkt, want alle vier de M.2-slots zijn voorzien van forse heatsinks. Bovendien werken die allemaal op PCIe 4.0-snelheid. Net als bij de andere borden in de test zijn de zestien PCIe 5.0-lanes alleen beschikbaar via het eerste x16-slot; de andere slots krijgen vier PCIe 3.0-lanes. Om toch nog zes SATA-poorten te kunnen bieden, heeft MSI een ASMedia ASM1061-controller toegevoegd.
Op het aansluitingenpaneel is het een stukje drukker geworden. Het aantal USB-poorten is met acht stuks identiek, maar die zijn wel sneller; vijf poorten werken op 10Gbit/s, een zelfs op 20Gbit/s. De interne USB-C-header werkt onveranderd met 10Gbit/s. Daarnaast is een optische audio-uitgang toegevoegd en is plaatsgemaakt voor twee antenneaansluitingen, die in verbinding staan met een Intel AX201-kaartje dat Wi-Fi 6 ondersteunt. Voor het geluid past MSI een luxe ALC4080-codec toe.
Tot slot de vrm. Die is bij de MPG Z690 Edge Wifi DDR4 uiteraard ook een stuk steviger dan bij het bord uit de Pro-serie. Een Renesas RAA229131-controller stuurt rechtstreeks zestien RAA220075-powerstages voor de Vcore-rail aan. Per stuk hebben die een rating van 75A.
Vergelijkingstabellen: slots en chips
Bij relatief goedkope moederborden moeten fabrikanten keuzes maken. Bovendien zit er aardig wat prijsverschil tussen de goedkoopste en duurste Z690-moederborden met DDR4-ondersteuning in deze vergelijkingstest. Op deze pagina maken we de onderlinge verschillen inzichtelijk.
PCI Express
Bij ieder moederbord in deze test zijn de PCI Express 5.0-lanes uitsluitend beschikbaar via het eerste x16-slot. De overige slots werken doorgaans slechts op PCIe 3.0-snelheid; alleen bij de ASRock Z690 Extreme is ook nog een PCIe 4.0 x4-slot aanwezig. Vaak zijn een of meer x4- of x1-slots overigens fysiek uitgevoerd als x16-slot, maar hebben ze dus veel minder bandbreedte.
Slot 1
Slot 2
Slot 3
Slot 4
Slot 5
ASRock Z690 Extreme
PCIe 5.0 x16
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
Nvt
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
Nvt
Nvt
Gigabyte Z690 UD DDR4
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x4
Nvt
Nvt
MSI Pro Z690-A DDR4
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
PCIe 3.0 x1
Nvt
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
PCIe 5.0 x16
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x4
PCIe 3.0 x1
Nvt
Vooral de goedkopere borden hebben veel PCIe-slots, omdat die minder M.2-ssd's kunnen huisvesten.
USB
Op de ASRock Z690 Extreme na heeft elk moederbord een USB 3.2 Gen2x2-poort op het aansluitingenpaneel, die een snelheid van 20Gbit/s biedt. ASRock kiest ervoor om die juist via de interne USB-C-header aan te bieden, zodat je op je behuizing over zo'n snelle poort kunt beschikken. Die mogelijkheid biedt verder alleen ASUS op zijn ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4.
Gigabyte is het scheutigst met het aantal poorten, maar die zijn wel relatief langzaam. Zowel de UD als de Aorus Elite heeft bijvoorbeeld nog vier USB 2.0-poorten: prima voor je muis en toetsenbord, maar niet meer dan dat. ASUS en MSI, bij de Edge, kiezen vaker voor snellere USB-standaarden.
USB 2.0
USB 5Gbit/s
USB 10Gbit/s
USB 20Gbit/s
USB-C intern
ASRock Z690 Extreme
0
4
2
0
20Gbit/s
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
0
5
2
1
10Gbit/s
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
2
4
3
1
20Gbit/s
Gigabyte Z690 UD DDR4
4
4
1
1
5Gbit/s
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
4
3
2
1
10Gbit/s
MSI Pro Z690-A DDR4
4
2
1
1
10Gbit/s
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
2
0
5
1
10Gbit/s
Luxe borden, zoals deze MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4, hebben vaak veel en snelle USB-poorten.
Opslag
Alle borden in de test hebben drie of vier M.2-slots. Vaak werken die allemaal op PCIe 4.0-snelheid, behalve bij de ASRock Z690 Extreme en MSI Pro Z690-A DDR4, waarbij er eentje volgens de PCIe 3.0-specificatie werkt. Een opvallend verschil is verder dat bij budgetmodellen vaak maar één ssd van koeling wordt voorzien, terwijl de ASRock Extreme, ASUS ROG Strix, Gigabyte Aorus Elite en MSI MPG Edge heatsinks voor alle M.2-slots hebben.
De meeste Z690-moederborden in deze test hebben zes SATA-poorten. ASRock biedt er als enige acht aan; de ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4 heeft er daarentegen als enige slechts vier.
SATA
M.2-slots 1/2/3/4
Gekoeld
ASRock Z690 Extreme
8
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
Nvt
3
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
3
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
4
Gigabyte Z690 UD DDR4
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
Nvt
1
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
4
MSI Pro Z690-A DDR4
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 3.0 x4
1
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
6
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
PCIe 4.0 x4
4
Zelfs de Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4 van rond de 250 euro heeft al vier gekoelde PCIe 4.0-M.2-slots.
Video en audio
De fabrikanten zijn zeer eensgezind over de videoaansluitingen voor wie de igpu gebruikt. HDMI en DisplayPort is wat je krijgt.
VGA
DVI
HDMI
DisplayPort
ASRock Z690 Extreme
0
0
1
1
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
0
0
1
1
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
0
0
1
1
Gigabyte Z690 UD DDR4
0
0
1
1
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
0
0
1
1
MSI Pro Z690-A DDR4
0
0
1
1
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
0
0
1
1
Op de zeven borden in deze test komen we drie verschillende codecs tegen. De Realtek ALC1220 en ALC4080 zijn duidelijk luxer dan de ALC897. Het verschil tussen die eerste twee is uitsluitend hoe ze intern worden aangesloten; de ALC4080 werkt via USB en kan daardoor met hogere samplerates werken.
