Het nut van 4k
Hoewel we bij smartphones, tablets en laptops al jaren gewend zijn om met een hoge pixeldichtheid te werken, is aan de scherpte van desktopmonitoren lange tijd weinig veranderd. Lees je dit artikel achter een computer, dan is de kans groot dat je dat doet op een monitor met 1920x1080 pixels. Ook is het goed mogelijk dat je een smartphone in je broekzak hebt zitten die over exact datzelfde aantal pixels beschikt. Je telefoon heeft uiteraard een veel kleiner scherm en geeft dus een veel scherper beeld.
In tegenstelling tot veel andere elektronica gaat een monitor jarenlang mee. De ontwikkelingen in de monitorenwereld gaan ook niet zo snel dat het zinvol is om geregeld in een nieuw scherm te investeren. Ten opzichte van kleinere apparaten kunnen we zelfs stellen dat de ontwikkeling van de schermtechniek voor monitoren langzaam gaat. Al zo'n tien jaar zijn monitoren met een formaat van 21,5" tot 24" en een resolutie van 1920x1080 pixels gemeengoed. In diezelfde periode zijn de kleine displays van smartphones en tablets veel scherper geworden, doordat ze steeds een hogere pixeldichtheid kregen. Hoewel je een monitor vanaf een grotere afstand bekijkt, is het verschil in scherpte groot geworden. Het aantal pixels per inch schommelt bij full-hd-monitoren rond de honderd. Voor tablets en smartphones zijn ppi-waarden van driehonderd tot vijfhonderd de norm.
/i/2000919643.jpeg?f=imagenormal)
Enthousiaste desktopcomputergebruikers konden in de afgelopen jaren al kiezen voor een upgrade naar een 27"- of 30"-monitor met een resolutie van 2560x1440 pixels. Dat leverde echter vooral een groter beeld op, met meer ruimte op het virtuele bureaublad. Aan de pixeldichtheid en dus de scherpte van het beeld veranderde vrijwel niets. Met de introductie van 4k-monitoren is daar eindelijk verandering in gekomen. Sinds eind 2013 zijn 4k-schermen in opkomst en er zijn steeds meer formaten om uit te kiezen. Dergelijke schermen bieden een aanzienlijk hogere ppi-waarde en dus een scherper beeld.
Om daar optimaal van te profiteren moet de software goed overweg kunnen met de hoge resolutie. Is dat anno 2016 zover en is de tijd nu rijp om over te stappen naar een 4k-monitor? In dit artikel bekijken we de voordelen, de verschillende keuzes en de mogelijke obstakels, om een antwoord te kunnen geven op die vragen.
Apparaat |
Schermdiagonaal |
Resolutie in pixels |
Pixels per inch |
Full-hd-monitor |
24" |
1920x1080 |
92 |
Quad-hd-monitor |
27" |
2560x1440 |
109 |
Quad-hd-monitor |
25" |
2560x1440 |
117 |
Ultra-hd-monitor |
31,5" |
3840x2160 |
140 |
Ultra-hd-monitor |
27" |
3840x2160 |
163 |
Ultra-hd-monitor |
23,8" |
3840x2160 |
185 |
5k-monitor |
27" |
5120x2880 |
218 |
High-end tablet |
9,7" |
2048x1536 |
264 |
High-end laptop |
13,3" |
3200x1800 |
276 |
Smartphone |
5" |
1920x1080 |
440 |
Smartphone |
5,7" |
2560x1440 |
515 |
Het verschil in pixeldichtheid tussen verschillende gangbare apparaten
Prijsdaling
Een andere reden waarom we nu naar 4k-monitoren kijken, zijn de dalende prijzen. In 2013 kwamen de eerste modellen voor consumenten op de markt voor forse prijzen van vaak duizenden euro's. Het jaar daarop groeide het aanbod flink en kwamen er tal van goedkopere schermen. Die trend heeft zich in 2015 doorgezet en hoewel de meerprijs ten opzichte van een eenvoudige full-hd-monitor nog altijd flink is, wordt het prijsverschil tussen 27"-monitoren met een resolutie van 2560x1440 pixels en varianten met 3840x2160 pixels steeds kleiner. Wie niet meer dan een paar honderd euro wil uitgeven, zal moeten wachten tot verdere prijsdalingen, maar ben je bereid vierhonderd euro of meer uit te geven, dan zijn er tal van interessante 4k-monitoren.

Het prijsverloop van de Asus PQ321QE laat duidelijk de prijsontwikkeling zien die 4k-monitoren sinds eind 2013 hebben doorgemaakt
Formaat en techniek
4k is de verzamelterm voor een resolutie van ongeveer vierduizend pixels in de breedte. Het overgrote deel van de 4k-monitoren heeft een resolutie van 3840x2160 pixels en voldoet daarmee aan de ultra-hd-standaard. Ben je in de markt voor zo'n monitor, dan heb je op het moment van schrijven keus uit ruim zestig verschillende modellen. De meest voorkomende schermdiagonaal is 27" of 28". Wie liever groter heeft, kan kiezen uit een aardig aantal 31,5"-monitoren. Ook zijn er schermen met een diagonaal van ongeveer 24", maar die zijn in de minderheid. Daarnaast zijn er momenteel twee 40"-monitoren met 4k-resolutie: de Philips BDM4065UC en sinds kort de iiyama ProLite X4071UHSU-B, die over hetzelfde paneel beschikt.
