Een laptop in delen
Samengevat
De Framework is een unieke laptop, die heel eenvoudig te openen en te repareren is. De laptop is van een stevige behuizing voorzien, met een scherm dat een mooi helder beeld geeft met een hoog contrast. Je kunt de laptop bij bestelling configureren zoals je wilt. In benchmarks presteert de laptop niet slecht, maar hij weet ook niet het onderste uit de kan te halen. De accuduur zou ook beter kunnen, net als de kalibratie van het scherm. De prijs ligt hoger dan bij andere laptops met dezelfde specificaties, maar andere laptops zijn niet zo makkelijk te repareren. Je zou daarom veel langer met deze laptop kunnen doen, waardoor je uiteindelijk toch goedkoper uit bent.
De Framework Laptop is bedacht om makkelijk onderdelen te kunnen wisselen en dat gaat tegen de trend van de afgelopen jaren in. Fabrikanten konden laptops dunner maken door steeds meer onderdelen vast te solderen of te lijmen. Dat leverde heel dunne laptops op, maar maakte het lastig om zelf je hardware te repareren of te upgraden. Die trend zat Framework niet lekker. "Consumer electronics is broken", schrijft het bedrijf op zijn website, waar ook staat dat repareerbare producten niet per se dikker, lelijker, minder robuust of duurder hoeven te zijn. Het bewijs daarvan moet de laptop zijn die Framework heeft ontwikkeld. In deze review bespreken we de duurste uitvoering van dat systeem.
Dat de Framework Laptop bijzonder is, merk je al bij het bestellen, dat iets anders gaat dan bij andere laptops. Bij de meeste 'gewone' laptops configureert de fabrikant een aantal verschillende uitvoeringen voor een bepaalde regio, zoals Nederland of de Benelux. Aan die configuratie valt dan niets meer te veranderen en daarnaast draaien die laptops vrijwel altijd Windows. Bij Framework gaat dat anders en het bedrijf doet zijn naam eer aan, want eigenlijk bestel je een 'raamwerk', dat je zelf moet invullen.
De basis van de laptop is een chassis met een accu en een 13,5"-scherm met 3:2-verhouding. Je kunt vervolgens kiezen voor een moederbord met een Core i5- of i7-processor en als je het daarbij wilt laten, dan kan dat. Dat betekent dat je vrij bent om een of twee DDR4-modules toe te voegen, een M.2-ssd uit te zoeken en het besturingssysteem te kiezen. O ja, zelfs de poorten staan niet vast, want ook die zijn modulair.
Exterieur
Vind je dat niets, dan kun je ook kiezen voor een van de voorgeconfigureerde modellen, die wel met Windows zijn uitgerust. De goedkoopste, met Core i5-processor, kost 1150 euro. Wat krijg je dan? Eigenlijk een heel 'normale' laptop. De Framework heeft een behuizing die van aluminium is gemaakt en het geheel weegt ongeveer 1,3 kilogram. Het is een behuizing zonder fratsen; er zitten geen stickertjes of overbodige knopjes en lampjes op. Het enige dat oplicht, is de aan-uitknop, waarin ook een vingerafdrukscanner is verwerkt.
Die behuizing voelt stevig aan, eigenlijk precies zoals je verwacht van een laptop van iets meer dan 1000 euro. Je kunt de laptop bijvoorbeeld niet makkelijk indrukken, zelfs niet bij de achterkant van het scherm, en ook als je een stevige aanslag hebt, zie je de behuizing rondom het toetsenbord niet meebewegen. De touchpad is van glas gemaakt, zoals je van high-end laptops mag verwachten, en al met al is het best een elegante verschijning. Het geheel voelt, kortom, aan als een laptop die helemaal niet modulair is. Dat is knap, want het vastsolderen en -lijmen van onderdelen wordt vaak verdedigd door te zeggen dat een laptop anders overdreven dik zou worden.
