Binnenkort gaat Tweakers voor het eerst wifirouters testen, apparaten die bij vrijwel iedereen in huis staan, maar waaraan we nog nooit uitgebreid aandacht hebben besteed. Je router is vaak gecombineerd met de modem van de internetprovider, maar je kunt ook een losse wifirouter hebben aangeschaft of wie weet, heb je wel een meshset staan of een los accesspoint hangen. Wat voor opstelling je ook hebt, dit zijn de apparaten die zorgen voor de onmisbare koppeling met internet via wifi.
De vier letters 'wifi' laten het zo eenvoudig klinken en in de praktijk is het dat vaak ook. 'Wat is je wificode?' is een veelgehoorde vraag als mensen voor het eerst bij je thuis komen. Je geeft de toegangscode en in een mum van tijd zijn je gasten verbonden en kunnen ze je om de oren slaan met kattenfilmpjes en YouTube-clips.
Afbeelding: Getty images / Andriy Onufriyenko
Het wifiverhaal wordt minder eenvoudig als je niet een, maar twintig gasten hebt, die allemaal van je draadloze internetverbinding gebruik willen maken. Of als je in een appartement woont met aan alle kanten buren die ook een wifinetwerk hebben. Of als je nieuwbouwhuis muren van gewapend beton heeft, waardoor je alleen direct naast de meterkast bereik hebt. Of als je een magnetron naast je router hebt gezet. In dat laatste geval zou ik je trouwens adviseren een betere plek voor een van de twee te zoeken. Iedereen heeft, kortom, met wifi te maken, maar voor veel mensen zal de technische werking onbekend terrein zijn.
Voordat we reviews over routers publiceren, leek het ons daarom een goed idee om in grote lijnen uit te leggen hoe wifi werkt. We gaan in dit artikel dan ook niet in op de werking van de router zelf, maar kijken echt naar de techniek achter wifi. Hoe werkt het? Wat is het verschil tussen Wi-Fi 6 en Wi-Fi 5? Wat zijn mu-mimo en ofdma? En waarom haal je niet die 1800Mbit/s die op de doos van je nieuwe router staat? Dat en meer lees je in dit artikel.
Modulatie en ruis
Berserkerus, CC BY-SA 2.5 via Wikimedia Commons
In de inleiding hadden we het nog over een 'wifirouter', maar eigenlijk zijn router en accesspoint twee verschillende apparaten die vaak gecombineerd worden in een 'wifirouter'. In dit artikel richten we ons alleen op wifi en zullen we daarom spreken van accesspoint in plaats van 'wifirouter'.
Een wifisignaal wordt uitgezonden door je accesspoint, aangesloten op je bedrade netwerk. De enen en nullen waarin computers communiceren, komen daarin binnen en worden omgezet in een draadloos signaal. In een draadloze router of een draadloos accesspoint is de radiozender (en transmitter) daarvoor verantwoordelijk en die zender genereert met behulp van elektrische energie een sinusgolf. Dat is een regelmatige golf, zoals bovenaan het gifje hiernaast. Daarmee kun je echter geen informatie versturen. Om de golf informatie mee te geven, kan de zender die sinus manipuleren, oftewel moduleren. Dat kan de zender op drie manieren doen. De eerste manier is door de amplitude van de golf groter of kleiner te maken. De amplitude is de uitslag van de golf ten opzichte van de evenwichtsstand. De modulatie daarvan wordt bijvoorbeeld bij analoge radiozenders gedaan op de AM-, of wel de amplitude-modulatieband.
Je kunt echter ook de frequentie van het signaal moduleren, zoals voor analoge radio op de FM-band gedaan wordt. Daarbij wordt de frequentie van het signaal gemoduleerd, zoals het blauwe lijntje in de afbeelding hiernaast laat zien. Tot slot kun je ook de fase moduleren. Daarbij wordt de sinus als het ware verschoven. Als je hem een halve golflengte naar rechts of naar links schuift, ben je 180 graden uit fase. Je kunt de sinus ook een kwart golflengte verschuiven, zodat je 90 graden uit fase bent, of andere stappen gebruiken.
Fasemodulatie. Anton, CC BY-SA 2.5 via Wikimedia Commons
FSK. Demm, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons
Het doel van de modulatie van het signaal is het overbrengen van die eerdergenoemde enen en nullen. De manier waarop dat gedaan wordt, is een keying method. Fsk, oftewel frequency shift keying is zo'n keying method. Daarbij hebben zender en ontvanger een protocol afgesproken waarbij specifieke veranderingen van de frequentie een betekenis hebben. In het voorbeeld hiernaast zie je bijvoorbeeld dat twee keer dezelfde sinusperiode in een bepaald tijdsbestek codeert voor een nul. Als de frequentie echter verdubbelt en er in dezelfde tijd vier periodes worden verstuurd, codeert dat voor een één. We gaan er even vanuit dat het signaal zonder problemen bij de ontvanger terechtkomt. Die ontvanger herkent de gemoduleerde sinus en kan hem terugvertalen naar enen en nullen. Er is op deze manier een 1bit-dataoverdracht gevormd. In dit voorbeeld is de sinus namelijk alleen zo te manipuleren dat je een nul of een één verstuurt.
Naast fsk bestaan er ook psk en ask, die staan voor phase shift keying en amplitude shift keying. Het principe waarop data wordt overgedragen, is bij die keying methods ook door de sinus te manipuleren. Het signaal wordt bij die keying methods gemoduleerd door de fase of de amplitude te veranderen. In een notendop is dat hoe data via een elektromagnetische golf verstuurd kan worden. Bij het voorbeeld hierboven werd alleen de frequentie gemoduleerd, maar dat is niet echt efficiënt, want het resultaat is een 1bit-dataoverdracht. Voor wifi zijn daarom betere modulatietechnieken bedacht.
QAM-modulatie
QAM is zo'n efficiëntere modulatietechniek voor wifi, die ook bij andere manieren van communicatie gebruikt wordt. Ook de coaxkabel die je huis inkomt, maakt er gebruik van voor digitale televisie en internetsignalen, maar ook dsl-aansluitingen en 4g gebruiken QAM. De afkorting staat voor quadrature amplitude modulation en het is een techniek die ervoor zorgt dat je meer bits kunt versturen in een periode. Daarbij wordt tegelijk gebruikgemaakt van amplitude- en fasemodulatie.
Chris Watts, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons
We schreven eerder al over de faseverschuiving, waarbij het signaal 90 of 180 graden uit fase kan zijn, maar je kunt ook kleinere stapjes zetten en op die manier meer mogelijkheden aanbrengen. Bij 16QAM is de fase in twaalf stapjes te verschuiven en in vier van die twaalf stappen kan ook de amplitude variëren. Er ontstaan daardoor zestien mogelijkheden waarin de sinus gemoduleerd kan worden. Die zestien mogelijkheden corresponderen met vier bits, zoals je kunt zien in de gif hiernaast. Op die manier kun je met een golflengte dus niet één bit aan data versturen, zoals bij het voorbeeld van fsk hierboven, maar vier bits. Net als bij het voorbeeld hierboven wordt er dus een gemoduleerde golf verstuurd, waarbij de ontvanger naar de vorm van de sinus kijkt. Is de sinus bijvoorbeeld 225 graden uit fase en zit de amplitude op 25 procent, dan weet de ontvanger dat de vier bits '1100' verzonden moeten zijn. In dezelfde tijd kan er op deze manier dus vier keer zo veel informatie verstuurd worden als in het eerdere voorbeeld van 1bit-modulatie.
Nu is vier bits tegelijk versturen natuurlijk mooi, maar waarom zou je niet nog meer 'stapjes' in het signaal aanbrengen? Bij de introductie van de 802.11g-standaard werd daarom niet alleen 16QAM als modulatiemethode toegevoegd, maar ook 64QAM, dat voor zes bits codeert. Met de introductie van de 802.11ac-standaard werd er nog een schepje bovenop gedaan. Toen werd 256QAM toegevoegd, waarbij nog meer stappen in variatie van de fase en amplitude werden toegevoegd, waardoor er acht bits (28=256) tegelijk verstuurd kunnen worden. Met de introductie van de 802.11ax-standaard werd vervolgens 1024QAM toegevoegd, waardoor er tien bits (210=1024) in een periode verstuurd kunnen worden.
Het nadeel van het toepassen van een 'fijnmazigere' modulatietechniek is dat het lastiger wordt voor de ontvanger om te onderscheiden waarvoor het signaal gemoduleerd is. In de gif hierboven zijn er zestien verschillende 'vormen' die een sinus kan aannemen, maar als er 1024 van die mogelijke vormen zijn, wordt het lastig voor de ontvanger om uit te vogelen wat de zender precies bedoelt. Als je verder bij de zender vandaan staat, begint het signaal uit te doven en als de buren ook aan het zenden zijn, levert dat storing in je eigen signaal op. Die factoren maken dat het moeilijk wordt voor de ontvanger om de boodschap te herkennen en terug te vertalen naar de enen en nullen waarvoor gecodeerd is.
Het 1024QAM-signaal wordt op een gegeven moment dus 'onleesbaar' voor de ontvanger. De router zal terug moeten schakelen naar 256QAM en eventueel naar nog eenvoudigere keying methods. Als er maar zestien opties zijn, zoals bij 16QAM, is het voor de ontvanger immers een stuk eenvoudiger om te ontcijferen welke bits de zender probeerde te versturen, dan als er 1024 opties zijn. Keerzijde van de medaille is natuurlijk dat er 2,5 keer minder data verstuurd wordt: 4 in plaats van 10bit. Bij wifi worden nog twee eenvoudigere keying mehthods dan 16QAM gebruikt: qpsk en bpsk. Die keying methods maken alleen van faseverschuiving gebruik. De eerste codeert voor 2bit, terwijl de tweede voor 1bit codeert.
Ruis
De kwaliteit van een draadloos signaal kan op verschillende manieren minder worden. Het dooft uit als je verder bij je accesspoint vandaan gaat staan en andere apparaten het wifisignaal kunnen storen. Andere wifiapparatuur van de buren kan dat doen, maar ook magnetrons en babyfoons. Als de signaalkwaliteit lager wordt, wordt teruggeschakeld naar een lager mcs-niveau.
Afbeelding: Cisco
De signaalsterkte aan de kant van de ontvanger wordt ook wel de rssi, oftewel de received signal strength indication genoemd. De rssi wordt uitgedrukt in decibels en hoe hoger de waarde, hoe sterker het ontvangen signaal. Een rssi-waarde op zich zegt alleen niet zoveel, want er is ook altijd achtergrondruis aanwezig, wat ook wel de noise floor genoemd wordt. De noise floor kun je meten met behulp van een spectrum analyzer en wordt gevormd door de achtergrondruis.
Die signaalkwaliteit moet je dus in relatie zien tot de achtergrondruis en daarom wordt ze uitgedrukt in een signal-to-noiseratio. Stel, je noise floor is -100dBm en je ontvangt een wifisignaal met -85dBm, dan is de signal-to-noiseratio 15dB. Een snr van 25dB of meer wordt gezien als een goed wifisignaal, terwijl minder dan 10dB slecht is.
Frequenties: 2,4GHz, 5GHz en 6GHz
Op de vorige pagina hebben we het over het moduleren van de sinus gehad om data over te dragen. Met betere modulatietechnieken kun je meer data versturen, maar dat is niet het hele verhaal. Wifi maakt namelijk gebruik van bepaalde frequenties, die samengevat worden onder de noemers 2,4GHz en 5GHz. Sinds kort is er ook apparatuur beschikbaar die met Wi-Fi 6E overweg kan, waardoor de 6GHz-band aan dat lijstje toegevoegd kan worden.
Wifi: van 1 tot en met 6
Wifistandaarden zijn te herkennen aan het 802.11-voorvoegsel en een daarop volgende lettercode. Je vraagt je misschien af waarom er na de 802.11a- en 802.11b-standaard een aantal letters is overgeslagen en men verderging bij 802.11g. Dat is niet het geval; de 802.11c- tot en met -f-standaarden zijn er ook gewoon, maar zijn toevoegingen aan de 802.11-standaard die meestal geen nieuwe hardware vereisen. De Wi-Fi Alliance heeft in 2018 geprobeerd de naamgeving simpeler te maken door de wifistandaarden die relevant zijn voor eindgebruikers, te hernoemen naar Wi-Fi 4, 5 en 6.