Er zijn verschillende redenen om een monitor met een hoge resolutie aan te schaffen. Programmeurs en beurshandelaren kunnen bijvoorbeeld veel meer code of informatie kwijt op een enkel scherm, fotografen zullen de hogere scherpte van hun foto's waarderen, filmmakers kunnen hun 4k-video's pixel voor pixel bekijken, maar bovenal profiteert iedereen van de scherpe weergave van tekst en andere tekens. Terwijl er bij televisies momenteel valt te discussiëren over het nut van 4k, aangezien daarvoor nog weinig content beschikbaar is, gaat dat voor monitoren niet op. Je hebt geen specifieke content nodig om te profiteren van een hogere pixeldichtheid. Gewoonweg een tekst lezen is met een hogere resolutie veel prettiger en ook je volledige fotocollectie ziet er opeens veel scherper uit. Dat er op YouTube en Netflix al een en ander in 4k wordt aangeboden is mooi meegenomen.
/i/2000919647.jpeg?f=imagenormal)
Van links naar rechts: 4k-monitor van 23,8", 28" en 40"
Formaat kiezen
De keuze voor het schermformaat hangt af van de aanwezige ruimte op het bureau van de gebruiker en het doel waarvoor het scherm wordt ingezet. Ook is het schermformaat van invloed op het schaalniveau dat moet worden toegepast in het besturingssysteem. Wanneer je op een 24"-monitor 3840x2160 pixels weergeeft zonder te schalen, is de Windows-interface onwerkbaar klein. Er past immers vier keer zoveel informatie op het scherm als op een full-hd-monitor. Een schaalpercentage van 175 tot 200 zal voor de meeste gebruikers wenselijk zijn bij dit schermformaat. Voor de grotere formaten van 27" tot 32" is een percentage van 150 tot 125 in de praktijk het prettigst. Kies je voor een 40"-scherm, dan is schalen niet noodzakelijk. De pixeldichtheid is daarbij immers niet veel hoger dan bij reguliere schermen.
Een 27"-monitor met resolutie van 3840x2160 pixels: links met een schaalniveau van 100 procent, rechts met een schaalniveau van 150 procent.
Paneeltype
Koop je een 4k-monitor, dan moet je niet alleen kiezen voor een formaat, maar ook rekening houden met het gebruikte paneel. Ruwweg heb je keuze uit de twisted nematic- en de in-plane switching-techniek. Tn-monitoren zijn over het algemeen het goedkoopst en hebben de hoogste refreshrate, maar bieden minder goede kijkhoeken en een minder nauwkeurige kleurweergave dan beeldschermen met een ips-paneel. Wat weergave betreft genieten ips-monitoren daarom de voorkeur boven tn. Zeker bij schermformaten van 27" of meer zijn de beperkte kijkhoeken van de tn-techniek een nadeel.
Vooral bij het aanschaffen van een 27"- of 28"-monitor moet je goed kijken over welk paneeltype het scherm beschikt. In deze categorie bestaat ongeveer de helft uit tn-monitoren en is de andere helft van het ips-type. Hoewel de goedkoopste monitoren vaak een tn-paneel hebben, is de meerprijs voor een ips-paneel relatief gering in deze categorie.
Tn-panelen komen bij de andere 4k-schermformaten momenteel niet voor. De monitoren met een formaat van ongeveer 24" hebben allemaal een ips-paneel of een afgeleide daarvan en in de 40"-monitoren van Philips en iiyama zit een va-paneel. De vertical alignment-techniek wordt ook in veel televisies gebruikt en biedt net als de ips-techniek een betere kleurweergave dan tn-panelen. Wat kijkhoeken betreft scoort de va-techniek iets minder goed dan ips. Het contrast van va-panelen is echter hoger vanwege een betere zwartweergave.
Kleurruimte
Wat kleurweergave betreft zijn monitoren met een ips-paneel de beste keuze, maar ook binnen deze categorie zijn er verschillen. De meeste ips-monitoren kunnen vrijwel de hele srgb-kleurruimte en zo'n 70 tot 80 procent van de Adobe-rgb-kleurruimte weergeven. Om de laatstgenoemde kleurruimte ook in zijn geheel te tonen is een wide-gamutmonitor nodig. Over het algemeen zijn dit de schermen in de hogere prijsklassen en momenteel zijn het vooral de 31,5"-monitoren die over een wide-gamutpaneel beschikken.
Voor de meeste gebruikers biedt een wide-gamutpaneel in de praktijk weinig voordelen, doordat software en games zijn afgestemd op de srgb-kleurruimte. Bovendien worden kleuren in programma's die geen goed kleurbeheer hebben, oververzadigd weergegeven op dergelijke schermen. Wide-gamutmonitoren zijn vooral interessant voor fotografen en andere beeldbewerkers die het volledige kleurbereik van hun beeldmateriaal willen zien en bijvoorbeeld hun werk printen met een groter kleurbereik dan wat srgb kan laten zien.
