Het moest er een keer van komen. Gelukkig was het in de vakantie en dan is het niet zo erg dat het half vier wordt. Als verantwoordelijke ouder heb ik regels en technische beperkingen rond schermtijd, maar laat het maar aan een puber over om regels te breken en om technische beperkingen te omzeilen. Kort en goed: de puber in huis zat tot diep in de nacht in de krochten van algoritmische sociale media – haast tot het ochtendgloren brainrot.
Dit is geen uitzonderlijk geval: veel pubers zitten tot diep in de nacht aan hun schermen gekluisterd. Dat is op zich geen heel nieuw fenomeen, want veel tweakers zullen in hun jonge jaren ook tot diep in de nacht bezig zijn geweest met gamen of internetten. Toch zijn er wel grote verschillen met toen en nu, en die verschillen zijn de reden dat veel landen nadenken over regels rond sociale media en kinderen. De eerste landen zijn inmiddels bezig met het invoeren van een verbod.
Foto bovenaan en op frontpage: Franceso Carta/Getty Images
Waarom landen een socialemediaverbod willen
De meest gehoorde vergelijking bij voorstanders van een socialemediaverbod is die met roken. Roken was ooit de normaalste zaak van de wereld en veel kinderen kwamen er vroeg mee in aanraking. Daarna gingen ze zelf ook roken. Nadat bleek dat roken veel schadelijke effecten heeft, zoals een veel hoger risico op longkanker, kwamen landen langzaamaan in actie. Hetzelfde geldt in zekere mate voor alcohol. Ook dat geeft een verhoogd risico op heel veel verschillende soorten ziekten, waaronder allerlei soorten kanker. Veel landen, ook Nederland en België, hebben daarom strengere regels rond alcohol en minderjarigen.
Het is uiteraard niet zo makkelijk om algoritmische sociale media te koppelen aan een verhoogd risico op lichamelijke ziektes, zeker op deze relatief korte termijn. Immers, deze sociale media bestaan een jaar of twintig, maar in de huidige verslavende vorm is dat een stuk minder lang. Dat is te kort voor het inschatten van gevolgen op lange termijn.
Toch is er veel onderzoek dat lijkt uit te wijzen dat er een verband is tussen de opkomst van algoritmische sociale media en een teruggang in het mentale welzijn van vooral jongeren. Het Trimbos-instituut zegt bijvoorbeeld dat het lastig is om oorzaak en gevolg uit elkaar te houden. Worden jongeren somberder van sociale media of zitten sombere jongeren vaker op sociale media? Of versterkt het elkaar?
Wat het eveneens complex maakt, is dat er ook een positief effect uit kan gaan van sociale media. Veel jongeren vinden gelijkgestemden via onlineplatforms en sluiten vriendschappen die in de echte wereld niet tot stand waren gekomen.
Hoewel het op deze relatief korte termijn niet mogelijk is om duidelijk in beeld te krijgen hoeveel schade sociale media aan jongeren toebrengt, is wel vast te stellen dat de verslavende werking van platforms als Instagram, TikTok en YouTube geen toeval is. Die platforms verdienen geld met advertenties en hoe langer gebruikers erop zitten, hoe meer advertenties ze kunnen serveren. Ze hebben dus een rechtstreeks financieel belang om jongeren verslaafd te maken aan hun platform.
Hoe landen proberen sociale media te reguleren
Er zijn in veel landen initiatieven rond sociale media en jongeren. De Europese Unie begon daar voorzichtig aan met de Digital Services Act van een paar jaar geleden, maar die bleef vaag. "Aanbieders van voor minderjarigen toegankelijke onlineplatforms nemen passende en evenredige maatregelen om een hoog niveau van privacy, veiligheid en bescherming van minderjarigen binnen hun dienst te waarborgen", aldus die wet. Sterker nog, in de wet staat een paragraaf die aangeeft dat dit wellicht te vaag is. "Na raadpleging van de digitaledienstenraad kan de Commissie richtsnoeren opstellen om aanbieders van onlineplatforms bij te staan bij de toepassing [van deze regel, red.]."
Er kwam sindsdien ook een verduidelijking van de Europese Commissie. De regels bepalen verder nog dat sociale media geen gepersonaliseerde advertenties op basis van data aan minderjarigen mogen laten zien, maar algoritmische sociale media blijven gewoon mogen. Wel moeten algoritmische sociale media aan minderjarigen aanbieden om hun feeds te resetten en om feeds te zien zonder profilering.
:strip_exif()/i/2007817600.jpeg?f=imagenormal)
Sociale media houden zich ogenschijnlijk nog niet of niet geheel aan deze regels, maar via gesprekken en eventueel boetes gaat dat wel gebeuren. Het legt de controle over de feeds deels bij kinderen, maar de vraag is in hoeverre dat werkt. Het is alsof je probeert kinderen weg te houden van de koektrommel door ervoor te zorgen dat ze kunnen bepalen wat er in de koektrommel zit.
