Chipfabriek Samsung ligt stil na korte stroomuitval

Een stroomstoring van een minuut heeft de dram- en nand-productie van Samsungs chipfabriek in Hwaseong tijdelijk lamgelegd. De productiestop van twee tot drie dagen kan het bedrijf miljoenen euro's kosten.

Het Koreaanse Yonhap meldt dat de storing in de fabriek in Hwaseong, zo'n zestig kilometer onder Seoel, ongeveer een minuut duurde. Samsung onderzoekt de getroffen productielijnen en verwacht dat de dram- en nand-productie twee tot drie dagen na de storing hervat kan worden. Er zou weinig schade aan apparatuur door de storing zijn.

De oorzaak lag bij een incident bij een nabijgelegen onderstation in het stroomnet, waardoor de hele wijk rond de fabriek zonder stroom kwam te zitten. Samsungs S3-locatie in Hwaseong is een van 's werelds grootste faciliteiten voor chipproductie. Het bedrijf maakt er nand, dram en processors.

Vorig jaar leidde een stroomstoring bij Samsungs chipfabriek in Pyeongtaek volgens Yonhap tot 50 miljard won, omgerekend 38,57 miljoen euro, schade.

Samsung chipfabriek Hwaseong

Door Olaf van Miltenburg

Nieuwscoördinator

01-01-2020 • 14:23

129

Reacties (129)

129
124
75
14
0
38

Sorteer op:

Weergave:

Het probleem is dat de uitval van honderdsten van seconden al problemen kan veroorzaken in meetapparatuur. Dan is uitwijk geen optie (duurt gewoon langer) en een eigen centrale ook geen optie (want kan ook falen).
Als bij ons in de fabriek we een glitch hebben kunnen we veel van de spoelen afschrijven omdat ze niet meer volgens specificatie zijn gewikkeld. Modernere DC apparatuur is er wat minder gevoelig voor dan ouder AC spul maar als het nauw luistert is het al snel overnieuw beginnen. Dus bij een Chipfabriek snap ik dat het gelijk een enorme stap achteruit is.
Zal ik de deur dan maar intrappen? "Was er geen noodstroomvoorziening?"
heb je toch flinke nodig , dit is stroom verbruik nxp nijmegen , 205 miljoen kWh. bron
Waar wil je die vandaan halen? Die chipmachines hebben echt immens veel energie nodig, dat ga je niet opvangen met een paar accu's.
Een eigen energiecentrale om daarmee zoveel mogelijk kritische productieprocessen van stroom te kunnen blijven voorzien. Zo wordt de noodstroomvoorziening voor vele faciliteiten zoals bijvoorbeeld ziekenhuizen ook geregeld. Klapt de wijkstroom eruit, dan neemt de eigen stroomvoorziening het over. Een kosten-baten analyse zal uiteraard hiervoor al wel gedaan zijn, maar technisch onmogelijk zou het in ieder geval niet hoeven te zijn.

@Blokker_1999 Zoals al aangegeven, een kosten-baten analyse zal hierop al wel gedaan zijn en dus niet rendabel zijn.

@Finger Meer offtopic. Maar de OK's staan in ziekenhuizen gelukkig wel op de lijst van locaties die op de noodstroom blijven draaien, net als bijv. IC's, interventiekamers, etc. Reeds draaiende operaties e.d. kun je tenslotte niet uitstellen.

[Reactie gewijzigd door psychodude op 23 juli 2024 17:27]

En wat moet die eigen centrale kosten? In ziekenhuizen kom je met enkele dieselgeneratoren toe en heb je alsnog batterijen in kritieke apparatuur om de tijd dat die generatoren nodig hebben om op te starten te overbruggen. En dan gaat het ook nog eens om levensreddende maatregelen. Hier heb je nu een verlies van 50 miljoen euro. Maar hoe vaak valt zo een stroomstoring voor? En is het dan wel opportuun om te investeren in de nodige faciliteiten om die onderbreking op te vangen?
Het gaat natuurlijk alleen om de vitale processen die door moeten draaien over een hele korte tijd . Daar heb je een paar megawatt voor nodig, die razendsnel kan worden geleverd. Musk heeft in honderd dagen in Australia een 100 megawatt battery farm neergezet. De kosten waren 90.6 million AUD wat ongeveer $60 mln is. Dus laat dit eens $10mln kosten. Onhaalbaar?