Oled
Naast tn, ips en va is er nog de oledtechniek, die in theorie de beste beeldkwaliteit biedt. Oledpanelen hebben een zo goed als oneindig hoog contrast, omdat ze perfect zwart kunnen weergeven. Ook biedt de techniek uitstekende kijkhoeken, een nauwkeurige kleurweergave en een snelle reactietijd. Er zijn echter nog geen oledmonitoren verkrijgbaar voor consumenten. Op de CES 2016-elektronicabeurs in januari kondigde Dell het eerste exemplaar aan: de Ultrasharp UP3017Q. Deze 30"-oledmonitor met een resolutie van 3840x2160 pixels moet in maart in de VS verschijnen voor 4999 dollar. Het duurt waarschijnlijk nog jaren voordat oledmonitoren betaalbaar worden.
/i/2000899395.jpeg?f=imagenormal)
Televisie als monitor
Hoewel er nog maar weinig 4k-content is voor televisies, is het aanbod van uhdtv's erg groot. Wie interesse heeft in een groot scherm, kan kiezen voor een uhdtv in plaats van een monitor. Er is echter een aantal zaken om rekening mee te houden bij de aanschaf van een uhdtv als monitor. Ten eerste heb je een tv met hdmi 2.0 of hoger nodig én een videokaart met een dergelijke aansluiting. Met lagere hdmi-versies is het niet mogelijk om 3840x2160 pixels met 60Hz weer te geven en ben je beperkt tot 30Hz, wat geen vloeiende ervaring oplevert. Er zijn overigens ook actieve adapters die het displayport 1.2-signaal kunnen omzetten in hdmi 2.0. Dat biedt uitkomst voor bezitters van AMD-videokaarten, die nog geen hdmi 2.0 hebben. Verder heb je ook een geschikte hdmi-kabel nodig. Het kan moeilijk zijn om te ontdekken welke kabel in staat is om 4k op 60Hz door te sturen, bleek uit onze eerdere bevindingen.
Daarnaast is het bij gebruik van een uhdtv als monitor belangrijk om te kiezen voor een televisie met een lage inputlag. Bij tv's is de vertraging tussen invoer en weergave op het scherm over het algemeen hoger dan bij monitoren. Inputlag is niet alleen relevant voor gamers, als de vertraging te groot is, werkt zelfs het bewegen van een muisaanwijzer over het scherm onprettig of is er merkbare vertraging aanwezig tussen het aanslaan van een toets en het verschijnen van een letter in een tekstverwerker. Bovendien maken sommige uhdtv's bij het weergeven van 2160p-beelden op 60Hz via hdmi 2.0 gebruik van chroma subsampling, waardoor kleurresolutie verloren gaat. Bij het bekijken van videobeelden valt dit niet op, aangezien vrijwel alle videocodecs ook chroma subsampling toepassen. Bij het weergeven van kleine letters kan de lagere kleurresolutie echter wel opvallen.
Afwijkende resoluties
Naast ultra-hd-monitoren met 3840x2160 pixels, is er een aantal beeldschermen met een afwijkende resolutie van 4096x2160 pixels. Dat resulteert in een iets bredere beeldverhouding van 17:9. Dit is het dci-4k-formaat, zoals vastgesteld door het Digital Cinema Initiatives-consortium. Schermen met deze resolutie zijn vooral interessant voor filmmakers die met camera's werken die beelden in dit formaat schieten. Dat zijn niet alleen professionele filmcamera's, ook de Panasonic Lumix GH4, de Samsung NX1 en zelfs sommige smartphones kunnen filmen in dci-4k-formaat. Alleen op een monitor met minimaal 4096x2160 pixels is het mogelijk om deze resultaten pixel voor pixel zonder te schalen te bekijken. Momenteel hebben LG en Eizo 31"-monitoren met een dci-4k-resolutie in het assortiment.
5k-monitoren met 5120x2880 pixels
Hoewel 4k nog lang geen mainstream is, gaat de techniek al verder. Dell kondigde in september 2014 het eerste scherm met 5k-resolutie aan. Deze 27"-monitor beschikt over 5120x2880 pixels. In de hoogte en breedte is de resolutie exact het dubbele van 2560x1440 pixels, wat resulteert in ongeveer 220ppi. Nog voordat Dell het scherm op de markt kon brengen, kwam Apple in oktober 2014 met de 27"-iMac met Retina-display. Het scherm van deze all-in-one en zijn in 2015 geïntroduceerde opvolgers beschikt over dezelfde 5k-resolutie.
5k-monitoren zijn niet alleen interessant vanwege de nog hogere pixeldichtheid, de extra pixels komen ook van pas bij het bewerken van 4k-video's. Het is mogelijk om de videobestanden in de ware grote van 3840x2160 pixels weer te geven en tegelijkertijd de tijdlijn en andere interface-elementen in beeld te houden.
/i/2000816433.png?f=imagenormal)
Inmiddels zijn er naast de iMac twee 27"-monitoren met 5k-resolutie verkrijgbaar van Dell en HP. Deze schermen zijn met prijzen van ongeveer 1500 euro nog erg duur en bovendien moet voor het aansluiten van een 5k-scherm momenteel multistream-transport worden toegepast. Displayport 1.2 biedt niet genoeg bandbreedte, dus moeten er twee kabels en twee poorten tegelijk worden gebruikt om twee panelen van 2560x2880 pixels samen te voegen.