MHz
Max. kanaalbreedte
802.11b
(Wi-Fi 1)
802.11a
(Wi-Fi 2)
802.11g
(Wi-Fi 3)
802.11n
(Wi-Fi 4)
802.11ac
(Wi-Fi 5)
802.11ax
(Wi-Fi 6(E))
2,4GHz 2401-2483
20MHz (802.11b en g) 40MHz (vanaf 802.11n)
Ja
Nee
Ja
Ja
Nee
Ja
5GHz 5150-5250
20MHz (802.11a) 80MHz (802.11 ac en ax)
Nee
Ja
Nee
Ja
Ja
Ja
5GHz (DFS) 5250-5710
160MHz
Nee
Ja
Nee
Ja
Ja
Ja
6GHz VS: 5925-7125 Europa: 5925-6425
160MHz
Nee
Nee
Nee
Nee
Nee
Ja
De meeste frequenties in het elektromagnetisch spectrum zijn gelicenseerd, wat wil zeggen dat je er niet zomaar op mag uitzenden. Wifi maakt daarom gebruik van stukken ongelicenseerde frequentieruimte. Vrijwel alle apparaten die verbinding kunnen maken met wifi, hebben op zijn minst ondersteuning voor de 2,4GHz-band. Die loopt van 2401 tot 2483MHz en is verdeeld in dertien overlappende kanalen.
Michael Gauthier, Wireless Networking in the Developing WorldKelleyCook, image improvementsWhidou, French translation, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons
Op bovenstaande afbeelding zijn veertien kanalen zichtbaar, maar het laatste kanaal is alleen in Japan gelicenseerd voor 802.11b-netwerken. In het grootste deel van de wereld, waaronder Europa, zijn de kanalen 1 tot en met 13 te gebruiken.
Zoals in de bovenstaande tabel te zien is, is de ruimte op de 2,4GHz-band beperkt; er is in totaal 82MHz aan bandbreedte. Ter vergelijking: de 5GHz-band biedt in totaal ruim 600MHz aan ruimte. Ieder kanaal op de 2,4GHz-band is 20MHz breed en daardoor kunnen er in principe drie niet-overlappende kanalen worden geselecteerd: 1, 6 en 11. In de meeste routers is een van die kanalen vaak de standaardinstelling. Met de introductie van de 802.11n-standaard werd het mogelijk om twee 20MHz-kanalen aan elkaar te knopen op de 2,4GHz-band, waardoor de bandbreedte in theorie verdubbelt naar 40MHz. In de praktijk is de 2,4GHz-band echter zo vol dat het niet echt mogelijk is om 40MHz te gebruiken, want er ontstaat snel overlap met andere netwerken, waardoor je router terug zal schakelen naar 20MHz kanaalbreedte. Je kunt je router forceren om 40MHz kanaalbreedte te gebruiken, maar je buren zullen je niet in dank afnemen dat alleen jouw draadloze netwerk dan meer dan de helft van de beschikbare ruimte op de 2,4GHz-band inneemt.
Het voordeel van 40MHz ten opzichte van 20MHz is dat je kanaal twee keer zo breed wordt en je dus ook twee keer zoveel data kunt versturen. Hoeveel is dat dan? Dat is niet alleen afhankelijk van de kanaalbreedte, maar ook van bijvoorbeeld de modulatietechniek, waarover we het op de vorige pagina hadden, en andere factoren die later aan bod komen. Voor nu gaat het erom dat een grotere kanaalbreedte bij gelijke modulatie meer bandbreedte oplevert, maar dat die ruimte er wel moet zijn en dat is op 2,4GHz niet vaak het geval.
5GHz
De oplossing voor de beperkte ruimte op de 2,4GHz-band ligt op een hogere frequentie: die van 5GHz. Daar is een zee van frequentieruimte beschikbaar: van 5150 tot 5710MHz. Bovendien is de 5GHz-band zo ingedeeld dat de 20MHz-kanalen elkaar niet overlappen, waardoor je op kanaal 36 kunt zenden terwijl je buurman op het volgende kanaal, 40, zendt en er geen interferentie is. Daarnaast kun je op de 5GHz-frequentie kiezen voor een nog grotere kanaalbreedte dan bij 2,4GHz. De 802.11n-standaard voorzag in maximaal 40MHz op de 5GHz-band, maar met de 802.11ac-standaard kwam er de mogelijkheid voor 80MHz en 160MHz kanaalbreedte bij. Bij de bredere kanalen, en dat geldt ook voor de 2,4GHz-band, komt overigens meteen een nadeel kijken. Je maximale zendvermogen blijft gelijk als je een breder kanaal gebruikt. Ga je dus bijvoorbeeld van 80 naar 160MHz met hetzelfde zendvermogen, dan halveer je de signaalsterkte, wat een 3dB lagere RSSI oplevert.
Een nadeel van de 5GHz-frequentieband ten opzichte van 2,4GHz is dat signalen met een hogere frequentie meer last hebben van obstakels als muren en vloeren. Het kan dus voorkomen dat je zover bij je accesspoint vandaan staat, dat je verbinding op 5GHz wegvalt, maar dat er via de 2,4GHz-band nog wel verbinding mogelijk is.
In tegenstelling tot de 2,4GHz-band is de 5GHz-band echter niet helemaal 'vrij' te gebruiken. De frequenties boven de 5250MHz, UNII-2 en hoger, worden 'dfs-kanalen' genoemd, wat staat voor dynamic frequency selection. Deze kanalen kunnen door weerradars, vliegtuigen en het leger gebruikt worden. Daarom moet een router stoppen met zenden op dfs-kanalen zodra er een radarsignaal gedetecteerd wordt. Bij veel routers moet je het gebruik van dfs-kanalen dan ook apart inschakelen. De UNII-3-kanalen kun je in Europa alleen met een laag zendvermogen gebruiken en worden ook niet door alle routers ondersteund.
Schakel je dfs in, dan kun je dus een kanaalbreedte van maximaal 160MHz gebruiken en heb je een vier keer zo breed kanaal dan wat mogelijk is bij 2,4GHz. Hier geldt net als bij de 2,4GHz-band dat een band ook 'vol' kan zijn en dat de meeste routers zullen terugschakelen naar een kleinere kanaalbreedte zodra er te veel storing met andere draadlozenetwerkapparatuur optreedt. Om 160MHz aan kanaalbreedte te gebruiken, heb je niet genoeg aan de UNII-1-frequentieruimte en moet je dus gebruikmaken van dfs-kanalen. Woon je bijvoorbeeld onder een aanvliegroute voor vliegtuigen, dan is de kans groot dat je accesspoint terugschakelt naar 80MHz zodra je 160MHz aan bandbreedte probeert te gebruiken.
6GHz
De 5GHz-band is dus een verbetering ten opzichte van de 2,4GHz-band als het om bandbreedte gaat, maar, zeker als je 160MHz brede kanalen wilt gebruiken, niet ideaal.
Met de komst van de 802.11ax-standaard kan voor wifi ook gebruik worden gemaakt van de 6GHz-band, die ook bekendstaat als Wi-Fi 6E. Wi-Fi 6E werd aangekondigd in 2020 en voorziet in Noord-Amerika in maar liefst 1200MHz aan bandbreedte. Dat is genoeg voor zeven niet-overlappende blokken van 160MHz. Bovendien wordt de frequentie niet gedeeld met radars, waardoor geen dfs nodig is. De afbeelding hierboven laat goed zien hoeveel meer ruimte er op deze band is. In plaats van de drie niet-overlappende kanalen van de 2,4GHz-band zijn er 59 niet-overlappende kanalen beschikbaar op de 6GHz-frequentie. Zelfs als er dus heel veel mensen op een kleine oppervlakte hun eigen wifinetwerk opzetten, zouden die geen last van elkaar moeten hebben. In de praktijk zijn de 160MHz-kanalen van Wi-Fi 6E natuurlijk het interessantst. Daarmee zouden jij en ieder van je zes buren 160MHz aan kanaalbreedte kunnen pakken zonder elkaar te storen.
In Europa loopt dat helaas zo'n vaart niet. In de zomer van 2021 heeft de Europese Commissie het gebruik van de eerste 500MHz van de 6GHz-band goedgekeurd voor gebruik voor wifi. Vanaf 1 december moeten de lidstaten die frequentieruimte ook vrijgeven. Die 500MHz levert een stuk minder bandbreedte op dan in Noord-Amerika, maar het is alsnog een flinke toename van wificapaciteit. In Europa krijgt de 6GHz-band 24 niet-overlappende 20MHz-kanalen, twaalf 40MHz-kanalen, zes 80MHz-kanalen of drie 160MHz-kanalen.
Mimo
Als je weleens een router hebt gekocht, is de kans groot dat er heel groot MIMO, 3X3 of zelfs 4X4 op de doos heeft gestaan. De letters 'mimo' betekenen kort samengevat dat de router de mogelijkheid heeft om verschillende radiochains tegelijk te gebruiken. Een radiochain bestaat weer uit een zender en een ontvanger. Dat aantal hoeft niet gelijk te zijn; je kunt bijvoorbeeld een router hebben met twee zenders en drie ontvangers. Dat wordt vervolgens genoteerd als: '2X3'. In de meeste gevallen is het aantal zenders en ontvangers gelijk, bijvoorbeeld 3X3.
Tot en met Wi-Fi 3 was siso de norm, maar bij Wi-Fi 4 werd mimo geïntroduceerd. Mimo staat voor multiple input, multiple output en is het tegenovergestelde van siso, single input, single output. Mimo betekent dus dat er verschillende radiochains worden gebruikt om data te verzenden en te ontvangen. De router kan die radiochains op diverse manieren inzetten en mimo is een verzamelnaam die aangeeft dat er verschillende radio's gebruikt kunnen worden. Het geeft echter niet aan op welke manier. Je kunt ze bijvoorbeeld inzetten om de overdrachtssnelheid te verhogen, maar ook om het signaal verder te laten reiken.
Spatial multiplexing
Wat kun je allemaal doen met die verschillende radiochains? De meest voor de hand liggende optie is het versturen van meer data over meer antennes. Die techniek wordt spatial multiplexing genoemd en zorgt ervoor dat een router met twee of meer antennes zendt. Stel, je hebt een 3X3-router. Dan heb je dus de beschikking over drie keer zoveel antennes als wanneer je een siso-router hebt en simpel gezegd kun je met behulp van spatial multiplexing je snelheid verdriedubbelen.
Dat gebeurt als volgt. Stel, je probeert de boodschap '0123456789ABCDEF' te verzenden. Dan knipt een 4x4-router die in stukjes. De eerste radiochain zendt '0123', de tweede '4567', de derde '89AB' en de vierde 'CDEF'. Die boodschappen worden tegelijk verstuurd en komen ongeveer op hetzelfde moment aan bij de client. De client waar de data naartoe wordt gestuurd, plakt de data in de juiste volgorde aan elkaar en op die manier kun je dezelfde boodschap versturen in een kwart van de tijd die een siso-router erover zou doen, wat gelijkstaat aan een verviervoudiging van de bandbreedte. Onder dezelfde omstandigheden is 4x4 dus vier keer zo snel als 1x1.
Dat klinkt heel makkelijk, maar dat is niet altijd het geval. Je router moet om te beginnen wel die vier spatial streams ondersteunen. Als je 4X4-router die vier spatial streams ondersteunt, moet dat eigenlijk als volgt genoteerd worden: 4X4:4, maar dat is een aanduiding die de doos van de router vaak niet haalt. Een groter probleem is in de praktijk dat de client waarmee je verbindt, vervolgens ook vier spatial streams moet kunnen ontvangen. Is die client een goedkope laptop, dan zit er vaak een 1X1-netwerkkaart in en anders is het vrijwel altijd een 2X2-netwerkkaart; 3X3 komt bij 802.11ac-laptops nauwelijks voor. High-end smartphones hebben vaak antennes in 2x2-opstelling, maar goedkope modellen blijven op 1x1 steken. Voor de 802.11ac-generatie bestaan er wel netwerkkaarten voor desktops die tot 4X4 ondersteunen, maar voor de 802.11ax-generatie zijn die er nog niet en blijf je steken op 2X2. De snelheid die je uiteindelijk haalt, is dus afhankelijk van het aantal radiochains van het accesspoint en van de draadloze clients.
Daarnaast moeten de radiochains een goede verbinding met de client hebben. Anders zal de router er waarschijnlijk voor kiezen om een andere vorm van mimo te gebruiken die langzamer is, maar wel een beter bereik kan bieden.