Kanalen
Hoofdtelefoonversterking
Max. dac snr
Max. adc snr
Dac
Adc
Realtek ALC897
10
2
Tot 32Ω
99dB(A)
95dB(A)
Realtek ALC1220
10
3
Tot 600Ω
120dB(A)
110dB(A)
Realtek ALC4080 (USB)
10
3
Tot 600Ω
120dB(A)
110dB(A)
De betaalbaarste opties van ASUS, Gigabyte en MSI maken gebruik van de simpelere ALC897-codec; bij de duurdere modellen passen alle fabrikanten een ALC1220 of ALC4080 toe. ASUS heeft op de ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4 zelfs een losse hoofdtelefoonversterker geplaatst. Daarbuiten valt op dat Gigabyte erg weinig analoge aansluitingen op zijn borden heeft gestopt en dat de ROG Strix, in tegenstelling tot zijn goedkopere broertje niet over een optische S/PDIF-uitgang beschikt.
Codec
Analoge jacks
S/PDIF
Versterker
ASRock Z690 Extreme
Realtek ALC1220
6
Nvt
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
Realtek ALC897
5
Nvt
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
Realtek ALC4080
5
Savitech SV3H712
Gigabyte Z690 UD DDR4
Realtek ALC897
3
Nvt
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
Realtek ALC1220
2
Nvt
MSI Pro Z690-A DDR4
Realtek ALC897
6
Nvt
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
Realtek ALC4080
5
Nvt
Netwerk
2,5Gbit-ethernet is inmiddels volledig standaard in dit segment. De ASRock Z690 Extreme biedt daarbovenop een secundaire gigabitpoort. De twee borden met wifi in de test gebruiken een Intel AX201-controller. Dat is niet het nieuwste model, waardoor ondersteuning voor Wi-Fi 6E ontbreekt.
Van letterlijk ieder bord zonder wifi is ook een model beschikbaar dat daar wel over beschikt. Die maken bijna allemaal gebruik van dezelfde AX201-controller, behalve de ASRock Z690 Extreme Wifi 6E, die van de nieuwere AX210 is voorzien.
LAN 1
LAN 2
Wifi
ASRock Z690 Extreme
Realtek RTL8125BG
Intel I219-V
Nvt
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
Intel I225-V
Nvt
Nvt
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
Intel I225-V
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
Gigabyte Z690 UD DDR4
Realtek RTL8125BG
Nvt
Nvt
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
Realtek RTL8125BG
Nvt
Nvt
MSI Pro Z690-A DDR4
Intel I225-V
Nvt
Nvt
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
Intel I225-V
Nvt
Intel AX201 (Wi-Fi 6)
Overige features
Sommige features haal je misschien niet direct uit de specsheet, maar kunnen wel invloed hebben op het gebruiksgemak van een moederbord. Om te beginnen zijn we blij dat ieder bord in de test ruim voldoende fanheaders en probleemdiagnose-leds heeft, twee zaken waarop fabrikanten in het verleden nog weleens wilden beknibbelen.
Wat wel opvalt, is dat de ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4 als enige geen bios-flashbackfunctie heeft en dat alleen de Gigabyte-borden een onboard resetknopje hebben. De MSI Pro Z690-A DDR4 is het enige bord zonder geïntegreerd i/o-shield, maar dat is dan ook het goedkoopste bord uit de test.
Fan- headers
Bios-chip
Bios flashen zonder cpu
Probleem- diagnose
Onboard knoppen
Rgb / Argb
I/o-shield
ASRock Z690 Extreme
7
256Mb
Ja
Ja, leds
Nee
1 / 3
Geïntegreerd
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
7
192Mb
Nee
Ja, leds
Nee
1 / 3
Geïntegreerd
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
8
256Mb
Ja
Ja, leds
Nee
1 / 3
Geïntegreerd
Gigabyte Z690 UD DDR4
6
256Mb
Ja
Ja, leds
Ja, reset
2 / 2
Geïntegreerd
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
6
256Mb
Ja
Ja, leds
Ja, reset
2 / 2
Geïntegreerd
MSI Pro Z690-A DDR4
8
256Mb
Ja
Ja, leds
Nee
1 / 2
Los
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
8
256Mb
Ja
Ja, leds
Nee
1 / 3
Geïntegreerd
Ieder moederbord in de test heeft ledjes om je te helpen bij het troubleshooten van een probleem.
Testmethode
Het belangrijkste onderdeel van onze moederbordentest is de vrm-test. De vrm is verantwoordelijk voor de omzetting van 12V uit de voeding in de door de processor gewenste spanning. Daarmee is het zowel een van de belangrijkste onderdelen van het moederbord als een onderdeel waarop bij goedkope modellen vaak wordt bezuinigd. In de specificatielijst merk je ontbrekende USB-poorten of M.2-slots immers eerder op dan magere vrm-componenten. Hoe de vrm van een moederbord exact werkt en wat de functie van alle onderdelen is, hebben we eerder uitgebreid uiteengezet in een achtergrondartikel op Hardware Info.
Om de vrm-test eerlijk te maken, belasten we alle moederbord-vrm's zo gelijk mogelijk. Daartoe stellen we de gemonteerde Intel Core i9 12900K-processor in op een vaste kloksnelheid van 5GHz voor alle cores en een vaste Vcore-spanning van 1,2V. Achter op de socket meten we met een multimeter wat de daadwerkelijk geleverde spanning is als de cpu wordt belast, om dit vervolgens zo precies mogelijk naar 1,2V te corrigeren door middel van load-line calibration en het bijstellen van de ingegeven waarde in het bios. Het eindresultaat is steeds een vrm-belasting van rond de 220W, vóór het efficiëntieverlies bij de vrm zelf. Als we het totale verbruik via de EPS-connectors zouden meten om het verbruik gelijk te trekken, zou de variatie in vrm-efficiëntie het beeld vertroebelen.
Meetmethode
Nu we zeker weten dat de belasting van de vrm voor elk moederbord gelijk is, kunnen we eenvoudigweg de temperatuur meten om te beoordelen hoe goed de koeling is. Bij veel moederborden zit er een uitleesbare temperatuursensor in de vrm, maar niet bij alle. Bovendien kunnen we niet garanderen dat die altijd accuraat is.
Daarom voeren we een eigen meting uit met een Flir E60-warmtebeeldcamera. Zo hebben we altijd vergelijkbare meetgegevens. Een extra meting met thermokoppels hebben we dit keer achterwege gelaten, omdat de Flir bij alle modellen in deze test vrij zicht heeft op de achterkant van de vrm, zonder dat er bijvoorbeeld backplates zijn aangebracht.
We voeren de tests uit met een gestandaardiseerd systeem in een NZXT H700-kast. Die is voorzien van vier op maximale snelheid draaiende ventilators en cpu-waterkoeling die de opgewekte warmte rechtstreeks de behuizing uit blaast. Met een gebrek aan airflow hebben de moederborden dus in elk geval niet van doen.