Ook leuk en heel toekomstvast zijn de aansluitingen op de behuizing. Het zijn modules die je in de behuizing van de Framework Laptop schuift. Framework levert USB-C-, USB-A-, HDMI- en DisplayPort-modules. Die maken gebruik van de vier Thunderbolt 4-aansluitingen op het moederbord. Framework verkoopt ook ssd's van 250GB en 1TB die je in een van de slots kunt schuiven. Een kaartlezer verkoopt het bedrijf helaas niet, dus die zul je nog los moeten aanschaffen.
Boven aan het scherm zitten twee schuifjes, waarmee je de microfoon en webcam kunt uitschakelen. De camera heeft een resolutie van 1920x1080 pixels en dat is hoger dan de 720p-camera's die we in het merendeel van de laptops aantreffen. De prestaties van die camera verschillen grappig genoeg per besturingssysteem. Bij goede lichtomstandigheden presteert de camera in Ubuntu, Fedora en Windows hetzelfde, maar bij tegenlicht overbelicht Windows de achtergrond, waardoor de persoon in beeld goed zichtbaar is. Fedora en Ubuntu proberen de achtergrond correct te belichten, maar daardoor zit de persoon voor de camera in het donker.
Van binnen
Framework wil dat zijn gebruikers de laptop zelf kunnen repareren als er onderdelen kapot of versleten zijn en wil dat voor de gebruiker zo makkelijk mogelijk maken. Je merkt dat er goed is nagedacht over de manier waarop de laptop in elkaar zit. Wie in de afgelopen jaren weleens een laptop van een ander merk heeft opengemaakt, zal het misschien bekend voorkomen: je draait de schroefjes los, sorteert die netjes op lengte en legt ze aan de kant. Pas daarna druk je behoedzaam de clips die de behuizingdelen bij elkaar houden, opzij, in de hoop dat ze niet afbreken, met een hartverzakking bij ieder 'krak'-geluid, tot gevolg.
De Framework Laptop is wat dat betreft een verademing. Je krijgt er om te beginnen een schroevendraaier bij met twee bits: Phillips 0 en Torx T5. Meer heb je niet nodig om de hele laptop uit elkaar te halen. Als je de vijf schroeven aan de onderkant van de behuizing hebt losgedraaid, vallen ze er niet uit, maar blijven ze met borgveertjes op hun plek zitten. Je hoeft niet bang te zijn dat clipjes afbreken als je de twee delen van de behuizing scheidt, want die zitten aan elkaar met behulp van magneetjes. Vervolgens moet je de extra lange flatcable die toetsenbord en touchpad met het moederbord verbindt, losmaken en kun je bij de interne onderdelen van de Framework Laptop. Het scherm of de webcammodule vervangen is zo mogelijk nog eenvoudiger. De schermomlijsting zit namelijk enkel met magneetjes aan de A-cover vast en die delen kun je met de achterkant van de schroevendraaier gemakkelijk van elkaar scheiden.
Op of bij alle onderdelen staat een QR-code, die naar de voor dat onderdeel specifieke reparatiehandleiding op de site van Framework leidt. Daar moet je ook vervangende onderdelen kunnen bestellen, maar op het moment van schrijven is die onderdelenwinkel voor Nederland nog niet beschikbaar. Die beschikbaarheid is niet onbelangrijk, want bij veel laptopfabrikanten is het voor consumenten lastig om aan originele onderdelen te komen. Als je op eigen houtje onderdelen uit China bestelt, moet je maar afwachten hoe het met de kwaliteit en de compatibiliteit is gesteld.
In de toekomst kun je de Framework Laptop misschien zelfs voorzien van een heel nieuw moederbord met een nieuwe processorgeneratie. Zolang Framework de formfactor en de plek van de aansluitingen op het moederbord hetzelfde houdt, moet dat geen probleem zijn. Op die manier kun je eindeloos doen met een deel van de hardware en hoef je alleen slijtageonderdelen te vervangen. Of dat ideaalplaatje ook de praktijk wordt, is afwachten. Zoals gezegd zijn de onderdelen in Nederland nog niet te bestellen en zodra dat wel het geval is, staat nog niet vast hoelang ze beschikbaar blijven.