Space-time block coding
Stel, je maakt gebruik van de 4X4:4-router, maar je hebt een client, zoals een laptop, met een 2X2-netwerkkaart. Dan kun je alsnog gebruikmaken van de vier antennes, dankzij space-time block coding. De router stuurt dan dezelfde spatial stream over twee antennes. De TX-1- en TX-2-radio's sturen dus dezelfde data, terwijl TX-3 en TX-4 onderling ook dezelfde data sturen. De verbinding wordt betrouwbaarder doordat de kans op corrupte data kleiner is. Vooral bij slechte omstandigheden kan stbc een snelheidswinst van een procent of 20 opleveren. In dit voorbeeld wordt bovendien van spatial multiplexing gebruikgemaakt, omdat TX-1 en TX-2 andere data verzenden dan TX-3 en TX-4.
Beamforming
Een andere manier om verschillende radiochains op de router in te schakelen, is door transmit beamforming. Daarbij stuurt de router twee sinussen in fase naar de client toe. Eerder in dit artikel ging het over faseverschuiving en hoe je op die manier het signaal kunt moduleren. Bij beamforming gaat het erom dat de router het gemoduleerde signaal zodanig verstuurt dat beide golven in fase lopen. Op die manier wordt het signaal versterkt en zal het verder reiken. Net als bij space-time block coding maakt het niet uit hoeveel spatial streams de client accepteert. Bij een 4X4:4-router en een 2X2:2-client kan de client twee spatial streams accepteren, terwijl de router zijn andere twee radiochains voor beamforming gebruikt.
Beamforming werd met de 802.11n-standaard geïntroduceerd en werd met de 802.11ac- en 802.11ax-standaarden verbeterd met explicit beamforming. Het gaat wat ver om in detail te treden bij de manier waarop explicit beamforming werkt, maar het belangrijkste is dat router en client hierbij kunnen onderhandelen, wat het vormen van de beam verbetert, wat weer tot meer bandbreedte en/of een grotere reikwijdte leidt. De snelheidswinst van beamforming bedraagt een procent of vijf.
Vrijwel alle moderne accesspoints maken gebruik van mimo, maar het is zelden duidelijk welke vorm van mimo het accesspoint op een specifiek moment toepast. Spatial multiplexing is echter de toepassing van mimo die de meeste bandbreedte oplevert en die wordt dan ook meestal vermeld op de doos van de router. Heb je bijvoorbeeld een 802.11ax-router, dan kun je met het gebruik van één spatial stream maximaal 1201Mbit/s halen als je een 160MHz breed kanaal gebruikt. Accesspoints en routers die aangeven 2400Mbit/s te halen, maken daardoor dus altijd gebruik van spatial multiplexing. Ze maken meestal ook gebruik van space time block coding en beamforming, maar de toepassing daarvan is 'onzichtbaar'.
Coderate en guard-interval
De snelheid van een wifiverbinding wordt, zoals we eerder in dit artikel zagen, onder andere bepaald door de kanaalbreedte, het type modulatie en het aantal gebruikte radiochains. Dat is echter nog niet alles; de coderate en guard-interval hebben ook invloed.
Laten we beginnen met de coderate, ook wel genoteerd als R. Omdat wifisignalen door de lucht gestuurd worden, is er een groot risico dat het signaal niet helemaal intact bij de ontvanger aankomt. De golf dooft namelijk uit naarmate je verder van de zender vandaan staat. Daarnaast kunnen andere elektromagnetische golven storing veroorzaken. Een bit kan daardoor geflipt (omgedraaid) worden, waardoor de 0 die je probeert te versturen, verandert in een 1 of andersom.
Als de boodschap onleesbaar is, kan er een retransmission plaatsvinden, waarbij een frame opnieuw wordt gestuurd. Retransmissions wil je eigenlijk voorkomen, want ze kosten tijd en bandbreedte. Bovendien is het heel vervelend als je aan het voip-bellen bent en de verbinding hapert doordat er retransmissions plaatsvinden.
Om dat probleem te ondervangen, wordt extra informatie aan de frames toegevoegd. Daarmee kan de ontvanger checken of de originele boodschap intact is en als de data corrupt is, kan die met behulp van de extra informatie worden hersteld. Het meesturen van genoeg informatie om meteen een reparatie uit te voeren, wordt ook wel forward error correction genoemd. Dat gaat uiteraard niet altijd op. Als er te veel bits geflipt zijn, is herstel van de data niet mogelijk en moet er alsnog een retransmission plaatsvinden.
Er hoeft niet altijd evenveel extra informatie aan de frames toegevoegd te worden. Als de signaalkwaliteit erg goed is, zal het accesspoint kiezen voor een coderate van 5/6. Dat betekent dat vijf zesde van de verstuurde data daadwerkelijk bruikbaar is en een zesde uit de extra informatie bestaat. Wordt de kwaliteit van het signaal minder, dan kan het accesspoint kiezen voor een coderate van 3/4, 2/3 of zelfs 1/2. Hoe meer controledata wordt meegestuurd, des te kleiner de hoeveelheid bruikbare data en dus hoe lager de overdrachtssnelheid voor de eindgebruiker.
Guard-interval
Als je via wifi een signaal van een accesspoint naar een router stuurt, wordt dat signaal de ruimte ingestuurd via de antenne. De meeste routers zijn voorzien van omnidirectionele antennes, die het signaal dus alle kanten op sturen. De boodschap die het accesspoint naar de client stuurt, kan daardoor meer dan eens ontvangen worden. Stel je voor dat het accesspoint en de client in een ruimte staan waarbij ze elkaar kunnen zien. Het accesspoint stuurt vervolgens een signaal de ruimte in. Als je dat wilt visualiseren, kun je het vergelijken met een steentje dat je in een vijver gooit. Rondom het steentje ontstaat een golfbeweging die steeds groter wordt totdat ze uitdooft. Zo kun je ook de werking van een omnidirectionele antenne zien. Er ontstaat dus een golfbeweging rondom de antenne van het accesspoint, waarbij de snelste route een rechte lijn is. De golf blijft zich echter door de ruimte verspreiden, weerkaatst tegen de muren en op die manier ontvangt de client hetzelfde signaal iets later nog eens en daarna nog eens en nog eens.
Wat er gebeurt, kun je goed vergelijken met een echo. Een ruimte 'echoot' doordat je stemgeluid via verschillende routes het oor van de luisteraar bereikt. Als je door een echoënde ruimte een boodschap wilt overbrengen, zul je na ieder woord een pauze moeten laten vallen, omdat je woorden anders voor de ontvanger door elkaar lopen en de boodschap onbegrijpelijk is. Hetzelfde gebeurt bij een wifitransmissie, waarbij na ieder symbol dat wordt verstuurd, een pauze wordt genomen. Die pauze heet de guard-interval en heeft invloed op de snelheid van de overdracht. Bij 802.11g was die guard-interval 0,8μs, maar bij 802.11n kwam er ook een optie voor een GI van 0,4μs. Het toepassen van een kortere guard-interval moet echter wel mogelijk zijn. Accesspoint en client spreken onderling die guard-interval af en als 0,4μs niet werkt, moet er teruggeschakeld worden naar 0,8μs. Over het algemeen valt er buitenshuis niet met een korte GI te werken, maar is dat binnenhuis wel mogelijk. Met de introductie van de 802.11ax-standaard is wifi met langere guard intervals van 0,8, 1,6 en 3,2μs gaan werken, waarover verderop in dit artikel meer te lezen valt.
De mcs-tabel voor Wi-Fi 4 en 5
Als je een router koopt, dan staat de 'maximale' snelheid met koeienletters(cijfers) op de doos: 4200Mbit/s! Dat klinkt goed. Vervolgens verbind je je laptop met de router en van dat getal zie je maar 2400Mbit/s terug, hoe komt dat? De reden is een combinatie van een 'marketingtrucje' van de fabrikant en alle factoren waarover we het op de vorige paar pagina's gehad hebben.
Om met het marketingtrucje te beginnen: het getal op de doos is de maximale snelheid die je op de 2,4GHz- en 5GHz-band opgeteld haalt. Bij een router die het 802.11ax-protocol ondersteunt, kun je bij gebruik van twee spatial streams op 2,4GHz maximaal 574Mbit/s halen. Op de 5GHz-band kun je met drie spatial streams 3603Mbit/s halen. Opgeteld 4177Mbit/s en afgerond 4200. Op een client zul je in de praktijk die 4200 dus niet halen, want je maakt verbinding via de 2,4GHz- of de 5GHz-band. De 3603Mbit/s op de 5GHz-band zul je met je laptop evenmin halen, omdat er, in ieder geval nu we dit artikel publiceren, geen 802.11ax-netwerkkaarten zijn met meer dan twee antennes. Je kunt dus maximaal 2402Mbit/s halen. Mocht je de pech hebben dat er radarsignalen in de lucht zitten omdat je bijvoorbeeld dicht bij een vliegveld woont, dan zal je accesspoint terugschakelen naar 1201Mbit/s, want om 2402Mbit/s te halen, moet je gebruikmaken van dfs-kanalen, waarop je accesspoint niet mag storen.
Haal je die 2402Mbit/s vervolgens in de praktijk? Je voelt het al aankomen; dat hangt helemaal af van alle factoren die in de vorige pagina's aan bod zijn gekomen. Heb je een heel goede verbinding, zonder storing van andere apparaten of radar, dan is het mogelijk. Je maakt dan gebruik van een 160MHz-kanaal op de 5GHz-band, met 1024QAM-modulatie, twee spatial streams, een coderate van 5/6 en een guard-interval van 400ns. Perfecte omstandigheden kortom, die niet vaak zullen voorkomen. Is dat wel het geval, dan zit je in de onderstaande tabel op het hoogste mcs-niveau: 11. Dan nog zul je in de praktijk niet de snelheid halen die je draadlozenetwerkkaart aangeeft, want wifi heeft aardig wat overhead. Die bestaat grotendeels uit TCP/IP-overhead, zoals je die op bedrade netwerken ook hebt. Daarnaast stuurt een accesspoint managementframes uit op een lage snelheid. Alle clients moeten die kunnen ontvangen, dus worden die managementframes op het laagste ondersteunde protocol en de laagste ondersteunde modulatie uitgestuurd, wat behoorlijk wat airtime kost: daarover later meer. Verder moeten er pauzes tussen overdrachten vallen om andere clients ook de kans te geven om te zenden of te ontvangen. Alles bij elkaar zorgt dat ervoor dat je onder perfecte omstandigheden op een snelheid uitkomt die een procent of 70 van de linkspeed in de mcs-tabel zal bedragen.
Mcs staat voor media coding scheme en de tabel bevat alle mogelijke overdrachtssnelheden die accesspoint en client onderling kunnen afspreken. Hieronder staat de mcs-tabel voor Wi-Fi 4 (802.11n) en Wi-Fi 5 (802.11ac). Daar zullen wat datarates tussen staan die bekend voorkomen, omdat je ze ook in het marketingmateriaal van netwerkapparatuur tegenkwam. Neem bijvoorbeeld 150Mbit/s; dat is het maximale wat uit een 802.11n-router met één antenne te halen is. Indertijd waren dat de goedkoopste modellen en de 150Mbit/s is alleen haalbaar met een kanaalbreedte van 40MHz. Op de 2,4GHz-frequentie is zoveel kanaalbreedte vrijwel nooit beschikbaar, dus schakelt je router meestal terug naar 72Mbit/s, mits je client dicht genoeg bij de router staat. In de tijd van de Wi-Fi 4-routers werden er echter ook modellen met een maximale snelheid van 300 en soms zelfs 450Mbit/s verkocht. Dat werd gedaan door gebruik te maken van meer dan één spatial stream en die routers waren te herkennen aan de aanwezigheid van twee of drie antennes. Die snelheid haalde je alleen op voorwaarde dat de client ook voorzien was van twee of drie antennes. Om de tabel behapbaar te houden, hebben we hieronder alleen de datarates bij het gebruik van een en twee spatial streams genoteerd.
Bij de overstap van Wi-Fi 4 naar Wi-Fi 5 werd QAM256-modulatie toegevoegd en dus ook twee hogere mcs-niveaus: 8 en 9. Op de 5GHz-band kun je ook gebruikmaken van bredere kanalen van 80 en 160MHz, waardoor je met één antenne 867Mbit/s, weer zo'n bekend getal, kon halen. De meeste 802.11ac-netwerkkaarten in laptops ondersteunden overigens geen 160MHz brede kanalen en haalden de 867Mbit/s door gebruik te maken van twee spatial streams en een kanaalbreedte van 80MHz.