[Reactie gewijzigd door Elefant op 23 juli 2024 17:27]

Deze fabs trekken ook rond de 100MW, dus de kosten zijn rond de US$60M voor de accu's en inverters. Dan nog een setje aggregaten, en je bent weer tientallen miljoenen verder. Ook wil je periodiek testen en onderhoudplegen, moet je ruimte vinden voor deze enorme installatie, en dan blijkt dat uiteindelijk het rendement van een noodstroomvoorziening negatief is.
Maar 40% daarvan is voor het prodcutieproces, praat je over 25mln, laat het 40 mln in totaal zijn (Ze hebben nu in twee jaar al meer schade). Schrijft je het af over 10 jaar is dat 4 miljoen per jaar. Zet er wat windmolens naast die energie produceren zoals in Australie en gebruik die energie weer en het betaalt zijn kosten terug, zelfs zonder black-outs. In Austrtalië is het ruim winstgevend. Moet geen probleem zijn met de 65miljard die Samsung nu in nieuwe fabs investeert.

[Reactie gewijzigd door Elefant op 23 juli 2024 17:27]

Productiekosten moeten ook gewoon betaald worden, ik snap niet waarom je die 40% eraf haalt.
Die vorige storing was in een andere fab, dus die doet er niet toe in de berekening.
En windmolens... Heb je de foto bij dit artikel bekeken? Dat gaat hem niet worden.
Waar zijn de operationele kosten? Een on-line UPS heeft een efficientie van achterin de 90%, je zal dus ook constant enkele MWs verstoken aan stroom. Ook niet gratis.

Denk je nou écht dat Samsung zelf niet snugger genoeg was om een kosten-baten analyse te doen van al dan niet een back-up stroomvoorziening implementeren?
Het is natte vingerwerk, maar volgens mij kan het er ruim uit.

gemiddeld 40% van de electriciteit in een plant wordt gebruikt voor productie, in principe hoeft alleen daarvoor een noodvoorziening worden getroffen. zie: "Semiconductor Fabs: Chipping Away at Wasted Energy"
Facility Infrastructure: As technology evolves, companies rush to bring the latest products to market. Smaller feature sizes require cleaner manufacturing environments, increasing the energy used by HVAC systems (air movement and filtering). On average, the energy consumed to run facility systems (HVAC systems, nitrogen plants, lighting, and water treatment components) accounts for approximately 60% of the total energy consumption.

Manufacturing/Process Tools: Naturally, energy is needed to operate the manufacturing equipment/process tools. This accounts for approximately 35% – 45% of a fab’s energy consumption:
Dan zou je dus aan 40MWh gemiddeld genoeg hebben voor een 100Mwh plant. Daarbij is nog de vraag hoeveel tijd je wil overbruggen. De meeste stroomstoringen zijn vrij kort. De 100MWh backup capaciteit in Australia is gebaseerd op vele vele uren misschien wel dagen stroom te leveren. Over een kortere tijd kan die vast veel meer leveren. Als je die tijdsduur niet nodig hebt, kun je wederom toe met minder. Stel dat je maar de helft van de tijd hoeft te overbruggen (kan ook best 1% zijn), dan wordt het grof gesteld 0,4 x 0,5 x $56mln=11,2 mln (zeg 16 mln omdat vaste kosten niet geheel mee schalen). In praktijk gebruik je een grotere capaciteit voor meerdere plants. Met een 100Mwh backup ala Australia kan je niet één maar maar meerdere fabs (Ze liggen vaak bij elkaar) voorzien van backup stroom.