Hoewel de VESA in september 2014 de displayport 1.3-standaard met 5k-ondersteuning aankondigde, zijn er nog geen videokaarten uitgebracht met een dergelijke aansluiting. Inmiddels heeft AMD bekendgemaakt dat het in 2016 zijn grafische kaarten met displayport 1.3 zal uitrusten. Waarschijnlijk zal Nvidia hetzelfde doen. AMD verwacht dat er halverwege 2016 5k-monitoren op de markt verschijnen die met een enkele kabel aan te sluiten zijn, maar fabrikanten hebben dergelijke schermen nog niet aangekondigd.
Overigens heeft Apple het al voor elkaar gekregen om de 5k-schermen in de 27"-iMacs aan te sturen zonder gebruik te maken van multi tile-techniek. De fabrikant heeft de embedded-displayport aangepast en van zestig in plaats van veertig pinnen voorzien om de benodigde bandbreedte mogelijk te maken.
21:9-breedbeeldmonitoren met 3440x1440 pixels
Tegelijkertijd met de opkomst van 4k-monitoren worden er steeds meer schermen met een extra brede beeldverhouding van 21:9 uitgebracht. De high-end modellen hebben een resolutie van 3440x1440 pixels en hoewel dat dicht in de buurt komt van 4k, is de pixeldichtheid van deze schermen niet bijzonder hoog. Tot dusver hebben alle monitoren met deze resolutie een diagonaal van 34". Dat geeft ze een ppi van ongeveer 110, wat vergelijkbaar is met een 27"-monitor met een resolutie van 2560x1440 pixels. Deze schermen bieden voornamelijk een bredere werkruimte, maar hebben niet de pixeldichtheid van een 4k-monitor.

2560x1440 pixels op formaten kleiner dan 27"
Een andere nieuwe trend is de opkomst van kleinere monitoren met 2560x1440 pixels. Tot begin 2015 was deze resolutie alleen beschikbaar in combinatie met een schermdiagonaal van 27" of hoger. Dell bracht daar verandering in met de introductie van de U2515H: een 25"-monitor. Snel volgden meer fabrikanten en kwamen er ook 23,8"-schermen met 2560x1440 pixels. Op het moment van schrijven staan er vijftien van dit soort monitoren in de Pricewatch. De resolutie van 2560x1440 pixels in combinatie met een diagonaal van 23,8" of 25" resulteert in een ppi-waarde van ongeveer 124 tot 117. Dat is een aardige vooruitgang ten opzichte van full-hd-schermen met vergelijkbare afmetingen, maar de scherpte is minder indrukwekkend dan bij 4k.
Aansluiten en aansturen
Het aansluiten van een 4k-monitor is geen raketwetenschap, maar er komt wel wat meer bij kijken dan bij het inpluggen van een full-hd-scherm. In theorie kan een 4k-scherm aangesloten worden op iedere displayport- of hdmi-aansluiting, maar om een resolutie van 3840x2160 pixels weer te geven met een verversingssnelheid van 60Hz zijn de juiste versies van deze poorten vereist.
Displayport biedt vanaf versie 1.2 genoeg bandbreedte, bij hdmi is dat versie 2.0. Een 4k-scherm werkt ook in combinatie met oudere versies, zoals displayport 1.1 en hdmi 1.4, maar zal dan beperkt zijn tot 30Hz. Hoewel dat snel genoeg is voor het weergeven van films, is het niet genoeg voor een vloeiende ervaring tijdens computergebruik. Het bewegen van de muiscursor oogt bijvoorbeeld niet soepel. Displayport 1.2 is al langere tijd gemeengoed op gpu's van zowel AMD als Nvidia. Hdmi 2.0 is momenteel alleen op nieuwe videokaarten van Nvidia te vinden. Hoewel vrijwel alle 4k-monitoren een hdmi-poort hebben, is dat lang niet altijd een 2.0-variant. Al met al is displayport 1.2 momenteel de meest gangbare en praktische keuze om een 4k-monitor op een computer aan te sluiten.
Videogeheugen
Wie zware grafische taken wil uitvoeren of wil gamen in 4k-resolutie, kan geen grafische rekenkracht genoeg hebben. Voor eenvoudiger gebruik als browsen, tekst- en beeldverwerking is geen bijzonder snelle of dure videokaart nodig. Vrijwel alle moderne gpu's kunnen 4k-monitoren aansturen. Zeker als de videokaart een displayport 1.2-aansluiting bevat, kun je ervan uitgaan dat er ook 3840x2160 pixels op het scherm getoverd kunnen worden. Het is wel aan te raden om een videokaart met minimaal 2GB vram te gebruiken. Het geheugengebruik van de videokaart kan flink oplopen bij de resolutie van 3840x2160 pixels, ook bij betrekkelijk eenvoudig gebruik, zoals browsen en video's kijken.
Met het openen van verschillende vensters en een browser met zo'n tien tabs, zagen we het geheugengebruik van onze gpu stijgen naar ruim 1,2GB. Gpu's die minder geheugen hebben, zullen als hun vram vol zit het werkgeheugen van de computer aanspreken. Dat hoeft geen probleem te zijn, maar de limiet is daarbij soms beperkt tot 1GB en dat kan net te weinig zijn. Ben je van plan om twee 4k-monitoren te gebruiken, dan is een videokaart met 4GB geheugen geen overbodige luxe.