Wi-Fi 6: veranderingen en mcs-tabel
Op de vorige pagina zagen we de mcs-tabel van Wi-Fi 4 en 5, en daar zit behoorlijk veel overlap in. Wi-Fi 5 voegde ten opzichte van Wi-Fi 4 bredere kanalen toe op de 5GHz-band en twee nieuwe mcs-niveaus op zowel de 2,4GHz- als de 5GHz-band. Op die twee mcs-niveaus na verschillen Wi-Fi 4 en Wi-Fi 5 op de 2,4GHz-band niet. Bij Wi-Fi 6 werd ook de 2,4GHz-band aangepakt en kwamen er guard-intervals van 1,6 en 3,2μs bij, terwijl de GI van 0,4μs verviel.
Het gaat misschien wat ver om de reden daarvan uit te leggen, maar het komt erop neer dat een 20MHz-kanaal bij 802.11n in 64 subcarriers was opgesplitst, terwijl dat er 256 zijn geworden bij 802.11ax. Die worden niet allemaal gebruikt om data over te dragen, maar procentueel gezien wordt bij Wi-Fi 6 wel een groter deel van de subcarriers gebruikt. Het kanaal is overigens nog altijd 20MHz breed, dus de subcarriers zelf zijn smaller geworden en hebben in plaats van 312,5kHz maar 78,125kHz aan ruimte. Er zijn dus meer subcarriers, maar de totale symboltime per subcarrier is ook verviervoudigd. Het klinkt alsof je daar netto weinig mee opschiet, maar doordat de symboltime vier keer zo lang is, is het voor de ontvanger makkelijker om complexere sinussen te ontcijferen. Dat is voornamelijk handig omdat Wi-Fi 6 de QAM-256-codering van Wi-Fi 5 handhaaft en daarbovenop QAM-1024 toevoegt.
De non-ofdma-tabel van Wi-Fi 6 loopt nog een stukje door, want de standaard specificeert accesspoints die maximaal acht spatial streams hebben, waardoor je op een theoretische maximale overdrachtssnelheid van 9608Mbit/s uitkomt. Dat kun je niet met een enkele client bereiken, want op het moment van schrijven zijn er geen draadlozenetwerkkaarten die meer dan twee spatial streams ondersteunen. De bovenstaande tabel bevat daarom alleen de linksnelheden die je haalt als je een of twee spatial streams gebruikt.
Wi-Fi 6: ofdma en mu-mimo
Wi-Fi 6 wordt ook wel Wi-Fi HE genoemd, waarbij de letters HE voor high efficiency staan. Wifi is een half duplex medium, wat wil zeggen dat er informatie verzonden en ontvangen kan worden, maar niet tegelijk. Daar is met de komst van Wi-Fi 6 niets aan veranderd, maar wel aan de manier waarop verzonden en ontvangen wordt. Twee technieken die daarbij van belang zijn, zijn mu-mimo en voornamelijk ofdma.
Ofdma
Ofdma is een techniek die bij LTE al toegepast wordt en die ervoor zorgt dat een kanaal opgedeeld wordt in subkanalen. Deze techniek moet de efficiëntie van wifi vooral verbeteren als er heel veel clients zijn verbonden, denk bijvoorbeeld aan een stadion vol mensen. Bij ofdm, de techniek die al sinds WiFi 4 gebruikt wordt, krijgt een client de breedte van het hele kanaal, bijvoorbeeld 20MHz, tot zijn beschikking om data te zenden of te ontvangen. Als er verschillende draadloos verbonden clients zijn, zullen ze afwisselend van het medium gebruik mogen maken. Dat gaat zo snel dat het lijkt alsof het simultaan gaat. Je kunt bijvoorbeeld prima via wifi een video streamen terwijl je op een ander apparaat een website bezoekt, maar in feite bedient je accesspoint de apparaten na elkaar.
Met Wi-Fi 6 kunnen accesspoints en clients gebruikmaken van ofdma, waarbij een kanaal opgedeeld kan worden in subkanalen, ook wel resource-units genoemd. Die resource-units bestaan uit subcarriers van 78,125kHz breed. Die subcarriers worden ook wel tones genoemd en een resource-unit bestaat uit minstens 26 tones. De grootte van resource-units is variabel. Op een 20MHz-kanaal kan een enkele client de beschikking krijgen over maximaal 242 tones, maar de bandbreedte kan ook verdeeld worden in tweemaal 106 tones als er twee clients tegelijk gebruik van maken, of zelfs negenmaal 26 tones als er data naar negen clients tegelijk gestuurd wordt.
20MHz
40MHz
80MHz
160MHz
26 tones
9
18
37
74
52 tones
4
8
16
32
106 tones
2
4
8
16
242 tones
1
2
4
8
484 tones
-
1
2
4
996 tones
-
-
1
2
1992 tones
-
-
-
1
Maak je gebruik van een breder kanaal, dan kun je ook meer clients tegelijk van data voorzien. In theorie kan ofdma een 160MHz breed kanaal in 74 stukjes van 26 tones breed hakken en op die manier dus met 74 clients tegelijk praten.
Met verschillende clients tegelijk praten scheelt enorm in de overhead die ontstaat door medium contention. Omdat een accesspoint in principe maar met één client tegelijk kan praten, moeten het accesspoint en de clients het er tijdens dat proces over eens worden met welke client gecommuniceerd mag worden, terwijl de andere clients niets zenden of ontvangen. Er wordt dus bepaald wie gebruik mag maken van het medium, oftewel de lucht. Het gaat voor dit artikel te ver om dat proces in detail te beschrijven. Waar het om gaat, is dat het efficiënter is om met verschillende clients tegelijk af te spreken dat er data verstuurd wordt, dan dat er na iedere overdracht opnieuw een periode is waarin bepaald moet worden wie van alle clients het medium mag gebruiken. Daarnaast is ofdma efficiënter als er kleinere frames verstuurd worden.
In het bovenstaande schema wordt het verschil tussen ofdm en ofdma schematisch weergegeven. De verticale as geeft de volledige bandbreedte van het kanaal weer, bijvoorbeeld 20MHz. Bij ofdm wordt de hele breedte aan een client toegewezen. In dit voorbeeld is dat bij iedere overdracht een andere client. Bij ofdma hoeft dat niet het geval te zijn, zoals in de rechterafbeelding te zien is. Bij de eerste overdracht wordt de helft van de resource-units toegewezen aan user 1, terwijl user 2 de andere helft krijgt. Daarna krijgt user 3 de beschikking over alle resource-units, terwijl er bij de daaropvolgende overdracht met vier clients tegelijk gecommuniceerd wordt.
De toewijzing van de resource-units is dus flexibel. Als er vier clients met een accesspoint verbonden zijn, hoeft dat niet te betekenen dat iedere client een kwart van de resource-units toebedeeld krijgt. Het accesspoint wijst resource-units toe op basis van de hoeveelheid en het type data dat de clients willen zenden of dat het accesspoint zelf wil zenden.
Een voorbeeld daarvan is voip-verkeer. Daarbij is het van groot belang dat alle data snel verstuurd wordt en dat de pakketjes in de juiste volgorde aankomen, zodat je gesprek verstaanbaar is en er zo weinig mogelijk vertraging in zit. Voip-verkeer heeft daarom altijd een hoge prioriteit en een accesspoint kan er dan bijvoorbeeld voor kiezen om de voip-client steeds een resource-unit toe te wijzen en de rest van de resource-units te gebruiken voor ander verkeer. Webbrowsen heeft bijvoorbeeld een lagere prioriteit dan voip; het is minder erg als de pakketjes in de verkeerde volgorde aankomen, want het TCP-protocol zet ze netjes op een rijtje en kan bij het ontbreken van een pakketje een nieuwe aanvragen. Zijn alle resource-units in een overdracht vergeven aan verkeer met een hogere prioriteit, dan heeft dat op webbrowseverkeer niet zo'n grote invloed als op voip-verkeer. Wanneer ofdma ingeschakeld is, kan het accesspoint dus de bandbreedte verdelen, zoals hierboven beschreven, maar dat hoeft niet. Als het sneller is om ofdma niet te gebruiken, bijvoorbeeld als er weinig clients zijn, kan het accesspoint ervoor kiezen om de data gewoon via ofdm te versturen.
Bij ofdma hoort een andere mcs-tabel dan wanneer gebruik wordt gemaakt van ofdm, zoals op de vorige pagina. De maximale overdrachtssnelheid is dezelfde als die van ofdm, maar doordat er bij ofdma gebruikgemaakt kan worden van stukjes van het kanaal van slechts 26 tones breed, is het minimum een stuk lager. Bovendien kunnen, zoals gezegd, meer clients tegelijk gebruikmaken van een kanaal.
Mu-mimo
Mu-mimo staat voor multi user mimo en werd geïntroduceerd bij de 802.11ac-standaard. Toen werkte het alleen downstream, dus vanaf het accesspoint naar de clients. Bij Wi-Fi 6 is mu-mimo beide kanten op te gebruiken. In tegenstelling tot ofdma is mu-mimo juist van nut als er weinig clients verbonden zijn. Mu-mimo zorgt ervoor dat een router of accesspoint met verschillende clients tegelijk kan communiceren. Het is niet zo dat vóór mu-mimo routers niet met verschillende clients konden communiceren, maar het kon niet tegelijk, dus werd er om beurten met een client gecommuniceerd. Mu-mimo-routers en -accesspoints heb je ook in soorten en maten, met een nog wat uitgebreidere aanduiding dan bij su-mimo-routers. Een aanduiding als 4X4:4:3:2 slaat bijvoorbeeld op een mu-mimo-router met vier zenders, vier ontvangers, vier spatial streams, maximaal drie spatial streams voor het gebruik van mu-mimo en maximaal twee mu-mimo-clients.
Hoe ziet het bovenstaande voorbeeld er in de praktijk dan uit? Twee mu-mimo-clients kunnen verbinding maken met het accesspoint en ze kunnen gebruikmaken van drie spatial streams. Dat betekent dat het accesspoint een laptop met een 2x2-netwerkkaart en een tablet met een 1x1-netwerkkaart in een mu-mimo-groep kan zetten. Zowel het accesspoint als de clients moeten ondersteuning hebben voor mu-mimo. Zijn er meer clients die ondersteuning voor mu-mimo hebben? Dat is dan jammer, want in dit voorbeeld ondersteunt het accesspoint maar twee clients tegelijk. Ook als de twee clients beide twee spatial streams ondersteunen, dus vier in totaal, gaat het mu-mimo-feest niet door. Stel echter dat de eerdergenoemde tablet en laptop aan de eisen voldoen, dan kan het accesspoint naar beide clients tegelijk sturen. Bij de 802.11ac-standaard was mu-mimo alleen nog mogelijk op de downlinkverbindingen vanaf het accesspoint, maar bij Wi-Fi 6 kan ook de uplinkverbinding naar het accesspoint via mu-mimo verlopen.
In het bovenstaande worden twee clients tegelijk geholpen, maar stel dat je met vier clients verbonden bent, dan wil dat niet zeggen dat alleen een bepaald groepje van twee clients mu-mimo kan gebruiken. In principe kan eerst een groep van twee afgewisseld worden door een volgende groep van twee.
Airtimefairness
Tot slot is airtimefairness een belangrijk begrip in de wereld van wifi. Airtimefairness heeft te maken met het eerlijk verdelen van de 'tijd in de lucht'. Op de vorige pagina hebben we al beschreven dat wifi in principe een medium is waarbij maar één client tegelijk met het accesspoint kan communiceren. Door technieken als ofdma en mu-mimo komt daar met Wi-Fi 6 verandering in, maar oudere clients ondersteunen die nieuwe technieken niet en in sommige gevallen, bijvoorbeeld als een client ver weg van de zender staat, is het ook niet handig om mu-mimo of ofdma te gebruiken.
Hoe komt dat? Dat heeft ermee te maken dat de 'tijd in de lucht' beperkt is. Stel, er is een client met een 802.11ax-accesspoint verbonden. De client staat zo dicht bij het accesspoint dat dat omhoog kan schakelen naar het hoogste mcs-niveau en er een verbinding van 1200Mbit/s mogelijk is. Laten we er voor dit voorbeeld ook van uitgaan dat die snelheid gehaald wordt.
Zodra je de client verder weg zet, bijvoorbeeld in een andere kamer, kan hij die snelheid niet meer halen. Er wordt naar een lager mcs-niveau gewisseld, zodat de client het signaal nog steeds kan ontcijferen en je bandbreedte afneemt naar bijvoorbeeld 433Mbit/s. Van de maximale bandbreedte is dus grofweg een derde over, wat ook betekent dat je om dezelfde hoeveelheid data over te brengen, drie keer zolang bezig bent en ook drie keer zolang de lucht 'bezet houdt'. Datzelfde probleem speelt bij legacyclients; heb je een client die nog via 802.11g verbonden is, dan is die op zijn hoogste mcs-niveau niet sneller dan 54Mbit/s. Om dezelfde hoeveelheid data over te brengen als een ax-client op 1200Mbit/s, is de 802.11g-client in dit (niet-reële) voorbeeld dus 22 keer zolang bezig en houdt hij 22 keer zolang 'de lucht bezet'.