Prestaties en stroomverbruik
Tijdens de vrm-test belasten we de processors gedurende een kwartier met de Cinebench 20 MT-benchmark. Na afloop van de test analyseren we de logfile en berekenen we zowel de gemiddelde benchmarkscore als de standaardafwijking. Substantiële afwijkingen van de prestaties of een gebrekkige consistentie kunnen immers wijzen op het terugklokken van de cpu: throttling in jargon.
Na afloop van de test resetten we het bios naar de standaardinstellingen plus het xmp-profiel van het geheugen. Vervolgens voeren we een korte versie van de Cinebench-test uit om te bepalen hoe het moederbord met de standaardinstellingen presteert. Deze test duurt ruim twee minuten, wat voldoende is om eventuele limieten te activeren. Net als bij de vrm-test loggen we het gedrag van de processor op een aantal vlakken: de scores zelf, maar bijvoorbeeld ook het verbruik van de processor, de temperatuur en de kloksnelheden van elke core.
Tot slot voeren we aan het stopcontact een meting uit van het systeemverbruik. Dat doen we zowel onder belasting als idle, met een professionele EMU 1.X4-meter.
Werking op stock settings
De werking op stock settings oftewel standaardinstellingen was bij de vorige generatie opeens een veelbesproken onderwerp. Hoever en lang een bord standaard mocht boosten, begon door het steeds hogere verbruik van de cpu's en de enigszins vage Intel-definities steeds meer uiteen te lopen tussen borden. Gelukkig heeft Intel aan dat fenomeen met de Alder Lake-generatie een einde gemaakt.
Voorheen was er sprake van twee powerlimits: pl1 was gelijk aan de tdp; pl2 was hoger en mocht slechts een aantal seconden (Tau) worden vastgehouden. Dat aantal seconden varieerde en was bij veel borden zelfs praktisch onbeperkt. Bij de twaalfde generatie Core-processors heeft Intel de pl2 gestandaardiseerd door de officieel opgegeven Max Turbo Power. De Max Turbo Power van de Core i9 12900K is bijvoorbeeld 241W en dat mag de processor dus onbeperkt gebruiken zolang de cpu of vrm niet oververhit raakt.
De grafieken die uit de stocktest komen rollen, zijn daardoor een stuk saaier dan voorheen; alle borden werken continu op de maximale allcoreturbo van 4,9GHz, zonder te throttlen. Ook presteren ze daardoor praktisch identiek in Cinebench; alleen de Gigabyte Z690 UD DDR4 blijft iets achter. Je weet door de veranderde Intel-specs nu weer dat je met elk bord op ongeveer dezelfde cpu-prestaties kunt rekenen.
Stock - Cinebench 20 Multithreaded
Stock - Kloksnelheid
Stock - Vcore
Stock - Cinebench 20 Multithreaded
Moederbord
Gemiddelde score in Cinebench-punten (hoger is beter)
Voordat we naar onze testresultaten van de vrm gaan kijken, analyseren we de gebruikte componenten in de cpu-stroomvoorziening van elk moederbord.
Componentanalyse
Alle Z690-borden in deze test maken gebruik van powerstages voor de stroomvoorziening van de Vcore-rail. Alleen voor veel minder zwaarbelaste, secundaire rails zetten sommige fabrikanten een opstelling met losse low- en highside-mosfets in.
ASRock, Gigabyte en MSI maken veel gebruik van de Renesas RAA229131-controller, die twintig powerstages direct kan aansturen. Bij de ASUS-borden en de MSI Pro Z690-A DDR4 wordt een controller gebruikt met minder fasen dan er powerstages zijn, wat betekent dat op elke fase twee powerstages zijn aangesloten. In theorie is dat iets minder efficiënt.
Als we de totale sterkte van de Vcore-vrm berekenen aan de hand van de ratings, hebben de ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4 en MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4 op papier de sterkste vrm van 1200A of hoger. De MSI Pro Z690-A DDR4 en ASRock Z690 Extreme moeten het met minder dan 800A doen. In dit testveld lijkt dat wellicht weinig, maar in de praktijk moeten die borden nog altijd uitstekend in staat zijn om met twee vingers in de neus zelfs een overgeklokte Core i9 12900K te bedienen.
Controller
Mosfets Vcore
Rating Vcore
ASRock Z690 Extreme
Renesas RAA229131
13x Renesas ISL99360 (60A)
780A
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
ASP2100
14x Vishay SiC659 (80A)
1120A
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
ASP2100
16x Vishay SiC659 (80A)
1280A
Gigabyte Z690 UD DDR4
Renesas RAA229131
16x OnSemi NCP303160 (60A)
960A
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
Renesas RAA229131
16x OnSemi FDMF5062 (70A)
1120A
MSI Pro Z690-A DDR4
Richtek RT3628AE
14x AOSMD AOZ5019QI (55A)
770A
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
Renesas RAA229131
16x Renesas RAA220075 (75A)
1200A
Testresultaten
De prestaties in de praktijk zijn natuurlijk waar het echt om draait. In de grafieken vind je naast de gemeten temperatuur welke spanning en welk llc-niveau we in het bios moesten instellen om onder belasting tot exact 1,2V te komen.
Wat misschien wel het meest opvalt, is hoe fluitend alle moederborden door de vrm-test komen. Zelfs het minst goed presterende bord, de Gigabyte Z690 UD DDR4, levert de gevraagde 220W aan de processor zonder warmer te worden dan 57 graden Celsius. De beste borden zijn niet geheel onverwacht de twee duurdere modellen van ASUS en MSI, die afgaande op de warmtebeeldcamera tussen de 46 en 48 graden worden. Dat zijn uitstekende resultaten, maar het verschil van 10 graden met borden die bijna de helft goedkoper zijn, vinden we niet spectaculair.
Borden die hier ontbreken, hebben geen uitleesbare vrm-sensor.
Foto's warmtebeeldcamera
Hieronder vind je per bord de beelden die we met de warmtebeeldcamera hebben gemaakt.
ASRock Z690 Extreme
ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
Gigabyte Z690 UD DDR4
Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
MSI Pro Z690-A DDR4
MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
Prestaties en consistentie
Doordat Intel nu één lijn heeft getrokken voor het boostgedrag van de overklokbare Alder Lake-cpu's, zien we geen gekke verschillen in de prestaties meer. Alleen Gigabyte lijkt iets slims te hebben gevonden om marginaal beter te presteren dan alle andere merken. De standaardafwijking van de prestaties is het hoogst bij de ASRock Z690 Extreme: 36 punten. Dat komt bij de scores van de nieuwe i9 echter neer op minder dan 0,4 procent, wat nog altijd verwaarloosbaar is.