Multistream- en singlestream-transport
Toen de eerste 4k-monitoren op de markt verschenen, werd er gebruikgemaakt van multistream-transport. Dat houdt in dat de resolutie van 3840x2160 pixels werd samengesteld door twee panelen van ieder 1920x2160 pixels naast elkaar te plaatsen. Dit was noodzakelijk omdat scalers nog niet in staat waren om de uhd-resolutie te verwerken met een verversingssnelheid van 60Hz. Met de mst-techniek en twee scalers konden de twee panelen softwarematig tot één beeld worden samengevoegd. Het gebruik van mst heeft echter als nadeel dat er tearing kan ontstaan bij het weergeven van snelle bewegingen. Dergelijke schermen kunnen ook met singlestream-transport gebruikt worden, maar zijn dan beperkt tot 30Hz.
Scalers zijn inmiddels in staat om de volledige resolutie van 3840x2160 pixels te verwerken bij 60Hz en de displayport 1.2-aansluiting biedt daarvoor voldoende bandbreedte. Vanaf 2014 zijn fabrikanten singlestream-transport gaan toepassen in hun 4k-monitoren, waarbij het beeld daadwerkelijk uit één paneel bestaat. Schaf je nu een nieuw scherm aan, dan kun je ervan uitgaan dat het een sst-model betreft. Wel zijn sommige oudere mst-modellen, zoals de Asus PQ321Q en Dell UP3214Q nog verkrijgbaar.
4k-monitoren en laptops
Ook voor het aansluiten van een 4k-monitor op een laptop is de displayport 1.2-aansluiting de meest voor de hand liggende keuze. Niet alle laptops beschikken echter over een dergelijke poort; er zijn ook veel fabrikanten die alleen een hdmi- of micro-hdmi-aansluiting op hun laptops gebruiken. Dat is in de meeste gevallen hdmi-versie 1.4 en dus niet genoeg voor het weergeven van 3840x2160 pixels met 60Hz. Nieuwe high-end laptops krijgen echter steeds vaker een usb-c-aansluiting. Met behulp van een verloopstekker kan deze kleine veelzijdige aansluiting ook als displayport gebruikt worden.
Je bent niet alleen afhankelijk van de aansluiting op je laptop, maar ook van de gpu. Alle laptops met een Intel Core-processor van de Broadwell- of Skylake-generatie hebben een gpu aan boord die in staat is om 4k-resoluties in 60Hz uit te sturen. Ook de gpu van sommige Haswell-processors is daartoe in staat, maar de ondersteunde maximale resoluties van deze vierde generatie verschillen flink per model. Op de website van Intel is te vinden welke maximale resolutie wordt ondersteund door de gpu van iedere afzonderlijke processor.
In de praktijk: Windows 10
In theorie biedt een hoge pixeldichtheid alleen maar voordelen. Met meer pixels kunnen elementen in beeld immers scherper worden weergegeven. Om dat voordeel optimaal te benutten, moet de software daar echter goed mee kunnen omgaan. Met de komst van Windows 10 beloofde Microsoft veel van de problemen op te lossen die voorkwamen met oudere versies van het besturingssysteem in combinatie met monitoren met een hoge pixeldichtheid. Microsoft heeft zeker vooruitgang geboekt, maar nog lang niet alles werkt perfect.
De interface van Windows 10 schaalt over het algemeen prima. Iconen zien er haarscherp uit en ook vensters weten goed om te gaan met de hoge resolutie. Duik je wat dieper de instellingen in, dan kom je ook binnen Windows zelf tal van vensters tegen die nog uit oudere versies van het besturingssysteem stammen en waarvan de interface niet is bijgewerkt. Dat is niet onwerkbaar, want de vensters worden wel opgeschaald, maar het ziet er onscherp en daardoor slordig uit.
/i/2000919651.jpeg?f=imagenormal)
Voorbeeld van verschillende Windows-vensters met het schaalniveau ingesteld op 150 procent
Een van de manieren waarop Microsoft het schaalprobleem probeert op te lossen, is met de Windows App Store. Ontwikkelaars die hierin hun programma's plaatsen, moeten aan diverse eisen voldoen. De apps moeten bijvoorbeeld probleemloos gebruikt kunnen worden op verschillende soorten apparaten met verschillende schermgroottes en resoluties. Kortom; de 'universal apps' moeten perfect kunnen schalen. Dat is in de praktijk ook het geval. Alle apps uit de Store draaien perfect in combinatie met een 4k-monitor, zonder dat je iets hoeft in te stellen. De kans is echter klein dat al veel van je favoriete software naar een Windows 10 universal app is overgezet.
Zodra je software opent die geen onderdeel is van het besturingssysteem of die niet in de Windows Store staat, is het niet meer de verantwoordelijkheid van Microsoft om te zorgen voor een goede weergave bij een hoge pixeldichtheid, maar van de desbetreffende softwaremaker. In de praktijk zijn de resultaten hierbij nog zeer wisselvallig. De meeste programma's schalen mee met de instelling die je in Windows geeft, maar zijn vaak niet voorzien van specifieke grafische assets voor hoge resoluties. Dat resulteert in een minder scherpe weergave, maar menu's worden in ieder geval niet onwerkbaar klein.