Daarbij is het een beetje dom om die battery backup plant het hele jaar duimen te laten draaien. Nee wat je doet is, is net als in Australië er een flinke windmolen bij zetten die stroom produceert en het overschot lever je terug aan het elektriciteitsnet. In Australie worden de aanlegkosten van de 100MWh plant in 3 jaar terugverdiend! zie "South Australia's Tesla battery on track to make back a third of cost in a year". Ofwel zo een backup plant hoeft helemaal niets te kosten maar kan geld opleveren.

In praktijk draai je de zaak om en maak je het zo dat je de eigen stroomvoorziening via de accu's de stroom levert voor de productie, en elektriciteitsnet aanvulllend werkt en zorgt dat de accu's atlijd voldoende vol blijven. Het elektricitieitsnet is dan de backup voor de winduitval. Op die manier is er geen overschakeling nodig bij storing in het elektriciteitsnet of windmolen. En als het elektriciteitsnet uitvalt kan je nog een hele tijd door en nog veel langer als het waait.

Die battery backup plants zijn iets nieuws maar zeker de moeite van het onderzoeken waard, niet alleen voor Samsung maar ook voor het elektriciteitsbedrijf. Natuurlijk is er een echte studie nodig maar volgens mij is er grote potentie. En nogmaals het is werkelijk peanuts bij wat die chipfabrikageplants verder kosten.

[Reactie gewijzigd door Elefant op 23 juli 2024 17:27]

Klein detail: Ik moet morgen geen 100MWh bij mij thuis beginnen gebruiken denk ik. Mijn leverancier zal hier vermoedelijk speciale infrastructuur voor moeten aanleggen (ken er weinig van dus correct me if I'm wrong).

Jij stelt voor een eigen plant te zetten en mijn overschot aan de leverancier te verkopen. Ook hier weet ik niet of dat "bij mij thuis" zonder net aanpassing zou gaan, met die hoeveelheid.

En ik denk niet dat ze die kosten voor mij gratis gaan maken. Dus een groot deel van de "energiekost" gaat blijven.

En dan de back-up. Want de leverancier zal mijn overschot moeten verkopen, maar ook altijd moeten klaar staan om mijn volledig gebruik op te vangen indien mijn plant offline gaat.

Dus, ze moeten mij betalen voor mijn overproductie (die ze wel beschikbaar moeten hebben zodat mijn buren nog stroom hebben wanneer ik down ga) en mijn verbruik kunnen opvangen. Dit is geen woonkamer waar even een extra lampje gaat branden, ik denk dat deze standby kosten voor meer dan 100% van mijn verbruik (verbruik+overproductie) wel eens hoger kunnen liggen dan gewoon 100% van het net trekken (zoals ze nu doen, met contracten voor levering en infrastructuur, die er altijd moet zijn) en mijn overproductie niet verkopen.
Voor jou thuis niet. Maar Samsung staat ongeveer gelijk aan Korea BV. Sowieso moeten ze voor zo een bedrijf al een extras centrale bouwen. Wist je dat in Nederland grote corporaties stroom voor halve prijs hebben? Ja, hoe kan het, geen belasting betalen, vrije markt en werkgelegenheid afbreken en toch zo veel invloed op de politiek hebben. Laten we maar zeggen dat ze hun geld extreem efficient besteden (alleen daar oliën waar het nodig is).

Als je de capaciteit nog twee maal groter maakt kan je het prima gebruiken om de elektriciteitsnet te balancen, dan lever je stroom overdag en laadt je 's-avonds bij. Dat is ook in het voordeel van de elektriciteitsbedrijven. Daar is die Australische centrale toch ook voor? Waarom zou iets wat de energie maatschappijen in Australie dient, niet dienen in Korea?