We meten het stroomverbruik van de moederborden op hun standaardinstellingen, zodat duidelijk wordt hoe de verschillende fabrikanten hun borden in de fabriek optimaliseren. De Idle-meting is een gemiddelde over vijf minuten, de Load-meting een momentopname (maximum) tijdens een Cinebench-run. Beide metingen voeren we uit aan het stopcontact en betreffen dus het totale systeem.
Over het algemeen schaalt het stroomverbruik van de moederborden redelijk met hun featureset. Luxere borden beschikken immers over meer chips, die toch allemaal weer een beetje stroom gebruiken. Idle blijven de ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4 en de twee Gigabyte-borden onder de 40W, terwijl de MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4 juist als enige de 50W overschrijdt. Ook onder belasting is de ASUS TUF relatief zuinig, terwijl de MSI Pro Z690-A DDR4 het meest verbruikt. Dat lijkt vooral te komen doordat dit bord standaard een vrij hoge Vcore kiest, zoals we op pagina 8 zagen.
Bios-vergelijking
Ten opzichte van de Z590-generatie zien we slechts kleine verschillen in de biossen van de vier fabrikanten. Die van ASUS en MSI zijn wat functionaliteit betreft het compleetst, met als nieuwe troefkaart van ASUS de ingebouwde mogelijkheid om een memtest te doen. ASUS bouwt die functie echter alleen in bij zijn ROG-moederborden; op de TUF Gaming zoeken we er tevergeefs naar.
Verder viel ons op dat alleen ASRock nog de mogelijkheid biedt om het nieuwste bios te flashen vanaf internet. Bij alle andere fabrikanten moet je de update eerst op een USB-stick zetten. Voorheen bood ASUS bijvoorbeeld wel een internet-flashoptie.
Onderaan deze pagina vind je uitgebreide screenshot-walkthroughs van alle geteste moederborden.
ASRock
ASUS
Gigabyte
MSI
Gemakkelijke modus
Zoekfunctie
Changelog voor opslaan
Bios flashen van internet
Ssd secure erase
Memtest
*
Fanspeedtuning
Rgb-verlichting
Alleen aan/uit
Alleen aan/uit
Alleen aan/uit
* = Alleen ROG.
Bios-screenshots ASRock Z690 Extreme
Bios-screenshots ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4
Bios-screenshots ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4
Bios-screenshots Gigabyte Z690 UD DDR4
Bios-screenshots Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4
Bios-screenshots MSI Pro Z690-A DDR4
Bios-screenshots MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4
Conclusie
Zelfs de goedkoopste Z690-moederborden zijn al erg goed; dat is misschien wel de belangrijkste conclusie van deze round-up. Borden met een slechte vrm zijn er eigenlijk niet meer en wat de hoofdfunctionaliteit betreft zien we slechts kleine verschillen. Wel raden we aan om direct na aanschaf het bios te updaten naar de nieuwste versie. De vroegste versies waren in onze ervaring niet altijd even stabiel.
Beste Z690 DDR4-bord voor 200 euro
Wat zijn dan de beste keuzes? Wil je vooral een zo goedkoop mogelijk moederbord, dan heb je de keuze uit de MSI Pro Z690-A DDR4 en de Gigabyte Z690 UD DDR4. Beide borden komen met gemak door onze zware vrm-test met een Core i9-cpu. MSI biedt een vierde M.2-slot en een snellere USB-C-header voor de poort op je behuizing; Gigabyte kiest juist voor meer USB-poorten achterop en een strakkere afwerking met een geïntegreerd I/O-shield. Op grove missers kunnen we geen van beide modellen betrappen, dus het is wat ons betreft maar net welke van de bovengenoemde verschillen je persoonlijk het belangrijkst vindt. We sturen beide modellen met een Great Value-award naar huis.
Wil je een wat uitgebreidere featureset, met bijvoorbeeld betere onboard audio en meer gekoelde M.2-slots voor snelle ssd's? De ASRock Z690 Extreme en ASUS TUF Gaming Z690-Plus D4 kosten allebei rond de 300 euro, Gigabyte is met de Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4 significant goedkoper. Toch zijn het juist ASRock en ASUS die er in een rechtstreekse vergelijking minder goed vanaf komen. Het bord van ASRock heeft maar drie M.2-slots, waarvan eentje ook nog eens op PCIe 3.0-snelheid werkt, en weinig USB-poorten. De ASUS TUF heeft als enige in dit segment nog een budget-audiocodec en moet het zonder bios-flashbackfunctie stellen. Die zaken bewaart ASUS voor zijn duurdere modellen. Juist de goedkopere Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4 is naar onze mening een Excellent-award waard.
In het topsegment, wat DDR4-borden betreft althans, staan de ASUS ROG Strix Z690-A Gaming Wifi D4 en MSI MPG Z690 Edge Wifi DDR4 recht tegenover elkaar. Naast een wat toffer uiterlijk krijg je bij deze modellen koeling voor alle vier de M.2-slots, lekker veel snelle USB-poorten, de meest luxe Realtek ALC4080-codec voor het geluid en geïntegreerde wifi. Voor verschillen moeten we ons vergrootglas erbij pakken; de MSI wint nipt de vrm-test en de ASUS heeft naar onze mening het meest verfijnde bios. Beide borden kun je met een gerust hart aanschaffen en ontvangen dan ook een Excellent-award.
Uiteraard zullen we in de toekomst ook naar de Z690-moederborden met DDR5-geheugenslots kijken; hopelijk zijn de DDR5-kits tegen die tijd beter verkrijgbaar. Heb je nu al een bord op het oog dat wat jou betreft zeker niet mag ontbreken in die round-up, laat het dan weten in de reacties.
Mooie vergelijking van moederborden, maar AMD lijkt momenteel aantrekkelijker. De prijzen zijn zo gezakt dat de CPU's als volgt te vergelijken zijn:
12600k vs 5800x
12700k vs 5900x
12900k vs 5950x
Prijzen: https://tweakers.net/processors/vergelijken/
Tevens zijn de moederborden goed koper je kunt een redelijke b450 b550 al een 12 of 16 core op prikken. en AMD kun je airkoelen met een normaal formaat . Helaas am4 is een dood platform je kunt niet upgraden.
Negatieve van intel is de kosten niet alleen van moederboarden maar bij intel highend is alleen een grote waterkoeling een optie. Cpus trekken zo veel stroom. Ook idle vind ik 40 watt best veel. En dan hebben we het nog niet over bugs gehad...