Enkele programma's trekken zich helemaal niets aan van het ingestelde schaalniveau en geven de interface pixel voor pixel weer. Dat is bijvoorbeeld het geval bij Battle.net van Blizzard. Op een 27"-monitor met een 4k-resolutie resulteert dat in een bijna niet te lezen interface. Op kleinere schermen zal de tekst daadwerkelijk onleesbaar zijn. Ook Bridge, een onderdeel van Adobe's Creative Cloud-suite dat gebruikt kan worden om foto's te beheren, blijkt helemaal niet mee te schalen. In de praktijk zijn we dergelijke programma's niet veel tegengekomen, maar het kan zeer storend zijn.
/i/2000919653.jpeg?f=imagenormal)
Adobe Photoshop CC schaalt niet mee met de gekozen Windows-instelling. Dat resulteert in een interface met piepkleine elementen.
Zelfs bij professionele software voor beeldbewerking is de ondersteuning van hoge resoluties niet perfect. Wie Adobe Photoshop CC start op een 4k-scherm krijgt eerst piepkleine menu's te zien. De beeldbewerkingssoftware schaalt zijn interface niet automatisch. Door in het menu UI-scaling in te schakelen is dat wel mogelijk, maar er is alleen een schaalniveau van 200 procent, wat juist weer een erg grote interface oplevert als je op een 27"-monitor werkt. Opvallend is dat andere programma's in de Creative Cloud-suite, zoals Premiere Pro en Lightroom, wel probleemloos omgaan met een hoge resolutie en goed meeschalen met het ingestelde schaalniveau van Windows.
Ook alle moderne browsers die we getest hebben weten prima om te gaan met het aangegeven schaalniveau. De interface van Chrome, Edge en Firefox wordt automatisch vergroot en ook webpagina's worden met de in Windows ingestelde vergroting weergegeven. Dat resulteert in een goed leesbare tekstgrootte, die veel scherper is dan op monitors met een lagere resolutie. Iedere afzonderlijke letter wordt immers opgebouwd uit meer pixels. Logo's en afbeeldingen op websites kunnen wat onscherp ogen, want de meeste websites voorzien niet in speciale graphics met een hogere resolutie en dus worden afbeeldingen uitgerekt. In de praktijk is dat niet erg storend. Het voordeel van de scherpe tekst blijft en dat is een duidelijke vooruitgang.
/i/2000919655.jpeg?f=imagenormal)
Letters worden in de interface van Steam bij gebruik van schalen uitvergroot en daardoor onscherp.
Browsers zoals Chrome renderen tekens daadwerkelijk met meer pixels.
Schaalniveau kiezen
Afhankelijk van de schermgrootte en je eigen voorkeur kies je een schaalniveau. Windows 10 is instelbaar van 100 tot 400 procent in stappen van 25 procent en voor wie dat niet genoeg vrijheid biedt, is er bij de geavanceerde beeldscherminstellingen een mogelijkheid te vinden om een aangepast schaalniveau tot op de procent nauwkeurig in te stellen.
Windows of programma's pixel voor pixel weergeven met een resolutie van 3840x2160 pixels op een scherm van 23,8" levert extreem kleine teksten en menu's op. Een schaalniveau instellen is absoluut vereist om met deze pixeldichtheid te kunnen werken. Door het schaalniveau op 200 procent in te stellen krijgen alle elementen in beeld dezelfde grootte als wanneer je een 1080p-monitor op 100 procent weergave bekijkt. Wil je iets meer informatie in beeld, zonder dat alles meteen erg klein oogt, dan is 175 procent een goed werkbare tussenstap voor dit schermformaat.
Voor 4k-monitoren met een diagonaal van 27" of 28" zal een niveau van 150 procent in de praktijk voor de meeste gebruikers ideaal zijn. Alle elementen worden dan op het scherm getoond met eenzelfde grootte als wanneer je een monitor met een resolutie van 2560x1440 pixels gebruikt zonder de schaalgrootte te veranderen. Bij het iets grote schermformaat van 31,5" kun je de vergroting een stapje terugschroeven en voor 125 procent kiezen. Als de monitor verder van je af staat, werkt een percentage van 150 waarschijnlijk prettiger. Bezitters van de 40"-ultra-hd-monitor van Philips zullen wellicht hun scherm instellen op 100 procent, maar die monitor heeft dan ook een pixeldichtheid die vergelijkbaar is met die van 1080p- en 1440p-monitoren.
Monitoren met verschillende resoluties
Sinds de komst Windows 10 is het mogelijk om het schaalniveau per monitor in te stellen. Dat is handig als je schermen met een verschillende pixeldichtheid gebruikt. Zet je bijvoorbeeld een 27"-monitor met een 1440p-resolutie naast een 27"-scherm met een 4k-resolutie, dan kun je er eenvoudig voor zorgen dat beeldelementen op beide schermen op gelijke grootte worden weergegeven. Dat doe je door de resolutie van het 4k-scherm te schalen naar 150 procent en het 1440p-scherm op 100 procent te laten staan. Hoewel dat op het eerste gezicht prima lijkt te werken, valt in de praktijk op dat de scherpte van een van de monitoren afneemt. In onze praktijktests lukte het nooit om beide monitoren net zo scherp te krijgen als wanneer we ze afzonderlijk zouden gebruiken. Te allen tijde werd het beeld op een van de twee monitoren onscherp weergegeven. De oorzaak hiervan is onduidelijk, maar het maakt de nieuwe functie zo goed als onbruikbaar.