Wil je dit allemaal nu niet dan is er ook een alternatieve oplossing. Je beperkt je tot een oplossing voor korte stroom onderbrekingen, zeg zes minuten max, daarmee vang je de meeste al af. Je kan dan toe met een fractie van de capaciteit, je moet alleen zorgen dat de accu's in korte tijd extreem veel vermogen kunnen leveren. Toevallig worden die in Estland gemaakt. Ook dan moet je denk ik de stroomvoorziening middels de accu's laten lopen, waarbij je continu bijlaadt, omdat ik niet denk dat een noodvoorziening snel en soepel genoeg omschakelt.

[Reactie gewijzigd door Elefant op 23 juli 2024 17:27]

is niet rendabel want een onderbreking van een paar milliseconde verstoord het hele proces al, en is het al gebeurd...
Bij het universitair ziekenhuis Antwerpen hebben ze een eigen WKK centrale. De elektriciteit die ze daar mee opwekken is goedkoper dan de elektriciteit die ze inkopen van het stroomnet. Dus naargelang de situatie kan het wel degelijk rendabel zijn
Een WKK is alleen rendabel als je de warmte ook nodig hebt (warmte is zelfs het primaire product dat zo'n ding op moet leveren, de electricitiet is een leuke bonus). Je kan er donder op zeggen dat ze in een chipfabriek warmte zat hebben.
Ze kunnen die restwarmte dan toch weer verkopen aan bijv. de tuinbouwindustrie? Dan worden die via daar gevoed, is nog duurzaam ook.
Ze kunnen die restwarmte dan toch weer verkopen aan bijv. de tuinbouwindustrie?
Waar staat die fabriek? Bij die bv. tuinbouwindustrie? Is die daar wel? Hebben die wel extra warmte nodig? Zijn die ingericht voor een dergelijke warmte overdracht en is daar infra voor? Hoeveel zou het kosten om dat aan te leggen? Hoeveel zou het kosten om zo een centrale aan te leggen en hoe weegt dat op tegen de potentiële verliezen van een stroomstoring? Bij deze was de gemaakte schade miniem, bij een andere fabriek was die nog geen €40 miljoen. Kijk ook eens rond die fabriek, hoeveel ruimte is daar om een energie centrale neer te zetten, als dat al zou mogen. En dan ook nog eens de aanname dat een dergelijke centrale geen storing zou hebben...

Daarnaast is een fabriek een heel andere type stroomvreter dan een ziekenhuis, kijk eens naar het energieverbruik per kubieke meter, dat ligt velen malen hoger dan bij een ziekenhuis.
Warmte kan je gewoon omzetten in electriciteit. Net zoals je dat met wind of zonlicht kan.
Aardwarmte is wat duurder, maar verpest niet de horizon zoals windmolens. Aardwarmte is een ondergeschoven kindje (alleen omdat het wat duurder is).
Een business case van een ziekenhuis vergelijken met die van een commercieel bedrijf is vrij zinloos. Bij een ziekenhuis mag die zelfs negatief zijn. Daar spelen andere factoren een belangrijke rol.
Off topic: Als dat waar is, begin ik morgen nog een ziekenhuis. Wel gek dat er afgelopen jaren ziekenhuizen failliet zijn gegaan.
Een ziekenhuis is een ander type bedrijf, het is een essentiële dienst, daarom wordt daar anders mee omgesprongen. Winst maken zou men graag zien, maar verlies maken kan ook zonder problemen (maar dat kan ook bij veel bedrijven, zie AMD). Het issue is echter als ze in een negatieve spiraal terechtkomen waardoor er eigenlijk alleen maar zicht is op alleen nog meer verlies.

Bron: https://www.rtlnieuws.nl/...lliet-gaat-en-hoe-erg-dat

Zoals bij de IJsselmeerziekenhuizen is er bv. voor gekozen dat de enige die het kan overnemen een ander ziekenhuis is (St Jansdal) daarom is het ziekenhuis in Lelystad dan ook weer gewoon open.

Bron: https://www.stjansdal.nl/locaties

Met bv. het Slotervaart ziekenhuis was er eerst al een conflict tussen de curatoren en de gemeente over de verkoop, na onderhandeling met de nieuwe koper wordt het omgebouwd tot een modern zorgcentrum.