Europa kiest dus vooralsnog voor een voorzichtige aanpak met de nadruk op de advertenties en controle over de feeds, maar het is dus niet zo gek dat er lidstaten zijn die verder willen gaan. De Nederlandse Tweede Kamer riep in maart het kabinet op om sociale media te verbieden voor kinderen onder de 15 jaar. Dat werd geen wet, maar het kabinet ging wel het gebruik van sociale media tot 15 jaar afraden en oproepen tot een Europese norm. In België riepen medisch experts op om een verbod voor sociale media in te stellen voor jongeren onder de 16 jaar. De politiek is het daarover vooralsnog niet eens en er is dus nog niets concreets gebeurd.
Denemarken is verder en heeft een socialemediaverbod voor kinderen in de wet gezet. Dat gaat in de komende maanden in. Denemarken wachtte op goedkeuring van de Europese Commissie hiervoor. Het is de vraag of andere Europese lidstaten gaan volgen.
Het Verenigd Koninkrijk heeft sinds een paar jaar de Online Safety Act en die regelt dat bedrijven moeten zorgen voor een veilige omgeving voor kinderen. Dat gaat meer over schadelijke content die bijvoorbeeld zelfverwonding of eetstoornissen promoot. De Online Safety Act heeft geen regels over algoritmische sociale media en de impact daarvan op kinderen.
De Verenigde Staten zijn ook bezig met wetgeving: de Kids Off Social Media Act, die bedrijven zou verbieden om jongeren onder de 17 jaar een algoritmische niet-chronologische feed aan te bieden. De wet is al door een commissie van de Senaat gegaan, maar heeft nog een lange weg te gaan en het is onzeker of dat lukt.
Daarnaast proberen veel staten bedrijven aan te spreken op hun juridische verantwoordelijkheid. Een zaak tegen Meta loopt sinds 2023. Er is nog geen datum voor bekend, maar de zaak mocht van de rechter wel doorgaan. Een uitspraak kan nog lang duren, maar is mogelijk desastreus voor sociale media, omdat rechters uitspraak doen op basis van huidige wetgeving. Dat zou kunnen betekenen dat socialemediabedrijven aansprakelijk zouden zijn voor de schade die kinderen oplopen door hun diensten.
Het grote gidsland op dit gebied in Australië. Dat kondigde vorig jaar aan sociale media voor kinderen te verbieden door ze de toegang te ontzeggen tot een lijst van diensten. Dat gebeurt vanaf komende maand. Onder meer TikTok, Snapchat, maar ook Reddit mogen dan hun diensten niet meer aanbieden aan kinderen.
Er is ook kritiek op die wet, omdat het te omzeilen zou zijn en omdat er een specifieke lijst van diensten is waarop sommige diensten wel en sommige niet staan. Australië is het eerste democratische land ter wereld dat met dit verbod komt.
:strip_exif()/i/2000777346.jpeg?f=imagenormal)
Tot slot
Nu Australië een verbod invoert en Denemarken als eerste Europese land dat ook gaat doen, is er een kans dat snel meer landen gaan volgen. In veel landen zullen de bevindingen van deze landen hoe dan ook zwaar wegen, want terwijl veel overheden ervan overtuigd zijn dat sociale media slecht zijn voor kinderen, zijn niet alle regeringen overtuigd van een verbod als goed middel.
In de tussentijd zijn er ook ouders die het heft in eigen hand nemen. In Nederland verenigen ouders zich om hun kinderen tot 14 jaar geen smartphone te geven. Dat is een effectief middel, omdat smartphones en sociale media een netwerkeffect hebben: kinderen willen grotendeels voornamelijk een smartphone omdat hun leeftijdgenoten er ook een hebben. De overheid heeft scholen ook richtlijnen gegeven om smartphones te weren uit klassen in Nederland en België.
Het is haast ongekend hoeveel beweging er is gekomen op dit gebied in de afgelopen paar jaar. Regels rondom smartphones en sociale media waren er drie jaar geleden nog niet of nauwelijks en het was ondenkbaar dat het snel zou gebeuren. Nu zijn die er wel en voeren de eerste landen een verbod in. In dit tempo is dit probleem binnen enkele jaren de wereld uit. Dan zullen algoritmische sociale media, net zoals roken en alcohol, dingen zijn waaraan vooral volwassenen nog verslaafd zullen zijn.
Redactie: Arnoud Wokke • Eindredactie: Marger Verschuur
:strip_exif()/i/2003305606.jpeg?f=imagenormal)
:strip_exif()/i/2006572256.jpeg?f=imagenormal)