Enigma's en cryptophones in Duivendrechts achterafzaaltje

Als het doel van het Crypto Museum was om niet op te vallen met zijn expositie van spionage-apparatuur, dan is de organisatie daar met vlag en wimpel in geslaagd. In een doorsnee straat in Duivendrecht zijn onder andere vier Enigma-systemen te bewonderen.

Het Crypto Museum is het grootste deel van zijn bestaan een virtueel museum. Informatie en afbeeldingen van de collectie spionageapparaten staan online, maar eens in de zoveel jaar opent het museum een aantal dagen zijn deuren zodat bezoekers de historische technologie fysiek kunnen aanschouwen. Zo ook in november en december, bij de Secret Communications 2-tentoonstelling.

De verzameling is een uit de hand gelopen hobby van twee mensen, Paul Reuvers en Marc Simons, die het museum naast hun normale baan runnen. "We zijn in 2003 begonnen, vanuit onze interesse voor de Enigma", vertelt Paul Reuvers. In 2008 hielden ze hun eerste tentoonstelling en inmiddels werken de twee af en toe samen met musea. Nieuwe items krijgen ze op allerlei manieren: "Soms kom je iets nog gewoon op de rommelmarkt tegen, soms gunnen bezitters van waardevolle apparatuur het ons, omdat ze inmiddels weten dat het bij ons in goede handen is." Enigma's zijn inmiddels zo gewild dat daar nauwelijks meer aan te komen is.

In het achterafzaaltje in Duivendrecht is een centrale plek ingeruimd voor de illustere Enigma-cryptomachine. Het museum toont maar liefst vier verschillende exemplaren uit de Enigma-familie, waaronder de Swiss-K met extern lamppaneel en een Schreibmax met printer, die voor de Duitse marine werd ontwikkeld.

De Enigma is een geheimschrijfmachine die na het indrukken van een letter een andere letter laat oplichten. De basis van de versleuteling is gebaseerd op rotors, of codeerwielen. Dit zijn ronde schijven die kriskras doorkruist worden door bedrading: de koppelingen tussen toetsaanslagen en lampjes. Bij verschillende rotors liggen de draden anders. In de Enigma zitten meerdere rotors naast elkaar en na elke toetsaanslag verandert de positie van de rotors, en daarmee het stelsel van draden die voor het oplichten van de lampjes met letters zorgen.

Dit stappenmechanisme zorgt ervoor dat de codeermachine polyalfabetische subsitutie levert. Elke rotor heeft namelijk 26 posities, één voor elke letter van het alfabet. Een Enigma met drie rotors heeft 17.576 mogelijke ordeningen, maar de rotors kunnen ook omgewisseld worden in zes configuraties. Bovendien is er een schakelbord om letterparen te verwisselen. Als de startpositie als de sleutel gezien wordt, moest een aanvaller voor het kraken van een gecodeerde tekst van zelfs deze eenvoudige Enigma al 10 biljard sleutels uitproberen.

Hoewel de Enigma de bekendste rotorcodeermachine is, zijn er voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog veel meer geweest. In Duivendrecht is bijvoorbeeld de Amerikaanse Sigaba te zien, een grote machine met drie rijen van vijf rotors. Deze werd voor geheime communicatie op hoog niveau ingezet. Ook staat de Britse Typex er. "Een schaamteloze kopie van de Enigma", volgens Reuvers.

Een van de pronkstukken bij Secret Communications 2 is een werkende Fialka. Deze Russische typemachine met Cyrillisch toetsenbord en tien codeerwielen werd nog tot aan de val van de muur in Oostbloklanden gebruikt. Het systeem bevat een lezer voor ponslinten en een printer voor het uitdraaien van de leesbare tekst.

Tot de verbeelding spreken verder enkele koffers met afluister- en zendapparatuur, die zo uit spionagefilms geplukt lijken te zijn. De Nederlandse inbreng is beperkt tot enkele cryptotelefoons van Philips, zoals de Spendex 50 en 40, die in 1981 ingevoerd werden en van de Amerikaanse Saville-stemencryptie gebruikmaakten. Ook de PNVX is aanwezig, die een vocoder bevat en versleuteling biedt via door Philips zelf ontwikkelde encryptie-algoritmen. De PNVX werd nog tot 2012 gebruikt. Volgens Reuvers is er nog veel meer apparatuur van Philips Crypto en is nog lang niet alles bekend. "Wellicht iets voor een volgende tentoonstelling", lacht hij.

Wie Secret Communications 2 nog wil bezoeken kan dat op 3 december doen aan de Kloosterstraat 23-25 in Duivendrecht. Dat zou eigenlijk de laatste dag zijn, maar vanwege de grote belangstelling zet het Crypto Museum op 14 januari nog eens zijn deuren op een kier.