Een tweaker die in de jaren tachtig of negentig is geboren, is er waarschijnlijk weleens mee in aanraking gekomen: Nederlandstalige educatieve videogames. Bij velen kunnen games als RedCat, A2 Racer, Freddi Fish, Thuis in het Milieu, Lingo, Pajama Sam en wellicht Anky van Grunsven - Het Mysterie van de Verdwenen Paarden diepgewortelde herinneringen opwekken. De kans dat diezelfde games anno 2024 nog speelbaar zijn, is echter ontzettend klein. Althans, ware het niet dat de 34-jarige Kenney Vleugels, professioneel bekend onder zijn voornaam, het Nationaal Archief Educatieve Games heeft opgericht om dit heel specifieke stukje Nederlandse geschiedenis te bewaren.
Herberg van nostalgie
De drijfveer voor Kenney is nostalgie, legt hij tegenover Tweakers uit in het kantoor van zijn gameassetontwikkelstudio, die ook dienstdoet als fysiek archief. "Als kind mocht ik geen gewelddadige games spelen van mijn ouders, dus moest ik naar de boekenhandel of bibliotheek om aan games te komen. Daar kwam ik voor het eerst in aanraking met educatieve spellen."
Hij zal niet de enige zijn met mooie herinneringen aan deze vrij specifieke stroming van videogames. Hij is wel de enige, met hulp van een hoop vrijwilligers, die de betreffende games op deze schaal bewaart. "Ik las enkele jaren geleden de droevige constatering dat bijna alle oude games tegenwoordig niet meer speelbaar zijn." Kenney verwijst naar de stelling van de Video Game History Foundation dat 87 procent van alle 'klassieke games' verloren is gegaan. Zijn nostalgie in combinatie met het aanhoudende verdwijnen van oude videogames gaf hem de motivatie om het Nationaal Archief Educatieve games op te richten.
Van individuele kringloopjager tot community
Hoe sticht je een archief? Dat gaat in eerste instantie precies zoals je waarschijnlijk al verwacht. Kenney begon halverwege 2021 met het initiatief en kwam in kringloopwinkels en op vlooienmarkten hier en daar een oude educatieve game tegen. "Niet lang daarna startte ik een Discord-server en zette ik een bericht op Reddit. Mensen begonnen me games te sturen en communityleden gingen informatie met elkaar uitwisselen, bijvoorbeeld krantenartikelen uit die tijd." Intussen bestaat de community uit meer dan tien dagelijks actieve vrijwilligers die naar de tot dusver verloren educatieve games speuren. Tweakers heeft overigens een vergelijkbaar forum waar leden elkaar helpen bij het opsporen van verloren en deels vergeten games.De achiefcommunity bestaat uit meer dan tien dagelijks actieve leden
De vrijwilligers van Kenney vullen het alsmaar uitdijende archief aan met twee fundamenteel verschillende soorten materiaal. Op locatie staan ruim 750 fysieke, gesealde dvd- en cd-hoesjes waar in bijna alle gevallen het originele schijfje in zit. Grofweg een kwart van deze titels kan, mits ze niet meer legaal te koop zijn, via het archief als ISO-bestand gedownload en gespeeld worden. Gamebestanden worden door het Internet Archive gehost.
Wellicht net zo bijzonder is het digitale archief van in totaal ruim 1200 titels. "Er is geen database met dit soort games, dus we moeten eerst ontdekken dat zo'n spel bestaat. Soms weten we vervolgens niet zeker of een game wel is uitgebracht of is geannuleerd. Die stomme reclameboekjes die je altijd bij games kreeg, zijn voor ons een goudmijn, want daarin staat welke titels er allemaal zijn uitgebracht."
Gameplay
Er is nog een derde vorm waarin de educatieve games worden opgeslagen: als gameplayvideo's. Vrijwilliger en youtuber Dosgamert publiceert regelmatig gameplay van oude games, waaronder educatieve spellen. Volgens Kenney is het archief soms letterlijk de enige partij die gameplay van een dergelijke game online zet. Hij beschrijft het als enige publiceren van een spel als de 'ultieme kick'. Menige titel in het archief produceert slechts één relevant Google-resultaat: de desbetreffende archiefpagina van het Nationaal Archief Educatieve Games.
Grijze piraterij
Het vinden van de games is in praktijk de grootste uitdaging, maar het juridisch grijze gebied van het archief mag ook niet onderschat worden. Kenney legt uit: "Auteursrecht is heel streng en het archiveren van content is in de wet voor zover ik weet niet uitgezonderd. Daarom is elke game die ik online zet, eigenlijk illegaal." Om diezelfde reden is subsidie aanvragen voor het archief volgens de initiatiefnemer ook geen optie."Elke game die ik online zet is eigenlijk illegaal."
Titels in het archief worden zoals vermeld namelijk niet alleen met naam en enkele screenshots gedocumenteerd, maar waar mogelijk ook gratis aangeboden als digitale download. Tenminste, mits de game niet meer verkocht wordt en met de disclaimer dat een copyrighteigenaar altijd mag verzoeken om een game te laten verwijderen. Hij redeneert: "Moreel vind ik het niet fout wat ik doe en rechthebbenden lijken het daarmee eens te zijn. Ik heb nog nooit een verzoek gehad om een game te verwijderen. Sterker nog, sommige gamestudio's contacteren ons juist en bieden andere games aan ter archivering."