Stel je het schaalniveau op beide schermen gelijk in, dan is de combinatie van monitoren met verschillende resoluties geen probleem. Als je schermen met een verschillende pixeldichtheid naast elkaar gebruikt, is dat echter niet wenselijk. Iconen en andere elementen, zoals menu's, zijn dan niet van dezelfde grootte.
/i/2000919649.jpeg?f=imagenormal)
Dit screenshot toont twee 4k-monitoren. Het linkerscherm , een 15,6"-laptop, is ingesteld op een schaalniveau van 200 procent. Het rechterscherm, een 27"-monitor, is ingesteld op 150 procent. De tekst is niet optimaal scherp op de 27"-monitor, vanwege de verschillende schaalniveau's.
Gamen op een 4k-monitor
Om maar met de deur in huis te vallen: ben je een fanatieke pc-gamer, dan is een 4k-monitor waarschijnlijk niets voor jou. Er zijn momenteel nog geen 4k-schermen met een refreshrate hoger dan 60Hz en bovendien is het zelfs met een high-end pc en de duurste videokaarten nauwelijks mogelijk om moderne games vlot te draaien op een resolutie van 3840x2160 pixels. Dat blijkt wel uit de onderstaande benchmark, afkomstig uit onze review van de AMD R9 Fury X. Het testsysteem met een Intel Core i7-4960X en de snelste gpu's weet in The Witcher 3 op medium-instellingen nauwelijks soepele framerates te leveren. Om een constante 60fps te halen of de hoogste instellingen te gebruiken zul je diep in de buidel moeten tasten voor een sli- of crossfire-opstelling van verschillende videokaarten.
The Witcher 3 - 3840x2160 - Medium |
Videokaart |
Minimum- / gemiddelde framerate in fps, hoger is beter |
Asus GTX Titan X |
******
+
**
37,0 / 46,0 |
Nvidia GTX 980 Ti |
*****
+
**
36,0 / 45,6 |
AMD R9 Fury X |
*****
+
*
36,0 / 43,6 |
MSI R9 390X Gaming OC |
****
+
*
28,0 / 35,1 |
Nvidia GTX 980 |
****
+
*
27,5 / 34,2 |
Inno3D GTX 970 |
***
+
*
23,0 / 28,9 |
Sapphire R9 295X2 |
***
+
*
18,5 / 24,2 |
Oplossing
Het feit dat de meeste games niet soepel in 4k te spelen zijn en dat er geen 4k-monitoren met een hoge refreshrate op de markt zijn, betekent overigens niet dat alle mensen die graag gamen het aanschaffen van een 4k-scherm uit hun hoofd moeten zetten. Waarschijnlijk kan een grote groep pc-gamers prima leven met 60Hz en bovendien is het niet noodzakelijk om games op de native resolutie van 3840x2160 pixels te spelen. Heb je bijvoorbeeld een videokaart als de GTX 970 of R9 390, dan zijn de meeste spellen goed speelbaar met een resolutie van 2560x1440 pixels. Dit formaat wijkt echter af van de daadwerkelijke resolutie van een uhd-scherm en de vraag is of dit nadelige gevolgen oplevert voor de beeldkwaliteit.
Om dat in de praktijk te ervaren, hebben we Tomb Raider (2013) gespeeld op twee 27"-monitoren: de Dell P2715Q met 3840x2160 pixels en de Dell U2713H met een resolutie van 2560x1440 pixels. In beide gevallen hebben we de resolutie van het spel ingesteld op 2560x1440 pixels. In de praktijk is er nauwelijks verschil in scherpte te zien, hoewel we op de 4k-monitor afwijken van de native pixelresolutie. Omdat de pixels zo klein zijn, levert het gebruik van de afwijkende resolutie geen storende effecten op bij het weergeven van 3d-beelden. Ook menu's en tekst zien er niet zichtbaar minder scherp uit dan wanneer we het spel op het 1440p-scherm spelen. Op een kleinere monitor met een diagonaal van 24" zal het gebruik van afwijkende resoluties ook weinig problemen opleveren, de pixels zijn dan immers nog kleiner.
Oudere en minder veeleisende games
Naast de nieuwste grafische toppers zijn er tal van games die minder veeleisend zijn als het op grafische rekenkracht aankomt. Ook zijn er veel oudere spellen die nog populair zijn en vandaag de dag waarschijnlijk zonder al te veel moeite in 4k gedraaid kunnen worden. We namen de proef op de som met een aantal van dit soort games en over het algemeen lijken veel daarvan goed voorbereid te zijn op de 4k-resolutie. Ze ondersteunen niet alleen de hoge resolutie, maar laten teksten en menu's ook goed schalen. We probeerden bijvoorbeeld Prison Architect, Guacamelee en The Walking Dead. Dergelijke 2d-games vragen weinig van de grafische kaart, maar zien er in 4k beduidend scherper uit dan wanneer je ze in full-hd-resolutie speelt. Het is niet zo dat alles ineens prachtig oogt op 4k. Texturen worden vaak uitvergroot, want die zijn niet altijd in hoge resoluties aanwezig.
/i/2000919665.jpeg?f=imagenormal)
Prison Architect in 5k-resolutie van 5120x2880 pixels.