Bron: https://www.mcslotervaart...hoff_17_december_2019.pdf

Ondertussen is de oud directrice veroordeeld tot een gevangenisstraf van 15 maanden en mag ze ruim zes jaar een dergelijke functie niet meer uitvoeren, de kans dat ze daarna nog zo een functie krijgt is nihil, tenzij er ergens vieze spelletjes worden gespeeld...

Bron: https://www.parool.nl/ams...r-verduistering~b8b1c476/

Wat er hiermee dus bedoeld wordt is dat ook al raakt een ziekenhuis failliet, dit niet het einde van het ziekenhuis betekend.

Zo zijn er meer redenen waarom ziekenhuizen moeten sluiten en worden er vaak andere oplossingen gezocht, bv. het ZAN in Amsterdam Noord, wat tegenwoordig een hotel is: https://www.bovenij.nl/Bo...BovenIJ-geschiedenis.html
In elk geval zal het ziekenhuis een andere berekening maken dan Samsung. Samsung is hier gewoon het financiële risico aangegaan dat de stroom eruit klapt. Als daar mensen van dood gaan zul je er niet zo mee kunnen omspringen en kan ook een dure noodstroomvoorziening een goede keus zijn.
Mijn punt is, dat naargelang de situatie zelf energie opwekken wel degelijk rendabel / goedkoper kan zijn dan inkopen. En daarmee wordt je een stuk onafhankelijk en kan je dus netuitvallen opvangen.
Maar ook die installatie kan uitvallen.
Uit het artikel van t.net:
Vorig jaar leidde een stroomstoring bij Samsungs chipfabriek in Pyeongtaek volgens Yonhap tot 50 miljard won, omgerekend 38,57 miljoen euro, schade.

Als dit jaarlijks voorkomt en je bent tussen 30 a 50 miljoen euro per keer kwijt, heb je al redelijk wat budget om mee te spelen.
Dat zal vies tegen vallen. Dit soort fabrieken trekt rond de 100MW. Je moet dus rond de 120MW en 30MWh aan accu's hebben staan, 100MW aan inverters om van de accuspanning een nette netspanning te maken, plus 100MW aan generatoren. Dan nog elke 2 a 3 jaar de accu's vervangen, periodiek onderhoud en testen, om er vervolgens achter te komen dat je zelf wel genoeg energie kan produceren om door te draaien maar dat het drinkwaterbedrijf geen water meer kan leveren waardoor alsnog je processen plat gaan.
Je kan de noodstroom ook alleen aansluiten op de kritische onderdelen die moeten blijven draaien. Dat scheelt heel veel MW's.
Welke grootgebruiker kan er dan zonder pardon wegvallen in een chipfabriek? Het zijn juist de kritische stappen in het hele proces die ernorm veel energie slurpen.
De grootgebruiker waarvan een groot voorraad ligt kan uit. Grof gezegd: Je start met rauwe grondstoffen. Deze zet je ten eerste om in de grondstoffen die je echt wilt. Daarna komt de productie van het geheugen. Daarna de assemblage van het geheel.
Als je bijvoorbeeld genoeg grondstoffen heb om een paar uur door te gaan, dan kan je deel 1 loskoppelen van de noodvoorziening.
Als je assemblage een grotere capaciteit heeft dan productie van grondstoffen, dan kan je deze loskoppelen. Assemblage kan de opgebouwde voorraad op een latere tijdstip inhalen. Enzovoort enzovoort.
dat was 1 fabriek en er wordt niets gezegd over de frequentie. Ga er maar van uit dat dit veel minder dan 1x per jaar zo'n impact heeft. En dan zwijgen we nog over wat de bouw en het onderhoud kost van een centrale om de volledige fabriek draaiende te houden. Samsung is een van de grote megabedrijven in Zuid-Korea met quasi unlimited resources. Als het financieel rendabel zou zijn om een eigen centrale neer te zetten, dan hadden ze dat al lang gedaan.
Dat zou je wel denken, waarschijnlijk is de kans op beschadiging van de apparatuur de reden dat ze de boel plat leggen en eerst gaan controleren voordat het weer word opgestart, bij overschakelen op een backup heb je nog steeds die fluxatie gehad in de stroom toevoer en zullen ze het alsnog stil leggen om de boel te controleren.
Als je zelf een energiecentrale hebt, met redundante generatoren kun je zonder fluctuatie overschakelen. Dan heb je een 1e energievoorziening live, een 2e als backup, eventueel een 3e in onderhoud. Deze worden continu gerouleerd.
Je 2e backup is pas het net.
Zo doen ze het ook bij bepaalde ziekenhuizen.