Specificaties en benchmarks
Je kunt de Framework Laptop in delen of als kant-en-klaar systeem aanschaffen. Ga je voor de laatste optie, dan heb je de keuze uit de onderstaande drie uitvoeringen.
|
Basis |
Performance |
Professional |
Processor |
Core i5-1135G7 |
Core i7-1165G7 |
Core i7-1185G7 |
Werkgeheugen |
8GB |
16GB |
32GB |
Ssd |
256GB |
512GB |
1TB |
Besturingssysteem |
Windows 10 |
Windows 10 |
Windows 10 Pro |
Prijs |
1150 euro |
1600 euro |
2280 euro |
De eerste twee uitvoeringen zijn bedoeld voor consumenten; de Professional-uitvoering is op zakelijke gebruikers gericht en voorzien van een Core i7-1185G7-processor die ondersteuning heeft voor vPro en waarop Windows 10 Pro is geïnstalleerd. Kijk je puur naar de specificaties, dan is de Framework niet de goedkoopste. Er zijn bijvoorbeeld al laptops met een i5-processor, 8GB geheugen en een 256GB-ssd voor een euro of 800.
Je kunt er ook voor kiezen om de laptop zelf te configureren. Dan begin je met het moederbord, de accu en de draadloosnetwerkkaart van de Core i5-uitvoering, en kun je in het bestelproces zelf werkgeheugen, een ssd en een besturingssysteem toevoegen of dat juist achterwege laten als je die onderdelen al in huis hebt. Dat geldt ook voor de USB-C-lader, die je kunt meebestellen of juist achterwege kunt laten als je er al een hebt. Voor deze review stuurde Framework ons een diy-pakket, met ssd en werkgeheugen en een moederbord dat voorzien is van de snelste processor.
|
Frame.work laptop Professional edition |
Processor |
Intel Core i7-1185G7 |
Cores/threads |
4/8 |
Max. klokfrequentie |
4,8GHz |
Gpu |
Intel Iris Xe 96eu |
Werkgeheugen |
32GB DDR4-3200 |
Ssd |
Western Digital SN850 512GB |
Wifi |
Intel Wi-Fi 6E AX210 160MHz |
Scherm |
13,5", ips, glanzend |
Schermpaneel |
BOE NE135FBM-N41 |
Gewicht |
1315 gram |
Accu |
55Wh |
Besturingssysteem |
Geen |
Software
Koop je een kant-en-klare Framework Laptop, dan wordt hij geleverd met Windows 10 of Windows 10 Pro, maar wij ontvingen de diy-versie, dus konden we zelf kiezen welk besturingssysteem we installeerden. Framework heeft op de website handleidingen voor Fedora, Manjaro, Mint, Pop_OS, Ubuntu, Windows 10 en Windows 11 staan. Wij hebben Fedora 35, Ubuntu 21.10 en Windows 11 geïnstalleerd. Windows en Fedora werkten out of the box zonder problemen. Bij Ubuntu hapert de touchpad als je 21.10 installeert, omdat die distro voorzien is van kernel 5.13. Een upgrade naar kernel 5.14 lost dat probleem op. Eind april komt Ubuntu 22.04 uit; dat maakt gebruik van kernel 5.15 en daarbij zal de touchpad waarschijnlijk direct goed werken.
Benchmarks
Onze Framework Laptop heeft een Core i7-1185G7 onder de motorkap. Dat is een van de snelste Intel Tiger Lake-processors, maar we weten ook dat dat nummertje eigenlijk niet zoveel zegt. Hoge prestaties in benchmarks zijn tegenwoordig te danken aan een ruim ingesteld maximumverbruik en dat hebben we in de gaten gehouden tijdens het draaien van Cinebench.