Het bovenstaande rekenvoorbeeld is een oversimplificatie, want het gaat ervan uit dat de dataoverdracht geen enkele overhead heeft en dat alle frames die verstuurd worden, even groot zijn. Het mag echter duidelijk zijn dat je meer data in minder tijd kunt overbrengen met een complexere codering, terwijl de simpeler gecodeerde data meer tijd in de lucht bezet houdt. Als er een overdracht gaande is, moeten alle andere clients daarop wachten endaardoor kan een 802.11g-client je hele 802.11ax-netwerk langzamer maken.
Airtimefairness. Afbeelding: Draytek
Het is dus belangrijk dat een router of accesspoint de airtime slim of 'eerlijk' verdeelt en daar komt de term airtimefairness vandaan. In de bovenstaande afbeelding is een voorbeeld daarvan te zien, waarbij er twee clients verbonden zijn met een accesspoint. De ene is verbonden met een hoge snelheid, de andere met een lage, doordat hij op het 802.11g-protocol werkt. Hoe wordt vervolgens de tijd in de lucht verdeeld? Het accesspoint kan beide clients afwisselen, wat op zich eerlijk is als je naar de hoeveelheid pakketjes kijkt. Het probleem is echter dat de snelle client vooral zit te wachten op de langzame en weliswaar evenveel pakketjes ontvangt, maar niet evenveel airtime krijgt. In het voorbeeld daaronder is de volgorde anders; in plaats van evenveel pakketjes krijgen de clients evenveel tijd, waardoor de snelle client veel meer van zijn snelheid behoudt. Hetzelfde voorbeeld geldt ook als je alleen maar nieuwe netwerkapparatuur gebruikt, maar een client ver bij het accesspoint vandaan staat. Het accesspoint schakelt voor die client terug naar een laag mcs-niveau om de verbinding te behouden, maar dat gaat ten koste van de airtime die andere clients mogen gebruiken.
Hoe accesspoints de airtime verdelen, is aan de fabrikant van het accesspoint of de router. Er is geen standaard voor airtimefairness vastgelegd en iedere fabrikant maakt daarin zijn eigen afwegingen. Door legacyclients bijvoorbeeld weinig airtime toe te kennen, houd je het netwerk snel voor de clients die de nieuwste netwerkstandaard ondersteunen, maar dat heeft wellicht tot gevolg dat die oudere client zo weinig bandbreedte krijgt dat je niet meer soepel een videostream kunt afspelen.
Routers testen
In dit artikel hebben we negen pagina's volgeschreven over wifi en eigenlijk is dat nog maar een kleine samenvating van alles wat er over dit onderwerp te schrijven is. Het is dan ook niet het laatste wat we over wifi zullen schrijven, want binnenkort gaan we routers testen en dan vormt dit artikel de achterliggende theorie, waarnaar we vanuit de reviews terug zullen verwijzen. Voordat het zover is, zullen we ook nog een artikel publiceren waarin we laten zien hoe de testprocedure in elkaar steekt en daarna gaan we de eerste routers reviewen.
In het artikel spreken jullie over access points mag ik dan aannemen dat er in de aankomende test ook alleen accesspoints getest gaan worden? (Zoals in de PW categorie staat)
Of worden die modem/routers met wifi ook mee genomen er zit namelijk best een verschil tussen een fatsoenlijke access point en een hobby bob modem/router.
Ben zeer benieuwd of de IT pro ook iets gaat hebben aan deze test. Mag hopen dat gerespecteerde merken op de wifi markt als Cisco, Ruckus, TP-link, Unifi mee doen in de test?
[Reactie gewijzigd door HKLM_ op 22 juli 2024 13:40]
Ik heb het over access points in het artikel, omdat het artikel echt over wifi gaat en niet over routing, vandaar de woordkeuze. Dat gezegd hebbende; de testopstelling is op dit moment gebouwd rondom het testen van een wifirouter en de eerste review zal daar ook om draaien, maar de setup zou best aangepast kunnen worden om een los accesspoint te testen.
Een accesspoint is weliswaar niet hetzelfde, maar je gaat ze in de praktijk wel nodig hebben als je niet in een appartement woont en ook op zolder en achterin de tuin 5GHz bereik wil. Lijkt me dus wel relevant om mee te nemen. Bijkomend voordeel is dat je ze op een betere plek kan hangen dan de plaats waar je kabel toevallig binnen komt.
HKLM zegt dan ook niet dat je de AP's niet moet testen. Hij zegt (terecht) dat je niet appels met peren moet vergelijken.
Zelfs in mijn appartement met een dikke dragende muur heb ik 2 AP's moeten plaatsen omdat je anders echt een blinde vlek krijgt. Dan kan een dikke gaming router met 18 antenne's en een prijs van 400 euro een briljant test resultaat neer zetten, maar eigenlijk heb je daar in een normale situatie geen reet aan. Die router komt in je meterkast te hangen, ver van bijvoorbeeld een studiekamer vandaan. Dan ben je veel beter af met 2 "goedkope" AP's te kopen en deze te versprijden door het huis.
Ik denk dat we even het onderscheid moeten maken tussen wat wij willen gaan testen, en of dat relevant is voor een specifieke situatie.
Het is bijvoorbeeld ook heel interessant om te weten welke videokaart het meeste fps op je beeldscherm kan toveren, maar of die videokaart in combinatie met jouw CPU veel nut heeft, is weer een andere vraag.
Wat wij willen doen is het wifi gedeelte van routers en access points met elkaar vergelijken. Of dat dan relevant is voor jouw situatie is iets wat je zelf kan bepalen, wellicht met wat hulp van een artikel wat daar dan weer op inspeelt.
Daar ben ik het deels mee eens. Er zit een verschil tussen een stuk hardware welke zich redelijk gelijk zal gedragen zoals een GPU (mits er geen temperatuur delta is tussen de consument en de test omgeving) en een Wifi access point. Dit is ook de reden waarom je online vrij snel kan zien hoe een CPU + GPU match zich zal gedragen. Er wordt zelfs overklok advies gegeven a.d.v. de CPU / GPU combo. Juist omdat het een situatie is waarbij je met een grote zekerheid gelijke resultaten behaald.
Zo'n wifi AP kan zich in een huis heel verschillend gedragen bij een verplaatsing van 2 meter. Of per huishouden. Het is allemaal zo ontzettend inconsistent. En daarom ben ik ook bang dat wanneer je zo'n alles-in-1 apparaat uitroept tot aller beste, je potentieel mensen teleur stelt met te hoge verwachtingen omdat deze bijv. nooit beter wifi op de 3de verdieping kunnen krijgen wanneer je de router in de meterkast vervangt.
Vandaar ook mijn eerdere commentaar, je kan de cijfers die je uit een test haalt niet 1 op 1 overnemen. Het betreft in deze ook helemaal geen "specifieke situatie", dit is basis Wifi netwerkjes uitrollen. Dat doe je door de boel op te meten en te kijken waar je iets tekort schiet, niet alleen maar extra antenne's plakken op een router.
Ik denk alleen niet dat we daarom maar helemaal geen tests meer moeten gaan doen. Je kan prima zeggen dat dit apparaat het beste presteert als je kijkt naar de wifi prestaties. Wil dat zeggen dat je met dat apparaat dan in elke situatie uit de voeten kan? Nee, zeker niet.
Als ik je goed begrijp wil je vooral dat we goed uitleggen dat als het apparaat goed presteert in onze tests, het geen garantie is dat dat apparaat bij iemand thuis ook een goede wifi-dekking geeft. Dat is iets wat we zullen meenemen uiteraard, en zoals gezegd misschien wel een artikel aan moeten wijden.
Overigens een kleine spoiler, we gaan niet maar 1 testje doen waar een 'maximum throughput' uitkomt, we zullen echt tests doen met verschillende dempingsniveaus (waarmee je dus verschillende afstanden / obstakels simuleert) waardoor je op verschillende punten de wifi kwaliteit kan beoordelen. Ook dan kan je de waardes van de test inderdaad niet 1 op 1 overnemen en relateren aan je eigen situatie, maar je kan de producten wel onderling vergelijken bij exact dezelfde dempingswaardes.
[Reactie gewijzigd door Ch3cker op 22 juli 2024 13:40]
Jullie tests zijn met een beetje basiskennis goed te interpreteren. Meestal zijn ze goed van opzet, wordt duidelijk uitgelegd hoe de tests zijn uitgevoerd en zijn ze dus herhaalbaar. De onvolkomenheden en valkuilen van de tests staan er ook altijd bij. Ergo voor ik beren op de weg ga verzinnen: kom maar op met die tests! En bedankt voor het duidelijke artikel!
Ik heb bij meerdere klanten Unifi mesh netwerk draaien allemaal bekabeld uiteraard, draait als een malle!
tevens bereik erg groot, kan wel 10k m2 dekken met paar buiten units
Wat mogen dat wel niet voor apparaten zijn? Dat is een vierkant met zijden van 316m. Dus heb je volgens mij minimaal een stuk of 9 units nodig, als het er niet meer zijn.
Edit: dank @skelleniels, ik heb 10km2 (tien vierkante kilometers) ipv 10k_m2 (10.000 vierkante meters) gelezen.
[Reactie gewijzigd door AlphaRomeo op 22 juli 2024 13:40]
Je gaat ze zeker nodig hebben alleen een wifimodem is een heel andere apparaat als een access point en alleen daarom kan je de vergelijking niet 1 op 1 maken.
Een expedia box of een Connect box met wifi AAN + bijvoorbeeld een (of meerdere) unifi access points hebben een hele andere werking (en beleving) als een setup met de wifi UIT op de expedia / connect en alleen de wifi van meerdere access points.
Daarnaast kan een accesspoint zich focussen op het leveren van WiFI en hoeft het apparaat niet bezig te zijn met DNS server, Firewall, DHCP etc.
Ik de praktijk zijn het gewoon twee totaal verschillende devices. Je ziet ook genoeg topics van mensen die bij de mediamarkt 3 verschillende wifimodems gekocht hebben en op GoT komen uithuilen dat het niet 100% werkt ookal zijn ze nu 250 euro armer. Deze mensen worden voor de gek gehouden met wifirouters terwijl er gewoon goede (en betaalbare) alternatieven zijn namelijk de accesspoint.
[Reactie gewijzigd door HKLM_ op 22 juli 2024 13:40]
Alhoewel een wifi-router een stuk meer kan dan een access point, is het wifi stuk van deze apparaten natuurlijk wel degelijk hetzelfde. Ik ben het helemaal met je eens dat het router stuk ervoor ook belangrijk is, maar wij kiezen er voor om ons te focussen op het wifi gedeelte. Het router gedeelte is echt een andere tak van sport. Wel kunnen we wellicht wat simpele tests toevoegen om een algemeen beeld te geven van die prestaties, maar dat is niet waar de focus op zal liggen.
Ik proef uit jouw comments, en ook enkele andere, dat er ook behoefte is aan een artikel over de keuzes die je kan maken bij de aankoop van netwerk spul, en hoe je dat af kan stemmen op jouw specifieke situatie. Dat is goede input, dank daar voor!
We lopen wel behoorlijk vooruit op ons artikel over de testprocedure, ik denk dat het goed is om dat even af te wachten. Overigens snap ik niet helemaal wat je bedoelt met je opmerking over het negeren van de 'community voor unifi en tp-link', ik zou zeggen dat juist door ons bezig te gaan houden met wifi-tests we die community gaan bedienen.
De tweede doet dan dienst als een Acces Point én is onderdeel van je mesh netwerk natuurlijk dat is geen "of", het is letterlijk de geschetste situatie.
Eerst geef je aan dat je puur naar WiFi kijkt en het dus over accesspoints gaat hebben (los van welke andere features zoals modems, routers, firewalls en switches de betreffende apparaten nog meer hebben). Vervolgens kies je er bewust voor om de echte pure accesspoints niet mee te nemen in de tests.
Dat terwijl juist de WiFi/router combinaties het verst gaan met hun marketing en misleiding. Die zijn er vaak op toegespitst om een leek te overtuigen met hoge throughput cijfers mega groot op de verpakking te plakken.