Wat wel kan met intel is game streaming via quicksink of slow mode 120 Fps vox heeft er laatst een YouTube filmpje over gemaakt.
Alles werkt gewoon onder Windows 10, sowieso met E-cores uitgezet in de BIOS.
Het hele gaming probleem wordt erg uit verband gerukt, het probleem is dat E-cores er niet goed mee werken.
Er zijn nu BIOS-updates die een specifieke optie hebben om dit met E-cores aan te voorkomen.
Wel even lezen, het niet stabiel zijn komt omdat de moederborden verzonden zijn met pre release BIOSen, als deze geüpdatet zijn, is dit niet meer het geval.
Gebeurt helaas vaak bij nieuwe releases, borden moesten blijkbaar snel verzonden worden. Niet ideaal moet ik zeggen, maar met de release BIOS zijn er geen problemen.
Het niet stabiel zijn komt omdat de moederborden verzonden zijn met pre release BIOS, als deze geüpdatet zijn. Als stabiel zonder problemen wil gamen dan wacht je best nog een jaartje tot de boel volwassen is.En dan ga je best voorlopig voor een AMD-systeem heb geleerd uit vorige release zowel AMD en intel over de jaren je best niet de eerste REV van moederborden koopt. Eerste de prijs en vooral wat je daarvoor krijgt meeste gevallen een nog niet afgewerkt product. En soms kan dat zelfs niet opgelost worden met BIOS-update waar door je over de jaren heen wel lekker gepakt voelt. Je denkt het beste snelste te kopen, maar all snel kom je tot de vaststelling dat niet zo is.
Stabiliteit, bugs, software wat niet (goed) werkt, etc. lijkt mij een veel belangrijker issue dan een miniem prijsverschil en performance wat geheel afhangt van waar je iets voor gebruikt. Daarnaast, waarom zou ik me druk maken over de kosten van een nieuw CPU als die in het niet valt bij de kosten van een nieuwe GPU? Ik kijk de kat even uit de boom, we zien wel hoe het landschap eruit ziet nadat Intel met z'n videokaarten uitkomt...
Naja ik denk dat als je nu voor een nieuw AM4 systeem gaat met 5000 processor vrijwel niemand de volgende generatie alweer gaat upgraden naar Zen3+Vcache. Tenzij je het echt leuk vind om te upgraden is er geen zinnige rede om vaker dan eens per 2-3 generaties te upgraden (zoals Ryzen 2000 naar 5000 ), wat dat betreft is AM4 nu toch wel een dood upgrade path geworden omdat de eerste zinnige upgrade op AM5 gaat komen.
Voor Intel overigens niet anders, verwacht dat alleen de volgende generatie compatibel gaat zijn met Z690, welke ook geen zinnig upgradepath is vanaf 12th Gen.
Hou er wel rekening mee dat het verbruik heel erg afhankelijk is van de workload, en vaak is het verbruik zeer competitief met de AMD tegenhangers.
Zie bijv. deze tests van Igor waar de Intel 12th gen modellen vaak ongeveer net zo efficient of zelfs efficiënter zijn dan de AMD Zen 3 cpu's en waar ook het verbruik ook veel beter getest wordt in meer diverse workloads dan alleen cinebench of andere benchmark die vaak puur het maximale verbruik laten zien. Helaas zijn er maar weinig partijen die dit goed testen.
Ik heb mij ook afgevraagd hoe het kwam dat toen ik een Ryzen 5800x systeem had er voelbaar méér warme lucht naar buiten werd geperst door de casefans dan met een I7-11700k en nu mijn I5-12600k. Dezelfde behuizing en componenten voor de rest. (Behalve dan dat ik op het Ryzen mobo géén 4 RAM modules kon gebruiken, maar slechts 2). Volgens mij is meer warmte een signaal voor minder efficientie.
Dat klopt. Ik zeg het omdat er massaal prat op wordt ingegaan dat de Ryzen CPU's zuiniger zijn. Ik kan het niet helemaal rijmen met de hoeveelheid warmte die dat ding hier produceerde.
Klopt, al komt AMD nog met een Ryzen 5000 refresh met meer cache geheugen toch ?
En als je nu een nieuw systeem bouwt met goed b550 bord icm 5900x en goede luchtkoeler, kun je daar ook jaren mee vooruit
Al ligt dat natuurlijk wel aan de toepassingen die je ermee gaat doen
Intel is makkelijk te koelen met een luchtkoeler. De i5 werkt prima met een hyper 212 en de i7 met een midend Noctua luchtkoeler. Alleen de i9 is verschrikkelijk heet. Er was in de b550 vergelijking van Tweakers geen één b550 bord dat een idle power heeft onder de 50W. Dat nadeel voor Intel is dus volledig verzonnen.
AM4 is een dood platform ja, echter is AM4 al een jaar of 4 oud uit mijn hoofd. Intels nieuwe platform van een paar weken oud daarmee vergelijken is niet fair dan.
Je moet eerlijk wegen ik zit op een b450 msi board met een goede VRM en bios support ik kan nog naar 3000 of 5000 16 core upgraden .
Maar als je nieuw koopt moet je dat wel in je beslissing mee wegen. Wachten op am5 voor weer 4 jaar support of nu voor intel gaan en over 4 jaar allesnieuw kopen.
tegenwoordig zijn cpus xo snel en als je geen super highend grafische kaart hebt dat maat het totaal niet uit dst de cpu een paar jaar ouder is.
Het hangt er wel vanaf welk gebruiksscenario je beschouwt. Bij videobewerking zijn de twaalfde generatie Intel CPU’s consistent 15 tot 30% sneller dan de AMD-evenknieën (bron). Dat is met DDR4-3200 geheugen. Met DDR5 worden de verschillen nog 10% groter.
Ik heb een Ryzen 5800x gehad. Ik gebruik de PC eigenlijk primair om te gamen. Ik vond het Ryzen systeem echt frustrerend. De I7-11700k die het heeft vervangen en naar mijn zoon is gegaan, deed het kwa gaming zichtbaar beter en vloeiender. De I5-12600k die ik nu heb ook. En misschien dat het Ryzen systeem theoretisch hogere framerates tevoorschijn kan toveren i.c.m. onze RX 6700XT kaarten, ik zag het niet terug in games. Integendeel... ik zag te vaak microstuttering optreden.
Gelukkig is "game" geen data type en dus ook geen type berekening.
Intel processoren zijn beter met getallen zoals integers en floats. Dat komt mede door MKL.
Of een game al dan niet beter presteert op een Intel/AMD CPU ligt aan hoe het geprogrammeerd is, mits één van de twee niet een bijzondere technologische voorsprong heeft.