Het enige verschil is: dat is nogal een duur grapje voor een dergelijke fabriek, omdat je daar weinig zaken hebt die je mag wegschakelen, om de productie niet te verstoren. Een kleine verstoring kan dan alsnog een hele productiebatch beschadigen, al is het maar omdat iets onbenulligs als je track-and-tracing niet meer netjes heeft gewerkt.
Als je netkwaliteit gewoon heel goed is, is het een kwestie van risico's afwegen. Hier in Nederland hebben we een uptime van 99,99% (Bron uit 2016). Als ze dat daar ook halen, dan is dat al die moeite bij een productieproces niet snel waard.

[Reactie gewijzigd door DrivinUCrazy op 23 juli 2024 17:27]

De fabrieken in Pyeongtaek en Hwaseong liggen een dikke 30 km uit elkaar schat ik.
Ziekenhuis in Alkmaar heeft zijn eigen stroom opwekking staan, hier draaien gasturbines zodat ze onafhankelijk zijn ven het publieke stroomnet.
Ook een eigen centrale die constant draait kan uitvallen, dus dan heb je alsnog een backup nodig...
Bij een van de ziekenhuizen waar ik het van weet hebben ze 3 gasturbines staan.
1 is live.
2 is hot-standby als backup.
3 is in onderhoud.
1-2-3 wordt maandelijks, gerouleerd. Dan hebben ze alsnog een 2e backup, en dát is pas het net. :) Die koppeling wordt ook regelmatig getest. En ja, als dat fout gaat dan gaat in die betreffende wijk het licht uit. (meestal haalt dat het nieuws dat er een kabel is geraakt bij graafwerkzaamheden. ;) ) Maar het ziekenhuis draait wel gewoon door.
Het kan ook met een vliegwiel in plaats van batterijen. Daarmee kun je grote vermogens aan zonder batterijen.
Noodstroom komt in 2 verschillende smaken. De 1e is een accupakket wat zorgt dat er geen interruptie voorkomt in de sturing en de plc's e.d. allemaal goed blijven draaien. De 2e is een eigen voorziening welke op moet starten en de levering van de accu's overneemt en eventueel extra vermogen heeft voor belangrijke delen van de installatie (bijvoorbeeld leidingen leegpompen bij een uithardend product, of koelwaterpompen en ventilatie voor controleerbare temperatuurafbouw bij ovens)

Geen 1 grote fabriek heeft een noodstroomvoorziening groot genoeg om het proces zonder interruptie door te kunnen draaien, die vermogens zijn gewoon veel te groot en de kosten dus veel te hoog.

Een eigen centrale is leuk als je maar genoeg eigen vraag hebt, maar dit is alleen voor de grootsten weggelegd tenzij men het kan combineren met een wijk van warmte voorzien en aldus ook subsidies voor de aanleg. Daarnaast heeft ook een eigen centrale naast storingen geplande downtime voor onderhoud, en ombouw wat rustig 1 tot 2 weken per jaar kan duren, waarbij men alsnog van het net afhankelijk is en alsnog een noodstroomvoorziening moet hebben.