Daarnaast is bereik uitbreiden vrijwel altijd een kwestie van meerdere accesspoints (bekabeld) verdelen over het gebied dat je wilt dekken. Als je met 1 AP wegkomt valt er nog wat te zeggen voor de router functie die zo’n WiFi/router combinatie biedt, maar wie heeft er nou 4 routers nodig in een thuisnetwerk? Ook voor een consument zijn accesspoints dus de beste tool for the job.
Toegegeven: accesspoints zijn minder toegankelijk, omdat de doelgroep juist meer kennis heeft, maar dit lijkt me een uitgelezen kans om mensen met wat minder inhoudelijke kennis van WiFi meer te vertellen over prosumer of professional grade WiFi.
Verder vind ik dit artikel goed geschreven. Voor een leek is het enigszins toegankelijk en hoewel ik de meeste dingen wel wist, voelde het ook niet te simpel aan. Ik hoop dat jullie wel de nadruk gaan leggen op het belang van een bekabelde Uplink bij meerdere accesspoints. Mesh kan een goede oplossing zijn, maar meestal is het een te duur product en levert het nog geen fractie van de performance op van bekabelde AP’s. (En dan heb ik het nog niet eens over clients die tussen hoofd unit en mesh unit inzitten en die meerdere hops verkiezen boven een directe verbinding met de hoofd unit omdat ze daar net iets dichter bij staan).
[Reactie gewijzigd door Qlimaxxx op 22 juli 2024 13:40]
Een directe vergelijking tussen een Unifi AP vs. een Experiabox gaat natuurlijk helemaal nergens op. Het is niet eens directe concurrentie van elkaar op de markt.
Echter is het natuurlijk wel "gemakkelijk" om de top 10 routers uit de pricewatch te pakken en daar op te testen. Maar ik betwijfel of je daarmee wel het gewenste resultaat behaald. Zelf zou ik ook graag een Unifi mesh vs. een TP-Link setje willen zien, erg interessant. Maar ik betwijfel of Tweakers zich op dat niveau wilt gaan profileren.
Daarnaast is een test met Wifi natuurlijk leuk maar hier moet je wel echt voorzichtig mee te werk gaan. Een AP van 300 euro doet het net zo slecht in een gesloten meterkast als de Experiabox. Degelijke kennis bij aanschaf en installatie is veel belangrijker dat een 3x3 of 4x4 antenne imo.
[Reactie gewijzigd door Yariva op 22 juli 2024 13:40]
Ik heb een unifi mesh setje gezien. De klant noemde het 'mess-network'. Je weet genoeg denk ik Leuk voor een enkele user of de echte hard-to-get locaties waar een paar megabit leuk is, maar niet voor kantooromgevingen
Dat ligt misschien aan het merk.
Heb door Hardware.info een Netgear WAC510 ontvangen en die zijn erg goed. Had 1 er van in de meterkast. Daardoor had ik al bijna door het hele huis wifi op de 1ste verdieping en zolder. Op de zolder had ik niet overal en minder snel wifi. Heb laatst verplaatst van de meterkast naar de 1ste verdieping en halverwege de zijkant van het huis en kan nu op 1 Netgear WAC510 heel het huis voorzien van wifi en er buiten.
Ben er nog heel blij mee en Hardware.info heel dankbaar dat ik die gewonnen had. En collega's zijn er ook erg blij mee dat ze die gekochten hebben op mijn aanraden.
[Reactie gewijzigd door Calamor op 22 juli 2024 13:40]
Voor de IT pro zal een review toch weinig nut hebben. Die heeft veel meer aan relevante data zoals een datasheet, ik weet niet wat t.net wil gaan testen maar als men een throughput test gaat doen in een dode kamer/kooi van Faraday dan heb je er al weinig aan. Zo'n situatie is niet representatief voor jouw locatie. Je kan beter kijken of een AP opgegeven resultaten haalt. Heeft het inderdaad een Rx sensitivity van -98 dBm, hoe goed gaat het om met een noise floor van -78 dBm, bij roaming hoe lang duurt dat dan, welke features zijn er voor de beheerder, hoe goed is de airtime fairness van het AP enz.
Throughput tests in de dode kamer zijn echt niet nuttig, ze zullen veelal toch wel op eenzelfde niveau uitkomen ongeveer. Idem voor het AP wat het hardst kan schreeuwen, daar heb je niks aan. Ik heb liever een Ap wat bij -68 dBm nog goede resultaten neerzet dan een AP die op dezelfde locatie -60 dBm geeft maar mijn client niet kan horen.
Men zou dan naar genormaliseerde testcases moeten gaan, weet niet of iemand zin heeft een compleet kantoorgebouw om te toveren tot kooi van Faraday en daar dan 3 AP's op te hangen en te testen.
Tipje van de sluier: Ja, we doen óók een max throughput test om de marketingcijfertjes te kunnen busten, maar we doen ook tests met verschillende dempingswaardes en onder andere ook een test hoe een device reageert op noise. Stay tuned voor het artikel over de testprocedure!
We gebruiken zeker een spectrumanalyzer, maar dat is meer ter observatie. Wacht even het testprocedure artikel af, daarin leggen we uitgebreid uit hoe we gaan testen.
Tip voor toekomstige artikelen over dit topic:
De link met de actuele wetgeving: vrije modem on/of? router keuze welkom.
Ik mijn Ziggo modem/router in bridge modus met een Asus AI Mesh netwerk, maar heb geen mogelijkheid voor IPv6 in bridge modus...
Ik zou graag vrije router keuze met IPv6 willen, zeker voor de toekomst...
Klopt, ik was uren met meerdere Ziggo medewerkers aan de lijn omdat ik geen optie had voor bridge modus. Uiteindelijk had ik iemand aan de lijn die wist waarom en dat was omdat ik een IPv6 had blijkbaar. Ben overgezet op IPv4 om de modemrouter in bridge te kunnen zetten.
Was weer zo'n moment met &^% jullie hardware, wil mijn eigen hardware die ik zelf kan instellen zonder mijn halve dag te verspillen aan klantenservice pipo's die nergens verstand van hebben.
Powerline is weer heel wat anders en zal inderdaad niet altijd lekker werken afhankelijk van wat er allemaal aangesloten is in dezelfde groep kunnen sommige apparaten aardig storen.
Vandaag nog een router gekocht omdat er een experiabox V10 bij ons staat en deze nogal slechte dekking heeft.
Inzicht zou ik heel fijn vinden in wat het verschil maakt tussen je ISP router en routers van verschillende budgetten.
Ik heb nu op basis van Tweaker reviews een koop gedaan wat al heel fijn is maar de scope is dan beperkter en kun je niet goed vergelijken.
Experiabox v10 doet het niet veel minder dan andere AP's bij mij. Voordeel is ook nog dat je via de KPN wifi tuner app, gratis "versterkers" kunt krijgen die gewoon AP's zijn, je Experiabox fungeert hierin als controller.
Bedankt voor het meedenken! Dit zal ik verder uitzoeken mocht de router tegenvallen.
Punt blijft wel dat het anekdotisch bewijs is. Ik zou graag objectieve test scenario's zien waarin claims als "beter" aangetoond worden. Wat is beter? Hoeveel beter dan? 5, 10? 10 Wat?
Is het mogelijk om de (geavanceerde) functionaliteit (zoals ips/ids, web filtering, qos, mesh, etc.) en de user interface van routers ook mee te nemen? O.a. van de merken Qubity en Synology
Dit is een mooi, technisch, in-depth artikel over Wifi. Het probleem is dat Wifi een analoog iets is. Radio signalen laten zich makkelijk storen door magnetrons, gewapend beton of mensen (die voor 70% uit water bestaan.) Kan je alle technische details over Wifi weten, of fancy test resultaten publiceren over hardware, maar waar je het AP plaatst is veel belangrijker. Zelfs de performance van een enterprise-grade, high-end AP kan totaal ruck zijn als het verkeerd geplaatst is.
Veel IT-ers denken dat Wifi net zo makkelijk is als een UTP stekker in een switch stoppen, maar dat is het zeker niet. Zelfs bij grotere ICT resellers zie ik het regelmatig mis gaan: Barcode scanners in een magazijn werken dan niet, maar een wireless site survey is dan niet gedaan.
Denk daarom eerst na waar je het AP wil plaatsen en bij grotere omgevingen kan je een wireless site survey uit (laten) voeren.
Het ligt er een beetje aan hoe je het wil verwoorden. Wifi is niet een 'analoog iets'. Het heeft een analoog component in de vorm van radiogolven. (Net zoals een UTP-kabel (elektrische stroompjes) of een glasvezelkabel (lichtflitsjes))
Een belangrijk verschil is natuurlijk wel dat het analoge component bij wifi gemiddeld genomen vele malen gevoeliger is voor externe factoren dan een UTP-kabel of glasvezelkabel.
Maar 'wifi' als term/product/technologie is meer dan alleen de radio.
Maar de vraag is of je met andere apparatuur hetzelfde effect had gehad. Ik merk namelijk dat ik een setup heb gemaakt met Unifi spulletjes, voor iemand met zware eisen, maar eigenlijk kan je dezelfde performance halen met een tp-link setup. Want ik heb zelf die zware eisen helemaal niet, dus ik heb gewoon een simpele setup met een paar TP-Link range extenders die als AP werken (wel met beamforming en 4x4 mu-mimo). Als je al die geavanceerde features niet gebruikt, is het misschien een beetje zonde van je geld om die pro spulletjes aan te sluiten. Je maakt 't voor jezelf vaak nodeloos moeilijk met veel te veel instellingen die je langs moet, met weinig tot geen resultaat in de praktijk tot gevolg.
Niet dat Unifi geen goede oplossing kan zijn. Maar ik zie nu wel veel simpele zielen helemaal gehyped worden met unifi spullen, die spullen aanschaffen en in de soep lopen, of geen van de 'extra's' gebruiken, omdat ze er geen pepernoot van snappen. Dat is net als mensen die telefoons van 1500+ euro kopen omdat ze bang zijn iets te missen, terwijl ze nooit iets zouden merken als ze er een hadden gehad van 200 euro. Of mensen die een auto kopen met maximale ruimte en dan fors inleveren op comfort, omdat ze bang zijn ooit die ruimte nodig te hebben, maar het eigenlijk nooit gebruiken.
[Reactie gewijzigd door fapkonijntje op 22 juli 2024 13:40]
Volgens mij kan dat niet bij de Deco serie. Dat is echt een fors nadeel. Ze zijn nu qua prijs/kwaliteitverhouding best interessant, maar dat account en die app is wel frustrerend van ze. Daardoor kan een kind de was doen, maar leuk is anders.
Ik heb 2 TP link EAP routerswifi AP's en gebruik niet de bijbehorende controller of app.
Ik kan direct via de browser erop inloggen in instellen zonder een (cloud) account van TP link te hebben.
[Reactie gewijzigd door Yongshi op 22 juli 2024 13:40]
Ik heb een router die als AP functioneert en idem dito, maar de Deco's bij mijn ouders niet. En dat zijn juist de fijne mesh apparaten voor een vriendelijke prijs. De rest betaal je met je data denk ik.
qua performance, gebruiksgemak en stabiliteit heb ik altijd erg goede ervaringen gehad met producten van TP-Link. De Deco reeks heeft inderdaad als nadeel die verplichte app, maar die werkte gelukkig wel prima toen ik daar nog gebruik van maakte (tot ca. 1 jaar geleden)
Zo duur zijn die U6 lite’s toch niet? Een UDM pro of iets dergelijks is vaak overkill maar de accesspoints zijn wat mij betreft toch wel prima qua prijs/kwaliteit. Best wel set-and-forget spul; uptime is hier normaal gesproken meerdere maanden aaneengesloten. Tot ik weer eens zin heb om te updaten.
En je kunt ze uiteraard PoE voeden, echt een groot voordeel qua plaatsing.
110 euro? Nou, vind ik wel fors hoor voor een apparaat met maar 2 antennes en vrij beperkte snelheid. Een TP-Link met dezelfde specs is 62 euro. Dat is zo'n beetje de helft. Natuurlijk mis je wat features, maar de vraag is of die features wel nodig zijn, zo wel, dan is een U6 lite wel leuk natuurlijk. Zo niet? Waarom zou je dan hè. 110 euro is misschien ook niet zoveel, maar mogelijk wil je er één per verdieping en heb je 3 verdiepingen, dan is het weer 3x 60 euro verschil. Dat tikt aan.
De EAP610 die je linkt doet dan wel PoE en WPA3. Maar dan moet je je afvragen of dat iets is dat je zoekt als veel devices nog geen WPA3 doen. Indien wel, dan kom je uit op de EAP610 die alsnog op z'n minst 30 euro goedkoper is dan de U6 Lite. 36 euro verschil op 110 vs 74 euro is nogal wat. Hierbij heb ik even de prijzen van een partij waarbij het product daadwerkelijk leverbaar is gepakt.