Als je CPU niet op 100% load zit, betwijfel ik ten zeerste of het de oorzaak van je micro stuttering is.
Microstuttering is echt een van die dingen die vaak lastig te achterhalen is waar het vandaan komt, naar mijn ervaring. Soms is het een kwestie van (GPU-) drivers, maar het kan ook een issue zijn met een bepaalde windows update, bepaalde software die stiekem (toch) op de achtergrond draait etc etc.
En ik heb het ook eenmaal gehad dat wát ik ook deed er één specifiek moederbord was waar ik gewoon geen soepele gameplay uit kon krijgen met bepaalde games ;p Pas na samenstellen van een compleet nieuw systeem (sidegrade, tweede PC toen) dacht ik ineens ''ah... dit had ik eerder moeten doen''.
Tsja het is maar net wat je belangrijk vind. Zelf net een 12600 gekocht. Prijs (tray) en performance iets lager dan X5800 maar redelijk vergelijkbaar .Uiteindelijk voor Intel gegaan omdat de MBs net wat moderner zijn met meer M2 PCIe-4 sloten.
Bottom line met zowel x5800 als 12600 kan je nog jaren vooruit.
Performance hangt ook heel erg af van de workloads, in redelijk wat workloads verslaat de 12600K de 5800X, al is het vaak wel stuivertje wisselen inderdaad.
Het gezeik met geheugencompatibiliteit, wanneer je meer dan twee modules op een snelheid hoger dan 3200MHz bij AMD mobo's wil gebruiken, neem je ook jaren mee vooruit. Maar ja... na een frustrerende reis, waarbij ik uitgebreid kennis heb mogen maken met een viertal AM4-mobo's (Long live Implementatiewet Richtlijn Consumentenrecht), DRAM Calculator for Ryzen en teveel kennis heb opgedaan over het prutsen met geheugen timings - tRFC, tWRWR SC, procODT, tARRGGHH... - is mijn vrouw nu blij met haar Ryzen 5800x met 2 x 16GB op 3200MHz voor haar fotobewerkingen... en ik weer "happy and relieved" met mijn I5-12600k en mijn geliefde Patriot modules, 4 x 8GB op 4000MHz.
Ik schrok van de moderbord prijzen, minimaal €200 voor een 1700 socket MB.
Bij AM4 kan je voor €70 al een prima B550 bord kopen. Ja die heeft niet alle toeters en bellen van de €200 Z690 borden maar veel mensen hebben dat niet nodig en maakt AM4 veel gunstiger om met een lager budget in te stappen.
Dat is waar, maar zo is het gewoon gepland, eerst de dure en later de goedkope mobo's.
De verwachting is dat de goedkope over 5 weken uitkomen, dat zou je nog kunnen afwachten.
(En ja zo kan je natuurlijk blijven wachten, maar goed).
Jammer dat de ASUS cashbackactie niet vernoemd staat, met een goedkoper bord. Afgelopen week een build gemaakt met de ASUS Z690P-D4 die na cashback 170 euro is, maar zeker niet incompleet is voor een gemiddelde build.
Doorgaans vermelden we die niet, want dergelijke acties zijn tijdelijk, en het artikel blijft langere tijd courant. Maar nu we toch bezig zijn, MSI heeft sinds gisteren ook een cashbackactie op zijn Z690-moederborden: https://nl.msi.com/Promotion/2021-Christmas-deals.
Succes met het daadwerkelijk krijgen van je cashback trouwens - ik wacht nog altijd op een ASUS-cashback van een aankoop in juli
Ik zie dat een aantal borden "koeling" voor de M2 sloten hebben. Hoe gaat dit in z'n werk?
Een grote plaat aluminium boven het slot hangen zorgt er alleen voor dat de lucht daar volkomen stil gaat staan. Als een SSD extra koeling nodig heeft, zal de fabrikant die er toch op zetten, daar hoef je zelf niet mee bezig te gaan.
Het is best lastig om met een generieke koeler netjes contact te maken met de chips op de SSD die daadwerkelijk warm worden.
Hebben ze iets speciaals gedaan waardoor de SSD daadwerkelijk koeler blijft, of is het puur voor de show?
Een aantal jaar geleden heb ik eens een vergelijking gemaakt tussen diverse M.2-heatsinks, zowel die je los kon kopen als wat je bij moederborden krijgt. Korte versie: zelfs de 'slechtste' heatsink houdt je ssd een stuk koeler dan geen heatsink. Moderne PCIe 4.0-ssd's gebruiken meer stroom dan de ssd die we toen hebben gebruikt, dus het nut van zo'n koeler is alleen maar groter geworden.
Het nut van een heatsink lijkt me beperkt voor de meeste gebruikers. Je zult er alleen baat bij hebben als je applicaties gebruikt die de SSD langdurig maximaal belasten waardoor die zo warm wordt dat de performance zal verminderen. Als je alleen wat bestandjes heen en weer kopieert of gamet, dan zul je nooit in een situatie komen dat je SSD te warm wordt en koeling nodig heeft.
Je moet meteen de bios flashen want anders ziet hij je m2 schijfjes niet, en dat is lastig windows installeren.
Ook had ik een hoop problemen om een ddr4 setje te vinden dat werkte. Corsair 3600Mhz en Gskill 3200Mhz weigerde om te booten. Uiteindelijk Kingston 3200Mhz deed het wel.
In eerste instantie hadden we inderdaad wat problemen met de geheugencompatibiliteit op diverse Z690-moederborden, waaronder die van Gigabyte, maar met de laatste bios-update werkt alles prima. Vandaar dat we bovenaan de conclusiepagina expliciet aanraden om direct na aanschaf de bios te updaten. Dat is wat mij betreft trouwens voor elk merk een goed idee, want op de huidige voorraad bij webwinkels staat vaak nog niet de nieuwste bios.
Best lastig updaten als de leverancier zelf nog geen nieuwere bios-versies aanbiedt. Van mijn moederbord (Pro Z690-A DDR4) heeft MSI nog steeds de originele BIOS-versie uit september op de eigen site staan. Voor nieuwere beta-versies moet je op het MSI-forum neuzen waar de admins downloadlinks hebben gepost in verschillende threads.Die had ik echt nodig aangezien mijn nieuwe PC met de oorspronkelijke bios niet meer uit de slaapstand kwam. Bleek een incompatibiliteit te zijn icm XMP. Dat is pas een paar dagen geleden opgelost.
Zelfs na de BIOS-update had ik hier problemen mee (m.2, XMP, diverse andere kleine problemen op de goedkopere Gigabyte Z690 versie). Ben na een weekend het proberen op te lossen zelf overgestapt op MSI Z690-A PRO DDR4 en alles werkte meteen.