- Cinebench 23 - Multi
- Cinebench 23 - Single
Als we Cinebench starten, schiet het verbruik van de processor naar 50 watt. Dat ruime verbruik maakt hoge kloksnelheden mogelijk en je zou dan ook hoge benchmarkresultaten verwachten. De processor houdt dat hoge verbruik echter niet lang vol, doordat de processor al snel zijn maximale temperatuur aantikt, wat niet vreemd is voor laptops. Na een seconde of 30 stabiliseert het verbruik op 28 watt. Toch zien we in Cinebench Multi andere i7-processors en zelfs een i5-processor betere scores neerzetten, terwijl ze op papier langzamer zijn. Dat komt doordat die chips langer op een hoger verbruik en hogere klokfrequenties kunnen werken. De Ryzen 5-chips zijn in de Multi-test ook sneller, doordat die het voordeel van twee extra cores hebben ten opzichte van de Tiger Lake-chips.
- 3DMark Night Raid
- 3DMark Night Raid - Graphics
- 3DMark Night Raid - CPU
In 3DMark zien we ongeveer hetzelfde als in Cinebench. De 1185G7-processor is, zoals de meeste Tiger Lake-chips, grafisch sterk en weet daarin de AMD-processors te verslaan. Ten opzichte van andere Tiger Lake-processors vallen de prestaties echter tegen. Andere fabrikanten weten in ieder geval bij niet al te lange belasting het onderste uit de kan te halen.
- Geekbench 5 - Single
- Geekbench 5 - Multi
- Geekbench 5 - OpenCL
Geekbench draait net zo makkelijk op de meeste Linux-distro's als op Windows. Onder Linux zijn de singlecoreprestaties net wat beter, terwijl Windows het beter doet in de multicoretest. Onder Linux wordt geen OpenCL, maar Vulkan gebruikt. Of het aan het besturingssysteem, aan die grafische api of aan beide ligt, is niet helemaal duidelijk, maar de prestaties onder Linux vallen tegen.
DaVinci Resolve is een test die relatief lang duurt. Daarbij zien we dat laptops die een hoger verbruik lang kunnen volhouden, goed scoren. In Cinebench vielen de prestaties van de i7-1185G7-processor nog wat tegen, doordat de Framework Laptop zijn maximale verbruik niet lang vast kon houden. Het continuverbruik van de processor ligt echter op 28 watt en dat is relatief hoog. Bij veel laptops, waaronder de Acer Swift 5, zien we dat de prestaties juist bij kortere belastingen hoog zijn, terwijl bij langdurige belasting het verbruik wordt ingeperkt. Dat is waarom de Acer in Cinebench en de meeste 3DMark-tests boven de Framework uitkomt, maar in Resolve langzamer is.
De processor in de Framework Laptop draait dus maar kort op zijn maximale vermogen en blijft dan continu op 28 watt hangen. Dat zien we ook als we herhaaldelijk dezelfde afbeelding renderen met behulp van Blender. De eerste render is het snelst en daarna halen we continu dezelfde rendertijden. De koeling is dus toereikend en er vindt geen throttling op basis van temperatuur plaats.
Geluidsproductie
Tot slot meten we hoeveel geluid de ventilator maakt in verschillende scenario's. Daarvoor maken we gebruik van een Larson Davis 831C-geluidsmeter met een 378A04-microfoon die is voorzien van een preamplifier. De microfoon heeft een noisefloor van 5,5dB(A). Door onvermijdelijk omgevingsgeluid is de noisefloor van onze geluidsarme ruimte ongeveer 12dB(A). Om een veilige marge te nemen, kunnen we er vanaf 14dB(A) consistente metingen uitvoeren. We meten de geluidsdruk op 50 centimeter afstand, in een hoek van 45 graden. Dat doen we in vier scenario's. WebXPRT simuleert webbrowsen, PCMark 10 is representatief voor wat zwaarder desktopgebruik, Blender is een zware multithreaded workload voor de cpu en F1 2020 belast als game de videokaart natuurlijk ook. We meten de geluidsdruk over de periode die iedere test duurt en drukken het resultaat uit in een gemiddelde, LAeq, in dB.