Alles kan aan 't plafond. Natuurlijk zijn er redenen om niet voor een TPlink te kiezen. Het ging er vooral om dat de prijs afwijkt en je je heel sterk af moet vragen of de meerprijs van Ubiquiti Unifi producten het waard zijn. Dat kan het zeker zijn als je al die fancy features gebruikt of unieke eisen hebt. Maar de meerderheid doet dat niet.
Mijn voorbeeld met de 505X ging er vooral om als iemand gewoon een AP (of RE) zoekt die betaalbaar, simpel en goede performance levert die niet onderdoet voor de performance en betrouwbaarheid van de instappers bij Ubiquiti.
[Reactie gewijzigd door fapkonijntje op 22 juli 2024 13:40]
Daar ben ik het helemaal mee eens. Met je Unifi spul niet bij buurvrouw Truus aankomen want die snapt er de ballen van en heeft het totaal niet nodig. Het is echt enthousiast-only spul wat dat betreft. Maar in die hoek (en daar zullen er best wel wat van rondlopen hier) is de prijs niet zo vreemd.
Het vervelende is dat het verslavend is om kabels naar elke hoek van het huis (en de schuur) te leggen om vervolgens weer switchpoorten tekort te komen etc. En die Zyxel van T-mobile is ook maar een stom ding.
Zo heb je zomaar ook een UDM Pro en een 16p PoE switch bij je AP's kan ik uit ervaring vertellen
Dat sleutelen doe ik trouwens ook niet zo heel veel hoor; maar het is naar mijn ervaring ook eigenlijk niet nodig. Ik heb tot nu toe 1 AP firmware meegemaakt die niet lekker werkte. Downtime is in de afgelopen 3 jaar maar een paar minuten geweest wat dat betreft. Schijnbaar ook wat geluk gehad dat ik de UDM pas later heb gehaald toen de meeste bugs al opgelost waren, die schijnt in het begin nogal wat nukken te hebben vertoond.
De lite versie van unifi is net onder 80 euro op dit moment. Heb er twee in gebruik thuis met een controller op een NUC. Bij familie ook opgehangen, maar zonder controller. Nooit klachten meer gehad over hun wifi bereik sindsdien.
De unifi controller of UDM Pro met access-points zou ik ook bestempelen als prosumer/klein zakelijk, in veeleisende professionele omgevingen zou ik het niet gebruiken.
Je moet iets specifieker zijn. Unifi heeft verschillende lite producten met verschillende specs. Anders zit je appels met peren te vergelijken. De tplink hierboven is net als de U6 lite een wifi 6 AP, ofwel een ax variant met twee antennes etc. De 80 euro die je noemt is een wifi 5 AP wellicht. Die zijn bij de concurrentie natuurlijk ook goedkoper.
TP-Link is tegenwoordig ook goed bezig met hun AP's. Heb er een aantal mogen plaatsen bij mensen die niet zo bezig zijn hiermee en zeer tevreden zijn. Ook voor de simpele consument te begrijpen dus.
Zeker sinds ze hun software overhoop gehaald hebben. Ik heb vroeger met hun managed switches en andere apparaten slechtere ervaringen gehad. Vooral qua stabiliteit. Die werden dan ook regelmatig afgeraden voor als je met vlans of andere 'geavanceerde' dingen wilde werken. Dat lijkt zo'n beetje opgelost te zijn. Nu ze van hun range extenders en deco's v2 varianten hebben uitgebracht en goede snelle socs gebruiken in hun hardware bevallen ze bijzonder goed overal. Ze krijgen nu ook steeds meer zeer positieve testresultaten over hun deco serie. Tja, je mist soms wel wat, zoals een gastenwifinetwerkoptie bij hun range extenders, maarja, daar is de prijs ook weer naar van die dingen en bij het duurdere deco krijg je dan weer veel meer features.
Mee eens.
Ik heb mijn Ziggo-modem in bridge-stand staan (zijstap… geen IPv6 daardoor; nog niet heel relevant maar toch irritant) en daar achter een Deco M9 (v2) setje voor de benedenverdieping en de eerste, daarbij heb ik echter op de tweede verdieping gekozen voor Powerline Adapter-set (ook TP-link), die ik nog had liggen, direct gekoppeld aan/ achter de hoofd-Deco.
Voor mij werkt dit goed omdat de PA op dezelfde groep (electra) zit als de bovenverdieping én óók de deco moeite had een stabiel signaal op de tweede te leveren/ in stand te houden. Daardoor heb ik de extra Deco-AP beneden geplaatst waardoor er nu ook goed signaal is in de tuin .
Bovendien is de Deco zeer makkelijk in de setup en gebruik (optimalisatie en inrichting) en herkende die ook de PA’s in het netwerk… waarschijnlijk omdat het ook TP-link producten zijn maar ik was toch (blij) verrast.
Heb alles dezelfde SSID + psw gegeven en kan nu zonder onderbreking van studeerkamer (2de) naar de tuin hobbelen terwijl ik videobel zonder onderbreking/ merkbaar moment van overschakelen.
Zeker toen er hier vanuit huis regelmatig 4 tot 6 personen tegelijk in Teams bezig waren met vaak nog wat ander devices ernaast en niemand ‘last’ had van elkaar, was ik zeer tevreden met het resultaat (zonder het gedoe van kabels trekken).
Voordeel van unifi is dat het een modulair systeem is je kan het dus altijd op/af schalen wanneer nodig, zo setje is meestal zo setje en niet meer uitbreidbaar.
Voor thuisgebruik is Unifi waarschijnlijk wel een beetje overkill maar als tweaker is het ook gewoon leuk en leerzaam om een super degelijk netwerk te bouwen.
Dat kan met de genoemde TP link producten ook gewoon. Daar was Ubiquiti met Unifi handig in, maar we zijn al wat jaartjes verder nu hè. Praktisch alle andere oplossingen (niet alleen TP link) zijn nu ook 'modulair' op een vergelijkbare manier. Zeker pakketjes als de Deco serie. Die werken ook gewoon samen met modernere TP link routers, AP's en andere apparaten van ze.
Voor thuisgebruik is Unifi waarschijnlijk wel een beetje overkill maar als tweaker is het ook gewoon leuk en leerzaam om een super degelijk netwerk te bouwen.
Zeker en dat is een goed argument en om die reden zou ik ook een Unifi setje proberen. Maar wat er fout gaat in mijn beleving is dat de atechnische kennissen van de Tweaker toevallig horen dat die Unifi producten zo pro en fantastisch zijn en ze maar beperkt duurder zijn dan de overige setjes en dat ze die maar aanschaffen. Met alle gedoe van dien.
Jij, ik en velen andere tweakers moeten lekker aanklooien met Unifi producten (of andere semi-pro apparaten). Maar niet doen alsof het voor de atechnische gebruikers ook een goed idee is. Ondanks dat op technisch vlak de Unifi apparaten zo leuk zijn.
Maar ook voor thuis is het de vraag of het handig is. Als ik zit te sleutelen met mijn wifi netwerk, heeft iedereen in huis daar last van. Kinderen die huiswerk maken, partner die thuiswerkt, de scriptkiddies die remote op je NAS zitten te klooien, de hacker die ransomware probeert te deployen op je laptop, de adware op je smartphone die ads moet serveren, je buren die stiekem op jouw wifi zitten te streamen. Het heeft wat effect, dat geknutsel. Zodoende heb ik een simpelere wifisetup voor day-to-day gebruik thuis. En voor de performance hoef je het ook niet te doen. Unifi producten performen over het algemeen echt niet sneller dan de concurrentie. Althans, tegenwoordig niet meer.
[Reactie gewijzigd door fapkonijntje op 22 juli 2024 13:40]
Dan zat ik met mijn wifi kennis nog een paar jaar terug blijkbaar, ik wist niet dat ze ondertussen al zo modulair zijn, vroeger was dat wel een de voordelen van Unifi inderdaad, wat ik momenteel ook gebruik en de meeste ervaring mee heb, die Deco setjes zijn me wel bekend maar nooit mee gewerkt. Voor de rest helemaal eens met je verhaal, ik moet zeggen dat ik soms helemaal niet zo blij ben met Unifi vooral toen de layout veranderde en er opeens optie's weg waren (ga maar naar classic terug) of fimware update's die problemen geven.
Helemaal eens
De gedachte dat je anno 2021 nog een dure Unifi setup moet hebben voor goed roamend wifi komt een beetje uit 2015. Destijds was dat ook de no brainer setup voor Wifi
Als het je om goed wifi gaat, en niet extra functionaliteiten, dan kun je beter voor veel minder geld een Deco setje kopen. Bijkomend voordeel is dat "n00bs" ook een deco setje zelf kunnen beheren wat bij een unifi toch wel ver gaat.
Enige nadeel blijft bij de Deco is dat hij zo picky is mbt backhaul switch. Op een provider switch gaat het al snel mis waardoor je een netwerk loop krijgt (met brak internet). Afijn, ik denk dat de meeste mensen hem toch draadloos aansluiten
Wel even een vraagje, als jullie de routers gaan testen kijken jullie dan vooral naar het accesspoint gebeuren of worden alle andere functies in een moderne router (DNS, DHCP, switch en router uiteraard) meegenomen?
Het testprotocol is nog niet in steen gebeiteld, maar de focus ligt echt op het draadloze gedeelte. Is er specifiek iets dat je getest zou willen zien aan die andere functies die je noemt?
De meeste routers hebben natuurlijk gewoon wifi access point functionaliteit ingebouwd, en die functionaliteit kan je prima vergelijken met de wifi functionaliteit van een access point. We focussen in eerste instantie echter voornamelijk op wifi-routers, niet op access points. We lopen trouwens wel behoorlijk vooruit op ons testprocedure artikel, ik denk dat er dan een stuk meer duidelijk wordt en de discussie iets meer inhoudelijk gevoerd kan worden.
Snap ik. Maar (media-markt) WiFi routers hebben meestal een gedeelde cpu. Waardoor het lastig vergelijken is. iedere router belasting heeft impact op je WiFi snelheid en anders om. Je zou dan een puur L2 WiFi en een aparte L3 router opstellen moeten maken maar dat zijn maar 2 van de mogelijkheid hoe WiFi-routers gebruikt worden. Ook moet je om ze eerlijk te vergelijken onderscheid gaan maken tussen de gebruikte CPU types vanwege L3 offload functie of het gebrek hieraan. Iedere router is hierdoor zeg maar gespecialiseerd of kreupel in het afhandelen van een per router verschillend type verkeer.
Allemaal dingen die wel wil zien in een router test maar niet thuis horen in een WiFi test
De WiFi van WiFi router kan super snel zijn wanneer hij alleen intern verkeer over de WiFi hoeft switchen en bij internet verkeer super langzaam vanwege de cpu belasting en gebrek aan offloading.
Zodra je richting het internet (L3) test ben eigenlijk de WiFi (L2) niet meer aan testen maar de router dat maakt vergelijken lastig omdat niet iedereen WiFi routers op de zelfde manier wordt gebruikt.
Het eerste wat de doen bij het upgrade van een thuis WiFi is altijd om de wifi van de router of de router functies van de wifi te schakelen afhankelijk het type gebruik en locatie in je netwerk.
Daarnaast ben ik persoonlijke van mening dat Tweakers zich met testen ook iets meer op de prosumer en zakelijke/professionele platforms mag richting waar het heel gebruikelijk is dat wifi en de router 2 verschillende apparaten zijn.
ik denk (maar dat is persoonlijke) dat de meeste Tweakers daarom ook voor thuis meer interessen in professionele en prosumer wifi hebben dan de consumenten WiFi-routers en deco setjes van de media-markt. Ook lijkt mijn dat het kwa (sdn) functie en onderdelingen verschil in technologische visie en wips systemen en merken veel interessanter om over te schrijven.
Maar dat zeg ik als pro gebruiker.
[Reactie gewijzigd door xbeam op 22 juli 2024 13:40]
Ik denk dat tests op DNS en DHCP gebied ook totaal niet interessant zijn om te testen. Al helemaal niet op simpele routertjes.
DNS is vele te afhankelijk van je forwarder en de latency hiervan. Een router met een 8 core vs realtek 500mhz chipje gaan hierbij exact de zelfde performance laten zien.