Bron: Meerdere grote fabrieken van zulke systemen voorzien.
Ik heb in Nederland jaren bij een fabriek gewerkt waarbij de UPS voldoende was om 6 minuten door te kunnen draaien en waarna de dieselgeneratoren (beide dubbel, generatoren formaat zeecontainer) het daarna overnamen. Ik weet niet zo goed of dit als een "grote" fabriek geldt, het was een biochemisch proces en er werkten ongeveer 300 operators. Dit is helemaal geen gek systeem om te hebben. Het is simpelweg kosten/baten. In een biochemisch proces kan je ook niet even starten en stoppen :). Een chipfabriek volgens mij ook niet. En eentje die dagen stil ligt is extreem duur.

Een chipfabriek gebruikt denk ik krankzinnig veel meer energie, maar het zou toch fijn zijn als er voldoende backup is om alles veilig uit te kunnen zetten. Ik denk dat ze dat bij Samsung ook wel hadden, maar dat die toevallig ook niet gewerkt heeft. Elektra is buiten europa lang niet ze betrouwbaar als in Nederland.

[Reactie gewijzigd door JvS op 23 juli 2024 17:27]

Het aantal operatoren zegt niet zoveel over het verbruik, ik ken fabrieken met ploegen van 5 operatoren die ruim over de 10MW verbruiken maar ik ken ze ook die met een veelvoud van operatoren bij lange na niet aan de 1MW komen.
Een eigen energiecentrale is niet betrouwbaarder dan het elektriciteitsnet in een goed ontwikkeld gebied.
Maar als je eigen centrale uitvalt kun je snel op het net terugvallen.
Dat is erg duur, dergelijke stootlasten op het net worden doorgaans niet op prijs gesteld. En bovendien geeft dat net zoveel schade als die ene minuut nu.
bij bedrijfsaansluitingen wordt aan de hand van die stootlast je vastrecht bepaald en dan wil je er wel voor zorgendat die zo laag mogelijk blijft
Bij ziekenhuizen blijft alleen het belangrijkste draaien en de rest niet, operaties en andere behandelingen worden dan uitgesteld. Zo'n enorme fabriek vang je niet zo even op, de computers, beveiliging en noodverlichting misschien maar dat is het ook wel.

[Reactie gewijzigd door Finger op 23 juli 2024 17:27]

De beveiliging draaiende houden lijkt me toch wel erg belangrijk...
Operaties worden wel afgerond en er worden geen nieuwe begonnen omdat er geen 2e backup is. Spoedgevallen worden per ambulance overgeplaatst naar andere ziekenhuizen.
In ziekenhuizen hebben ze 3 groepen, 1 onbeveiligd, 2 met uitval maar de diesel neemt het over na x minuten, 3 volledig beveiligd met accu erbij, dat laatste zitten maar heel weinig apparatuur op, denk aan operatiekamers, hartbewaking etc.

Computers bij de receptie bijvoorbeeld vallen ook gewoon uit tot de diesel het overneemt.

Ook heel veel verlichting zit niet op een accu maar zal uitvallen.

De grotere ziekenhuizen hebben een WKK maar die kunnen ook gerust een keer storing hebben, een grote fabriek heeft dat ook wel maar daar kan ook gerust eens iets mis gaan.

Wij hadden vroeger ook in elke patch kast een UPS maar wat wil je doen als de stroom uitvalt, dan vallen de computers ook uit, vervelend maar doorwerken kun je toch niet, bestanden worden constant opgeslagen bij elke wijziging dus daarvoor hoeft het ook niet.

Alleen de servers hebben een UPS zodat ze hun cache kunnen legen en veilig afsluiten.

Noodstroom accu, s onderhouden kost een godsvermogen en gezien stroomstoringen in Nederland vrijwel niet voorkomen... Iets met risico en kosten.