Dat juridisch grijze gebied heeft volgens Kenney zowel voor- als nadelen. Enerzijds stelt deze positie hem in staat om op grote schaal titels te archiveren, terwijl 'officiële' archieven als de Koninklijke Bibliotheek en het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid slechts enkele games in hun archief hebben opgenomen vanwege de juridische haken en ogen die aan dit proces verbonden zijn. Anderzijds zou een rechthebbende technisch gezien altijd gelijk krijgen. "Eén rechtszaak zou de facto het einde van het archief betekenen." De initiatiefnemer voegt daaraan toe hij hoopt dat rechthebbenden daarom altijd gewoon eerst contact opnemen om een eventueel geschil buiten de rechtszaal op te lossen.
Archiveren is rippen
Kenney is desondanks zeer open over het proces van archiveren, dat feitelijk neerkomt op het rippen van gamekopieën om zelf een digitale kopie in handen te krijgen. Dat is wellicht niet zo makkelijk als je zou denken. "Schijfjes takelen af. We hebben het over games van soms wel dertig jaar oud, dus het is geen gegeven dat we een volledige kopie van één exemplaar kunnen maken." Het team moet daarom soms verschillende gekopieerde exemplaren combineren tot een volledige digitale versie van een game.
Uit de verschillende dvd's, of in genoeg gevallen ook cd's, destilleert het collectief de gamebestanden, die als neveneffect een inkijkje geven in de game-industrie van weleer. Kenney merkt vanuit zijn dagelijkse werk als gameassetmaker op: "Vroeger werden bitmaps gewoon los op het schijfje gezet en kun je de individuele assets gewoon lezen. Tegenwoordig wordt alles gecomprimeerd." Hij voegt daaraan toe dat desondanks niet alles zomaar uit te lezen valt. Davilex, de maker van onder meer de RedCat- en A2 Racer-series, gebruikte een eigen bestandstype voor gameassets. "We hebben iemand ingehuurd om dit bestandstype te reverse-engineeren."
Een verloren medium
Campagnegames
Kenney toont Tweakers ook een selectie aan heel specifieke educatieve games die deel uitmaakten van een campagne. "Stichting Batterijen gaf mensen eind jaren negentig de game Battery Check bij het inleveren van lege batterijen. Iets later gaf SLO de game Van Groot Gewicht uit om kinderen te leren omgaan met vrachtauto's in het verkeer. Alberto diende een campagne van de overheid, specifiek over kinderen in het verkeer."
Daarnaast waren educatieve games soms een manier om commerciële producten te ondersteunen. Denk aan de games Yogho! Yogho! bij de zuiveldrank, Cheestrings bij de kaassnacks, en De Schippers van de Kameleon bij een pot pindakaas en ter ondersteuning van de gelijknamige film.
Met andere woorden, tijden zijn veranderd en tegenwoordig worden games op een heel andere manier gemaakt dan in de hoogtijdagen van educatieve games. Dat neemt volgens Kenney niet weg dat het bewaren van deze games van groot cultureel belang is. "Er worden nog wel volop educatieve games gemaakt, ook voor de Nederlandstalige markt, maar naar mijn mening is de kwaliteit sterk afgenomen. Vroeger stond de game voorop en werden personages goed uitgewerkt. Kun je je niet inleven in een rode kater? Dan heb je pech." Hedendaagse educatieve games zijn volgens de initiatiefnemer blanco, met weinig karakter.
Hij geeft daarentegen ook enkele spraakmakende voorbeelden van hoe gameontwikkeling op een positieve manier veranderd is. "Soms kom ik games tegen waarin de makers culturen stereotyperen of zelfs racistische karikaturen gebruiken. Daar kunnen we van leren; we moeten deze voorgaande misstappen niet willen censureren."
Een andere kanttekening is de daadwerkelijke leerzaamheid, redeneert Kenney. Hij toont Tweakers bijvoorbeeld enkele vroege RedCat-games waarin de iconische rode kater met een groot machinegeweer rondloopt: niet echt kindvriendelijk. Die games werden per slot van rekening door de Rabobank uitgegeven. "Of wat dacht je van de A2 Racer-games; hoe educatief is het eigenlijk om te leren dat je zo snel mogelijk over de snelweg moet racen?" De archivering van deze twee gamereeksen van ontwikkelaar Davilex dienen volgens de initiatiefnemer overigens een groter cultureel belang.
Desondanks is het gamen en tegelijk een beetje leren een herinnering die menige gamer koestert, aldus Kenney. Op de vraag of mooie jeugdherinneringen aan games weleens vernietigd worden na de bittere realisatie dat ze niet zo mooi en goed zijn als ze in ons geheugen waren, antwoordt de initiatiefnemer: "Het doel is uiteindelijk om games bij zoveel mogelijk mensen te krijgen; spellen moeten voor altijd gespeeld kunnen worden. Of je dat ook daadwerkelijk doet, moet iedereen zelf weten. Dat het kan, is hoe dan ook essentieel."
Toekomst van gamepreservatie
Na zo'n drie jaar is het Nationaal Archief Educatieve Games volgens Kenney goed op weg om het grootste deel van de nog beschikbare lokale nichegames te archiveren. Intussen denkt hij na over een eventueel volgend project. Wijzend naar een trolley met tenminste nog eens honderd niet-gearchiveerde games, stelt hij: "Dat zijn allemaal spellen waarvan je kunt zeggen dat ze niet educatief zijn en dus niet in dit archief thuishoren. Daarom wil ik misschien hierna alle 'overige' Nederlandse games gaan archiveren." Tot die tijd lopen Kenney en zijn vrijwilligers regelmatig over een rommelmarkt om tot dan toe verloren stukjes educatieve gamegeschiedenis te herontdekken.