Bugs
Hoewel games grotendeels vrij goed overweg lijken te kunnen met een hoge resolutie, zul je waarschijnlijk af en toe problemen tegenkomen. Zo zagen we bij Ori and the Blind Forest in het menu wel een optie om de resolutie in te stellen op 3840x2160 pixels, maar hierop klikken leverde geen enkel resultaat op. Het bleek niet mogelijk om de resolutie hoger dan 2560x1440 pixels in te stellen. De oorzaak bleek te liggen bij het door ons ingestelde schaalniveau van 150 procent in Windows. Dit probleem, dat waarschijnlijk bij diverse games kan optreden, is op te lossen door het exe-bestand van de desbetreffende game op te zoeken en bij de eigenschappen in het compatibiliteitsmenu aan te geven dat het programma niet geschaald mag worden. Nadat we dit gedaan hadden, konden we probleemloos van de game in 4k-resolutie genieten.
Ook zijn er games die simpelweg geen mogelijkheid bieden om een 4k-resolutie in te stellen. Dat bleek het geval bij het grafisch eenvoudige spel Limbo, dat helemaal geen instelopties heeft, maar ook bij Pro Evolution Soccer 2016. De hoogste resolutie is 2560x1440 pixels, al zijn er wel omwegen om toch in een hogere resolutie te kunnen spelen. Tegenhanger FIFA 2016 biedt wel officieel de mogelijkheid om in 4k te voetballen. Hoewel we in de praktijk geen onoverkomelijke obstakels zijn tegengekomen, is het verstandig om als je een bepaalde game graag speelt, vooraf te onderzoeken of het spel goed overweg kan met een 4k-monitor.
Kopen of afwachten?
Hoewel de eerste 4k-monitoren al in 2013 op de markt kwamen, zijn monitoren met een hoge pixeldichtheid nog lang geen gemeengoed. Er is inmiddels een behoorlijk aanbod en de prijzen zijn flink gedaald, maar van een grote omarming, zoals bij tv's het geval lijkt te zijn, is nog geen sprake. Dat is te begrijpen gezien de matige ondersteuning van software en de benodigde grafische rekenkracht om optimaal gebruik te maken van de hogere resolutie in games. Het maakt het beantwoorden van de vraag of investeren in 4k nu verstandig is niet eenvoudig.
Een 4k-monitor is nog niet voor iedereen geschikt. Spendeer je echter veel tijd achter je pc, dan is het grotendeels een absoluut genot om te werken achter een scherm met een hoge pixeldichtheid. Wel zul je af en toe eigenaardigheden tegenkomen. Bovendien zijn problemen met schalen nog lang niet de wereld uit en is het de vraag of dat ooit het geval zal zijn. Daarvoor moeten alle softwaremakers hun programma's geschikt maken voor hoge resoluties. Toch zouden wij de huidige minpunten voor lief nemen in ruil voor de hoge scherpte. Heb je eenmaal een tijd achter een 4k-monitor gewerkt, dan is het niet prettig om weer achter een 'gewoon' scherm aan te moeten schuiven.
/i/2000919669.jpeg?f=imagenormal)
Macrofoto van een 27"-monitor met 3840x2160 pixels
Toekomst: 4k op 120Hz, 5k-singlestream en oledmonitoren
Hoewel je altijd wel kunt wachten tot er iets beters op de markt komt, is er momenteel een techniek die wel degelijk het wachten waard kan zijn: displayport 1.3. Waarschijnlijk komen Nvidia en AMD in de tweede helft van 2016 met videokaarten die over de nieuwste displayport-versie beschikken. Deze aansluiting heeft een hogere bandbreedte en dat maakt 4k-monitoren met 120Hz mogelijk. Ook zullen er met de komst van displayport 1.3 waarschijnlijk 5k-monitoren verschijnen die niet langer met de multistream-techniek gebruikt hoeven te worden. AMD heeft al uitgesproken dat het verwacht dat dergelijke schermen in de tweede helft van 2016 op de markt komen. Waarschijnlijk tegen forse prijzen, maar voor wie een grote investering in een 5k-scherm wil doen, is het vermoedelijk het wachten waard.
Oled is en blijft voorlopig toekomstmuziek. Dat de beeldschermtechniek fantastische beelden oplevert, weten we al jaren. Hoewel computerfabrikanten nu de eerste stappen zetten door oledpanelen toe te passen in laptops en in een enkele monitor, zijn er echter geen aanwijzingen dat er binnen afzienbare tijd een prijsdoorbraak zal plaatsvinden. De kans lijkt groot dat oledmonitoren in de komende jaren nog duur en zeldzaam blijven.
Conclusie
Het aanschaffen van een 4k-monitor blijft nog iets voor early adopters, maar wat ons betreft is het op dit moment in ieder geval niet meer verstandig om veel geld te investeren in een monitor met een resolutie van 1920x1080 of 2560x1440 pixels. Alleen als je een fanatieke gamer bent en je een verversingssnelheid van 120Hz of hoger vereist, of als je een grafische professional bent en perfecte kleurweergave belangrijker is dan scherpte, zijn dergelijke high-end monitoren nog interessant. Voor alle andere gebruikers is een 4k-monitor nu een prima investering waarvan je nog jarenlang plezier kunt hebben.