DHCP is al zo'n simpele standaard, als je dat als fabrikant vandaag de dag verprutst ben je wel heel goed bezig
En mocht je op routing gebied echt meer willen kom je al snel terecht op prosumer apparatuur, open source software zoals OpenSense of echte business apparatuur zoals een ASA of Fortigate.
Dit inderdaad, maar tegelijkertijd zou ik het raar vinden als je de all-in-one routers van vandaag de dag gaat testen en de helft van de functionaliteit buiten de test laat.
Sorry, heb ik nog geen datum voor, maar het is de bedoeling om eerst nog een artikel te publiceren waarin we de testprocedure uit de doeken doen en daarna volgt de eerste echte review, dus gaat nog wel even duren.
Het is meer dat ik me dan afvraag of dat er niet beter getest kan worden op access points ipv routers. Uiteraard wel hierin meegenomen dat routers in veel gevallen ook access points zijn. En vooral dan ook de vergelijking tussen dedicated apparatuur (unifi, cisco, draytek) en de all-in-one oplossing (asus, acer, tp-link, netgear)
Ik ben vooral nieuwsgierig naar hoe goed de antennes zijn afgesteld.
- Blijven de kanalen netjes binnen hun gedefinieerde frequenties?
Er zijn bij Wifi 2.4 op 20 MHz effectief maar drie kanalen (vroeger sprak men over 3, 7 en 11, want die hebben bijzonder weinig overlap) (tegenwoordig spreekt men ook vaak van 1, 6 en 13 die helemaal geen overlap hebben). De rest heeft heel veel overlap of (zoals kanaal 1, 2, 12 en 13) valt deels buiten het formele spectrum, en kan weer last hebben van storingen van andere zaken (los van hoe erg dat in de praktijk is, al is mijn persoonlijke ervaring van 'vroeger' dat iPhones niet wilden verbinden op Wifi kanaal 1. Geen idee hoe dat nu is)
- Hoeveel last hebben de access points van 'andere access points' op naburige kanalen. (zo kan je vaak beter hebben dat jij en je buurman beiden op kanaal 3 zitten, dan jij op kanaal 3 en de buurman op kanaal of 5. De radiogolven kunnen dan meer verstoring krijgen.
- Is de kwaliteit/stabiliteit van de signalen op alle 'vermogens' even goed. (klassiek gezien zeggen we natuurlijk, dat als je harder uitzend, dat je ook je verstoring harder uitzendt )
- Hoe goed werkt AP-hopping op het gebruikte 'systeem'? Is er een (groot) verschil tussen een 'volwaardig' mesh-wifi-netwerk t.o.v. Wifi Roaming tussen 3 access points met dezelfde UUID aangesloten op dezelfde switch.
Key Features
802.11ad includes the following key features:
● Support for data rates of up to 8 Gbit/s, divided into
– a mode with simple, robust modulation, but lower data rates (single carrier),
– an energy-saving mode for battery-operated devices (single carrier low power)
– and a high-performance mode with OFDM technology for very high throughput
● Use of the 60 GHz unlicensed band
– provides global availability
– avoids the overcrowded 2.4 GHz and 5 GHz bands
– uses short wavelengths (5 mm at 60 GHz), making compact and affordable
antennas or antenna arrays possible
● Beamforming
– optimizes power at the receiver.
– provides necessary antenna gain to compensate high free space pass loss
– overcomes interference (e.g. changes in the channel conditions caused by
obstacles) during the transmission in realtime
● is fully integrated in the WLAN universe
– "triband" devices: across both bands 2.4 GHz and 5 GHz, plus 11ad in the
60 GHz range
– Seamless use of 802.11a,b,g,n,ac,ax: "fast session transfer"
Heb je met 60GHz geen last van obstructie van normale objecten zoals stoelen en meubels? Of dat je zelf tussen je AP en de ontvanger zit?
Ik dacht dat 60GHz (bijna)helemaal nergens door heen gaat.
Nee, juist andersom in de kamer. 60 GHz kaatst bijna overal op, waardoor je juist veel MIMO signalen krijgt.
Je kunt er inderdaad wel expres voor gaan staan, daarom is het advies ook, hang de AP ergens in een bovenhoek van de kamer. Geldt ook alle andere WiFi frequentie APs.
Het mooie gaat worden wanneer op alle WiFi frequenties OFDM wordt gebruikt.
Dan kunnen we net als met 4G en 5G meerdere frequenties samenvoegen en zo één perfect netwerk gebruiken.
2.4 + 5 + 6 + 60 GHz zou prima mogelijk zijn. Dan heb je dekking en snelheid!
Wat mij interessant lijkt is als er wat dieper zou worden ingegaan om roaming tussen accesspoints en de techniek hierachter.
GSM komt uit 1991 en op dat protocol kan ik zonder moeite met 120 in de auto schakelen tussen antennes en wordt er geen voice gedropt. Op Wifi moet ik 3 accesspoints in 1 huishouden hangen en een moderne client hebben dat het goed gaat.
Waarom werkt Wifi zoveel anders? En wat zijn anno 2021 de functionaliteiten die voor roaming zorgen? Is 802.11krv een functioneel iets tegenwoordig?
Zal wel iets te maken hebben met backwards compatible zijn en dat Wifi nooit ontworpen is om door meerdere ruimtes te lopen en nog steeds goed signaal te hebben.
Zelf probeer ik alles zoveel mogelijk bekabeld te doen en als het echt niet anders kan Wifi. Hoewel het veilig is, is je kop in een magnetron hangen ook niet veilig, dus waarom wel als je hem in woonkamer zet en vermogen iets terugschroeft....En kabel is veel stabieler. Zeker als je in rijtjeshuis of appartement woont.
Dat idee heb ik ook dat het gaat om backwards compatible zijn.
Maar soms is het goed om je lessen te trekken en vanaf scratch een nieuwe versie te maken die niet backwards compatible is. (kijk maar naar CPU architecturen etc..)
Een Wifi standaard die zou ontworpen zijn op een multi AP setup zou wel mooi zijn. Voor fatsoenlijke dekking in een normaal huis heb je 99/100 toch multi ap nodig
Je redenering komt een beetje op mij over als:
"Vuur is super heet en gevaarlijk, waarom dan wel een iets minder warme radiator midden in de woonkamer of naast mijn bed"
Goed artikel qua onderwerp, goed geschreven, en lekker technisch.
Ondanks dat ik al aardig wat wist van de radiotechnieken achter wifi, heb ik hier toch weer een hoop kennis opgestoken over de nieuwere standaarden. 1024QAM ? wow
Dit is de reden waarom ik tweakers al jaren volg!
Misschien een leuk idee voor een nieuw artikel: hoe om te gaan met een (deels) bedraad thuisnetwerk, en dan met name de issues zoals (non) IGMP snooping switches en streaming issues met TV decoders en POE devices. Niet alle providers vinden het leuk als je een eigen netwerk achter hun modem hangt
p.s.
Ik gebruik de fritzbox 7583 met het nieuwe modem ivm Bonded VDSL stability, in een mesh netwerk met de FRITZ!Repeater 2400, met ruim 30 netwerk devices en dat werkt best heel stabiel.
[Reactie gewijzigd door nexus64 op 22 juli 2024 13:40]
IGMP snooping: De standaard TP-Link switches werkten niet zo goed als bij mijn omgebouwde routers naar accespoints. Je moet daarbij inderdaad kijken of je netwerk switches IGMP snooping aankunnen als je KPN / XS4ALL hebt (IP televisie). Deze features staan niet altijd op de specificatielijst benoemd op Tweakers.
Daarbij had ik na het plaatsen van nieuwe zonnepanelen ook een probleem waarbij mijn tv kastjes niet meer werkte en elke 3-5 seconden uitvielen. Het bleek dat de SMA omvormer een soort broadcast over het netwerk gaf, waardoor het stoorde. Nadat ik hem op het gastennetwerk had ingeplugd, was het probleem verholpen. Hiervoor moest ik 1 LAN poort aanpassen naar het gastennetwerk op de AVM Fritzbox. Werken met VLAN's was ook een oplossing, maar het was mij niet gelukt om dit in te richten, vandaar dat ik koos voor het opgeven van 1 LAN poort.
Zoals bij meerdere comments terug komen, ik denk dat de meeste Tweakers de standaard wifi functionaliteit uitschakelen van hun ISP modem. Vervolgens wat losse AP's door het huis plaatsen en je hebt een prachtige wifi setup zonder hoofdpijn van de plaatsing van de doos. Ik ben dan ook benieuwd naar de apparatuur waarmee jullie willen gaan testen. Misschien zijn de Tweakers die de ISP wifi modem functionaliteit niet gebruiken wel flink in de minderheid, wie weet
Want ondanks dat de technieken zo mooi en prachtig zijn is dit vaak wel bottleneck nr.1: de plaatsing van het AP punt. En dat kan je natuurlijk niet meenemen in een test, snap ik ook wel. Met een gecontroleerde test opstelling kan je maar zoveel doen en is vaak niet vergelijkbaar met een Nederlands huishouden.
Maar algemeen advies over plaatsing van een wifi punt (dus niet in een meterkast met je gas / waterleiding), overlappende SSID's met meerdere AP's, channel overlap of juist niet etc. mis ik nu wel in het artikel en zou een mooie toevoeging kunnen zijn.
Zeker wanneer je problemen ervaart met de standaard "auto" instellingen van de AP leverancier en je instellingen handmatig moet omzetten. Wat dat betreft is een groot deel van de content dan ook erg fijn om te lezen: het verschil tussen 20Mhz en 40Mhz en waarom 20 in een situatie met meerdere AP's mogelijk betere performance kan halen dan 40 ivm ruis op meerdere kanalen.
[Reactie gewijzigd door Yariva op 22 juli 2024 13:40]
Buiten de inhoud, fijn dat dit geen Plus-artikel is! Interessant en informatief. Meer dan sommige artikelen die wel onder Plus vallen.
Dat is geen aanval op Plus, maar een compliment voor dit artikel.
Mooi artikel. De woorden "access point" en "router" worden wel heel erg door elkaar gehaald (in tegenstelling tot wat de inleiding beloofte). Want lees ik het nou goed, of klopt van deze zin helemaal geen snars?
Als je via wifi een signaal van een accesspoint naar een router stuurt, wordt dat signaal de ruimte ingestuurd via de antenne.
:strip_exif()/i/2004729172.jpeg?f=imagenormal)
/i/2004764930.png?f=imagenormal)
:strip_exif()/i/2003274064.jpeg?f=imagegallery)
/i/2004729410.png?f=imagegallery)
/i/2004599208.png?f=imagearticlefull)
:strip_icc():strip_exif()/i/2006806566.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2005193992.jpeg?f=fpa_thumb)
:strip_icc():strip_exif()/i/2004972358.jpeg?f=fpa_thumb)
/i/1288014847.png?f=fpa)
:strip_exif()/i/2004864628.jpeg?f=fpa)
/i/2004764830.png?f=fpa)
/i/2004668604.png?f=fpa)
:strip_exif()/u/117880/911_gt3rs_60.gif?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/120036/piw-ed.gif?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/290839/crop5b757283a589c_cropped.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/480920/crop560beea971308_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/263109/crop628df15d4a00f_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/588833/crop5dcbcfa62ea38_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/211309/crop61b0ff95cd8ef.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/129865/crop5cb775b8692d8.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/109539/avatar_kerst_still.jpg?f=community){kind=avatar}
:strip_icc():strip_exif()/u/127657/crop6246f27e8175c.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/759789/crop58aacb1a1ef58.gif?f=community){kind=small}
/u/188284/crop5e078d09b8025_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/381607/have%2520a%2520nice%2520day%2520-%2520small.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/205476/620201481642.jpg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/172559/crop5e3b0eb66c611_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/68059/Spa%25202008%2520avatar.jpg?f=community){kind=avatar}
:strip_icc():strip_exif()/u/295699/crop609bc9a510a14_cropped.jpg?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/16622/121823.gif?f=community){kind=small}
/u/176086/crop5f0823fa5e8d6_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_exif()/u/493241/crop61b71b130afa7_cropped.gif?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/247454/crop67054448c4665.jpg?f=community){kind=small}
.:strip_icc():strip_exif()/u/55250/crop5bfe6e8b5ddb6_cropped.jpeg?f=community){kind=small}
/u/96951/crop5db75377e35bf_cropped.png?f=community){kind=small}
/u/41514/crop5c3b77c8badbf_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/354739/crop629b2ed7d24bc_cropped.jpg?f=community){kind=small}
/u/417773/crop5b62e53f02576_cropped.png?f=community){kind=small}
:strip_icc():strip_exif()/u/68401/crop621367cd595e0_cropped.jpg?f=community){kind=small}