Wordt een vierde M.2 slot echt als zo belangrijk gezien?
Ik vraag me af hoeveel Tweakers er zijn die drie M.2 stripjes hebben geïnstalleerd en dan met een vierde vertwijfeld in hun hand naar het moederbord kijken met "shit, wat is dit voor een amateuristisch prutsbordje met maar 3 sloten!"
Een M.2 strip van 2 TB is op dit moment de strip met de hoogste capaciteit voor een normale prijs. Zou betekenen dat je dus 6 TB kwijt kan in je systeem. Volgens mij is dat ruim voldoende voor 99.9% van de mensen, dus ik ben het met @hooibergje eens.
Daarom gaf ik aan dat 2 TB nog betaalbaar is. Er zijn inderdaad reepjes van 8 TB, maar in verhouding zijn die veel duurder dan 2 TB. Maar ik snap je punt! Genoeg opslag voor degene die er voor wil betalen
De use cases voor 8 TB SSD zijn nu nog redelijk beperkt.
Ik denk dan bijvoorbeeld aan flight sims met hele grote stukke van de wereld in photorealistic beeld. Dat zet zoden aan de dijk. Of rekenwerk dat heel veel data schrijft in korte tijd, en dat het model echt trager wordt van een trage disk. Maar dat is allebei nogal niche...
Maar ook daar zag je vaak dat het 2 SATA-600 poorten waren, en de rest SATA-300.
Hier is hetzelfde toch? 4 snelle poorten (das dus al best netjes) en nog 6 Sata-600 poorten voor je "langzame" Sata-SSD's.
Voor mijn gevoel is onze datahonger wel relatief gezien afgenomen. Vroeger had ik 3TB nodig, nu heb ik 4TB nodig. Nu krijg je dat met 1 HDD of 2 SSD's bij elkaar, vroeger had je al snel 3x 1TB nodig. En een SATA poort voor je DVD/Bluray speler.
Ik had vroeger echt gewoon 5-6 HDD's in mijn PC zitten, tegenwoordig zit er 1x 4TB HDD in en 1x 1TB SSD en daarmee kan ik prima uit de voeten.
En dan heb je ook nog het verschil tussen snelle en trage storage. De bulk van de data hoeft in de meeste gevallen echt niet op een SSD die 6GB/s doorvoer heeft.
Daarom is m.i. 4x M2 ook echt zware overkill voor 99% van de gebruikers.
[Reactie gewijzigd door Ruuddie op 22 juli 2024 16:05]
Dat mag je vinden. Zo kunnen sommige mensen vast met 2 usb-poorten toe, mijn punt is dat, helemaal in deze prijsklasse in deze tijd, een slot of 3-4 echt niet teveel gevraagd moet zijn.
Dit gaat dan ook om 'budgetmoederborden'. Ze zijn nog steeds flink prijzig, maar voor dit platform betreffen dit de budgetvarianten. Bij een budgetvariant vind ik 3x M2 al behoorlijk luxe.
Er zijn zeker use cases waarbij 4x M2 noodzakelijk is. Maar dat zal voor het overgrote merendeel absoluut niet zo zijn.
[Reactie gewijzigd door Ruuddie op 22 juli 2024 16:05]
Dit, van een drive die 40/80 MB was naar 1 GB was gigantisch, van 1 GB naar 1 TB wederom was een grote stap. Maar heden ten dagen met 4-8-15 TB schijven in de omloop heb ik het idee van data hoarden veel minder snel gaat. Ik heb recentelijk een 24 TB NAS thuis neergezet en ik zie dat dus in de komende jaren gewoon niet volgaan ondanks foto's films en what not. Ook dit is wederom een gelopen race of misschien zijn we gewoon minder enthousiast in het verzamelen van data omdat dit vroeger meer een hobby was en nu als ik iets wil zien dit vaak zo online kan zien zonder dat ik eerst moet downloaden (daarnaast heb ik ook veel minder drang om de laatste films uberhaubt te zien).
Dat is een beetje appels met peren vergelijken. Je vergelijkt ook 2 SATA poorten met 3 M.2 sloten? 2 SATA poorten had ik 4 jaar geleden niet geaccepteerd, 3 SATA poorten daarentegen wel.
Daarnaast waren 4 jaar geleden de prijzen voor opslag een stuk hoger dan nu. Los van een paar uitschieters is de benodigde schijfruimte voor games niet op hetzelfde niveau gegroeid als dat de prijs van opslag gedaald is.
nitpicking is ook een kunst... De opslag is wellicht goedkoper geworden, de games (bijvoorbeeld) zijn ook een stuk groter. Het gaat om moederboarden van 200+ euro he, niet over matx instappers van 60. Ik vind dat je dan een complete featureset mag verwachten
[Reactie gewijzigd door 418O2 op 22 juli 2024 16:05]
als je 4 slots heb en niet de max nodig heb kan het misschien nog aantrekkelijker zijn om 4 kleinere en dus goedkopere te kopen als 3 grote en dus duurdere?
Depends, de M2 sloten worden enkel gebruikt voor SSD storage, SATA kan je meer een koppelen (mijn mooie retro lightscribe DVD brander bvb ). Veel mensen gebruiken tegenwoordig NAS of cloud storage waardoor 99.99% van de mensen echt wel uit kan met een bord met "slechts" 3 M2 sloten.
Ik heb maar 2 M.2-slots op mijn mobo, en dat hield me tegen m'n systeemdrive te upgraden afgelopen BF. De twee NVMe-drives die ik heb zijn beide 1TB, en ik vind het zonde om er daar 1 van werkeloos te maken... Als ik een derde slot had, zou ik nu een 980 Pro 2TB erbij hebben gehad
Dat vierde slot zou dan bij de volgende aanbieding welkom zijn
Heheheh... Uiteraard is dit waarschijnlijk nog niet een vaak voorkomend scenario. Hoewel ik het heel vervelend vond dat ik op mijn AMD Ryzen rig (Asus ROG STRIX B550-XE GAMING WIFI) maar twee M2 stripjes kon gebruiken. Nu ik weer terug ben gegaan naar het blauwe kamp - na het korte AMD-uitstapje - ben ik blij dat ik weer mijn Samsung PM961 NVMe (250GB) kon gebruiken op de Gigabyte Z690 Aorus Elite DDR4. Deze M2 moest ik eruit laten toendertijd. Als de prijzen voor M2's blijven zakken zie ik het zo gebeuren dat ik mijn laatste 4T HD ga vervangen voor een M2. En dan is een extra 4de slot mooi meegenomen.