- WebXPRT 3 - LAeq
- PCMark 10 Express - LAeq
- Blender - LAeq
Het eerste scenario is webbrowsen, dat we met behulp van WebXPRT3 simuleren. Als de ventilator al draait onder die omstandigheden, komt de geluidsdruk in ieder geval niet boven onze noisefloor uit. Zit je te browsen, dan is de laptop dus lekker stil. Op het moment dat je de laptop wat zwaarder werk laat doen, zoals met PCMark, wordt hij een stuk luidruchtiger en dat geluidsniveau loopt nog verder op als we de laptop met behulp van Blender laten renderen. De Framework Laptop is, kortom, niet de stilste. Dat zou weleens met het modulaire ontwerp van het systeem te maken kunnen hebben. Aan weerskanten van het moederbord moet genoeg ruimte in de behuizing blijven om de modules erin te klikken. Er is dus niet al te veel ruimte voor het moederbord en ook niet voor een grote heatsink, waardoor de ventilator relatief hard moet werken.
Beeldkwaliteit en accuduur
Veel onderdelen van de Framework-laptop kun je aanpassen, maar dat geldt op dit moment niet voor het scherm. Dat is in alle gevallen een glanzend paneel met een 3:2-verhouding en een resolutie van 2256x1504 pixels. Die resolutie gebruikt Microsoft bijvoorbeeld ook in zijn Surface Laptop en Acer past die toe in diverse convertibles. Bij Microsoft-laptops kwamen we tot nu toe panelen van Sharp tegen, terwijl Framework panelen van BOE gebruikt. Op dit moment levert Framework ook geen andere panelen, dus een versie met een matte coating of een hogere resolutie zit er niet in. Een upgrademogelijkheid voor het paneel 'staat in de plannen', laat Framework aan ons weten.
De kwaliteit van het scherm bekijken we met behulp van een SpectraCal C6-colorimeter en Portrait Displays Calman Color Calibration-software. Het scherm heeft volgens de opgave van Framework een helderheid van 400cd/m² en een contrast van 1500:1.
De meting wijst uit dat het scherm netjes aan die specificaties voldoet. Daarmee zijn helderheid en contrast te vergelijken met die van andere Ultrabook-achtige laptops van meer dan 1000 euro.
Als we verder naar de kalibratie van het scherm kijken, dan valt die toch wel tegen en dat is eigenlijk niet meer dan logisch. Onze Framework-laptop werd namelijk zonder besturingssysteem en extra software van de fabrikant geleverd. Dat betekent dat de Framework, in tegenstelling tot de meeste laptops, niet vanuit de fabriek van een kalibratieprofiel voor het scherm is voorzien.
Kijken we naar de weergave van de grijstinten, dan blijkt blauw oververtegenwoordigd te zijn, terwijl er een tekort aan groen is. Dat levert een te hoge kleurtemperatuur op en een gemiddelde afwijking van 7,1ΔE. Het liefst wil je dat die afwijking niet zichtbaar is, wat bij een ΔE-waarde van 3 of lager het geval is. In deze prijsklasse mag je dat eigenlijk ook verwachten. De weergave van de uiterste kleuren, primair en secundair, zijn gemiddeld gezien niet slecht.
Het scherm ziet er op het eerste gezicht mooi uit dankzij zijn hoge helderheid en zijn resolutie die iets hoger is dan gemiddeld. Voor de kleurkritische kijker zal het echter opvallen dat de kleurbalans te blauw is en dat is niet wat je verwacht van een laptop in deze prijsklasse.
Accuduur
De accuduur van laptops testen we altijd in twee scenario's, tijdens browsen en onder een zwaardere belasting, die we genereren met behulp van PCMark. De browsetest kunnen we ook onder Fedora en Ubuntu draaien en dat levert interessante resultaten op.