Beter nog (een week of 6?) wachten tot Intel de lagere gespecificeerde processoren en andere chipsets aankondigd. De Z serie is overkill voor huis-tuin-en-keuken gebruikers. Moederborden zijn al een stuk duurder dan ze waren.
Persoonlijk kies ik liever het beste van de middenmoot dan het slechtste van de top waar geschaafd is aan essentiele dingen zoals de kwaliteit van VRM's.
Bijzondere keuze van Gigabyte om de interne header slechts 5Gbit/s te maken. Elke USB stick die je in het front panel steekt zal dus langzaam functioneren.
Dan liever de trage poorten achter de PC, waar een muis of toetsenbord ingaat, en de snelste poort vooraan, want daar zul je het snelst verwijderbare media insteken, die je snel wilt overzetten.
Ik heb ook HardwareUnboxed gevolgd en zijn interessante testen. "That being future more demanding games will benefit more from two extra P-cores, opposed to the 8-cores we have on the 12900K."
Voor mij de vraag; Hoeveel Watt gebruikt het hele systeem met alleen de E-cores en/of de P-cores ingeschakeld? Nu weet ik niet of alleen de E-cores ingeschakeld kunnen worden. Dan zou mijn laptop de deur uit kunnen.
Ik was zelf op zoek naar een nieuw moederbord, en van wat ik ervan gelezen heb, schijnt Gigabyte op dit moment veel problemen met geheugen te hebben wat niet herkend word, heb daarom een MSI moederbord gekocht.
Er is door Tweakers met een oude MSI BIOS van de pro getest, tegenwoordig is via de forums versie 1.15 beschikbaar, die problemen opgelost heeft met de slaapstand, en een Game Compability Modus heeft toegevoegd.
Andere moederborden/fabrikanten zullen die modus ook hebben, of toevoegen, deze schakelt de E-cores uit van de processor waardoor spellen beter werken die problemen hebben met DRM, of met de verschillende snelheden van de processors.
/i/2004809328.png?f=imagegallery)
Hoewel de Alder Lake-processors zelf zijn voorzien van PCIe 5.0-lanes, is de chipset nu pas toe aan zijn upgrade naar PCIe 4.0. Zowel de DMI-verbinding tussen cpu en chipset als een groot deel van de PCIe-lanes die de chipset zelf beheert, krijgt bij de 600-serie chipsets een upgrade van PCI Express 3.0 naar 4.0. Effectief verdubbelt daarmee de totale bandbreedte tussen cpu en chipset.:strip_exif()/i/2004744470.png?f=thumblarge)
:strip_exif()/i/2004806012.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004806010.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004806008.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004806018.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004806020.jpeg?f=imagegallery)
:fill(white):strip_exif()/i/2004752480.jpeg?f=thumblarge)
:strip_exif()/i/2004807144.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807142.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807140.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807146.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807148.jpeg?f=imagegallery)
:fill(white):strip_exif()/i/2004762980.jpeg?f=thumblarge)
:strip_exif()/i/2004807156.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807158.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807154.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807160.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807162.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004742720.png?f=thumblarge)
:strip_exif()/i/2004807184.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807182.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807186.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807188.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807190.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004742494.png?f=thumblarge)
:strip_exif()/i/2004807194.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807192.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807196.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807198.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807200.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004744420.png?f=thumblarge)
:strip_exif()/i/2004807202.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807204.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807206.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807208.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807210.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004744376.png?f=thumblarge)
:strip_exif()/i/2004807212.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807214.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807216.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807222.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004807224.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004808734.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004808736.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004808748.jpeg?f=imagegallery)
:strip_exif()/i/2004806130.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004806404.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004806214.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004809274.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004806636.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004806770.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004806718.jpeg?f=imagearticlefull)
:strip_exif()/i/2004742720.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004744420.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004744470.png?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004752480.jpeg?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004742494.png?f=thumb)
:fill(white):strip_exif()/i/2004762980.jpeg?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004744376.png?f=thumb)
:strip_exif()/i/2004744470.png?f=thumbmedium)
:fill(white):strip_exif()/i/2004762980.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006719840.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005416386.jpeg?f=fpa_thumb)
/u/390758/crop61c5be968bd56_cropped.png?f=community)
:fill(white):strip_exif()/i/2004752480.jpeg?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742494.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004742720.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004744376.png?f=thumbmedium)
:strip_exif()/i/2004744420.png?f=thumbmedium)
/i/2004970960.png?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004875438.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004765674.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004764144.jpeg?f=fpa_thumb)
/i/1254210417.png?f=fpa)
/i/2004611214.png?f=fpa)
/i/2004607102.png?f=fpa)
:strip_icc():strip_exif()/u/206489/crop60aa920895686_cropped.jpg?f=community)
:strip_icc():strip_exif()/u/86810/display.jpg?f=community)
/u/208684/crop5d9c7a25578e1.png?f=community){kind=small}
/u/295372/crop62c2de4e919dd.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/6764/cergorach.jpg?f=community){kind=small}
), wat dat betreft is AM4 nu toch wel een dood upgrade path geworden omdat de eerste zinnige upgrade op AM5 gaat komen.:strip_icc():strip_exif()/u/1157718/crop5e6d5ebf96a5f_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/109539/avatar_kerst_still.jpg?f=community){kind=avatar}
:strip_exif()/u/15310/tomato60%252072%2520frames%25205%2520deg%2520per%2520frame%2520optimized%252026%2520colors.gif?f=community){kind=small}
en ik weer "happy and relieved" met mijn I5-12600k en mijn geliefde Patriot modules, 4 x 8GB op 4000MHz.
:strip_icc():strip_exif()/u/177454/tito.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/217497/crop5ebbaa793c2d6_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/287731/crop6270fa65746ea_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/129411/therapieklein1.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/250384/crop56a9e5cceba6b_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/85038/mp3-file.JPG?f=community){kind=small}
/u/112469/crop5dc0192471ec2.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/312772/crop63d3a8d18ee78_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/33074/crop5f7576a7992e0_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/28880/crop63705e0287ae4_cropped.jpg?f=community){kind=small}
/u/40481/crop63f777c898038_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/438947/crop575c94eea6d14.jpeg?f=community){kind=small}
/u/247151/moppersmurf-60px.png?f=community){kind=small}
/u/48718/crop619e5ed546e66_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/216161/crop5daf72732a011.png?f=community){kind=small}
/u/331213/crop56ef13408ff38_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/463327/crop600a6c60be86a_cropped.jpeg?f=community){kind=small}