- Accutest browsen
- PCMark 8 creative conv.
- PCMark 8 Creative conventional (accu)
Beide Linux-distro's halen net geen 8 uur en hoewel dat dus bijna lang genoeg is voor een werkdag, is browsen een licht scenario. Belast je de hardware zwaarder of zet je het scherm feller dan de door ons gebruikte 180cd/m², dan haal je de 8 uur helemaal niet. Windows 11 draait wat efficiënter op de Framework en noteert een accuduur van 9,5 uur. Toch is 9,5 uur evenmin indrukwekkend. De Acer SF313 haalt met een vrijwel even grote accu en dezelfde schermresolutie een looptijd van 12 uur.
Conclusie
Het idee van makkelijk repareerbare en modulaire hardware is niet nieuw. Vooral voor laptops en smartphones zijn in de afgelopen jaren veel initiatieven genomen en ook weer veel gesneuveld. Framework is zich daarvan bewust en zegt: "The proof is in the products", oftewel: het bewijs dat ons concept werkt, is het product zelf.
Dat bewijs is wat ons betreft tweeledig en vanuit de hardwarekant heel overtuigend. Er is goed nagedacht over de repareerbaarheid van deze laptop. Van de magneetjes die de delen van de behuizing bij elkaar houden, tot de meegeleverde schroevendraaier waarmee je de hele laptop kunt demonteren. Dit is een laptop die gemaakt is om uit elkaar te worden gehaald en dat is een groot verschil met vrijwel alle andere laptops, die in de loop der jaren steeds moeilijker te repareren zijn geworden.
Er is ook een wat onzekerdere kant aan het verhaal en die heeft te maken met de beschikbaarheid van de onderdelen. De QR-codes die op de onderdelen staan, helpen enorm bij het uitvoeren van de reparaties en de waarde van de onderdelenwinkel is voor deze laptop moeilijk te overschatten, maar dan moeten de onderdelen wel beschikbaar zijn. De Nederlandse winkel is op het moment van schrijven nog niet online. In reactie op onze vraag daarover laat Framework weten dat de winkel 'voorbereid wordt en binnenkort beschikbaar is.' Daarnaast is het de vraag hoelang de onderdelen beschikbaar blijven en of Framework daadwerkelijk upgrades in de vorm van moederborden met nieuwe processorgeneraties zal uitbrengen.
In het dagelijks gebruik merk je er niets van dat je alle onderdelen kunt vervangen. De Framework Laptop is geen lomp systeem geworden, maar voelt aan als een high-end laptop, met een aluminium behuizing die stevig in elkaar zit. In de tests die we gedraaid hebben, is wel het effect van het open karakter van de laptop te zien. De meeste laptopfabrikanten leveren een kant-en-klaar product dat voorzien is van Windows of macOS. Daarbij zijn software en hardware getweakt om het maximale uit de laptop te halen. Dat is bij de Framework niet het geval. Hij is niet de snelste Tiger Lake-laptop, wat accuduur betreft zit hij zeker niet bij de toppers en het beeldscherm is niet gekalibreerd.
Dat maakt de Framework misschien niet de ideale laptop voor een doorsneegebruiker die uit de doos een lange accuduur en een goed gekalibreerd scherm wenst. Ons tweakerhart gaat echter wel sneller kloppen van de Framework, die je bij het bestellen al helemaal zelf kunt configureren en die binnen twee minuten open te schroeven is. Het mag dus duidelijk zijn dat we enthousiast zijn geworden van het Framework-concept en we hopen dat de Laptop een succes wordt, al is het maar om andere fabrikanten wakker te schudden, zodat ze hun producten ook makkelijk repareerbaar gaan maken.
Update, 08:23: Reactie Framework over beschikbaarheid onderdelenwinkel toegevoegd.
Update, 4 mei 10:23: De Marketplace voor onderdelen is inmiddels online, maar de beschikbaarheid van alle onderdelen is vooralsnog 'coming soon'.