[Reactie gewijzigd door mr_evil08 op 23 juli 2024 17:27]

Eigen energiecentrale opstarten duurt echt wel langer dan een minuut, was in dit geval totaal nutteloos geweest dus.
Veel ziekenhuizen etc draaien altijd op hun eigen generatoren (gebruiken de warmte dan ook) en gebruiken het net als de backup/
Dat vind ik niet milieuvriendelijk.
Ik hoop dat het toch niet zo is zoals jij zegt.
Wat is daar niet mileuvriendelijk aan? Als je de warmte toch moet maken waarom dat proces (gasturbine, diesel etc) niet ook gebruiken voor je electra? Je kan mogelijk efficienter warmte maken als je het niet doet (elec generate) maar niet extreem veel. En de centrales die het net voeden hoeven dan minder stroom te maken dus zij vervuilen dan minder (als het geen wind of zonnestroom is natuurlijk).
Ook zijn de centrales die het net voeden niet altijd de schoonste: steen/bruinkool, olie etc)
Ze willen in Zuid Korea van kerncentrales af omdat ze denken dat die gevaarlijk zijn.
Dat is natuurlijk ook zo. Wellicht niet meteen nu maar anders wel voor een verre nazaat, met afval dat tienduizenden jaren radioactief en giftig blijft.

Zulke lange tijd hebben we als mensheid nooit een stabiele samenleving gehad die voor zoiets zorg kan dragen, immers.
Toch beter beheersbaar dan co2 uitstoot lijkt me.
co2 is een minder groot probleem en bovendien goed voor planten.
Daar denken de planten in Australia toch anders over.
Met heel veel accus dan.
Zoals in Australie.
Is gewoon kosten/baten plaatje.
Als je echt wil kan dit gewoon.
Ga er maar vanuit dat Samsung deze kosten-baten analyse heeft gedaan. Het is eigenlijk basic risk management. Als de mitigatiekosten hoger zijn dan de risk exposure dan neem je het risico zoals het komt. Moeilijker is het niet.
Het is Tesla gelukt om het stroomnet van 1/4 van australië te stabiliseren met een accu station en samsung maakt zelfs zijn eigen lithium cellen dus ze kunnen vast en zeker hun lage kwaliteit cellen inzetten om hun fabrieken een paar minuten van noodstroom te voorzien.
Stabiliseren is iets anders dan volledig wegvallen voorkomen. Zelfs dan, als de elektra al een seconde (of minder zelfs) wegvalt slaan de machines volgens mij al in de beveiliging. Ik wil niet weten wat voor infrastructuur je moet bouwen om een uitval van een minuut op te kunnen vangen zonder productiestop.
Dat valt reuze mee. Een lithium backup met solid state inverters kan binnen een milliseconde inspringen, en worden zelfs steeds meer ingezet om de energierekening omlaag te brengen bij het zelfde stroomverbruik. (Door de power factor te verbeteren middels het verschuiven en schoonmaken van de golfvorm op de ingang.) Het is dus niet alleen mogelijk binnen 1 golf een uitval op te vangen maar zelfs in real time de golfvorm strak te houden, waar je netbeheerder en je dure apparatuur beiden heel blij van worden :D
En wat zijn de kosten om een backup te hebben die gedurende bijvoorbeeld 5 uur 10 MW kan leveren? (Wat helemaal geen raar vermogen is voor een grote fabriek) Tevens wil je dat je vermogen naar de fabriek en andere essentiele dingen gaat en niet door huishoudens wordt geconsumeerd, daar moet je dus ook automatische voorzieningen voor inbouwen.
Dat is ongeveer $8M, maar we hebben het niet over 5 uur maar 5 minuten. Dat is eerder $200K - $350K. Prima haalbaar toch? Als je langere outages verwacht moeten daar nog diesel generatoren bij die het over nemen voor de accu's leeg zijn.
10MWh voor $350K....

Die kosten liggen veel hoger met daarnaast nog de jaarlijkse kosten, en om de zoveel jaar het vervangen van de accu-pakketten. Vergeet niet dat je ook voorzieningen moet treffen om zo'n vermogen in je netwerk op te nemen en te kunnen schakelen.
Vergeet niet dat je ook voorzieningen moet treffen om zo'n vermogen in je netwerk op te nemen en te kunnen schakelen.
Die zitten in bij die prijs. En dit bedrag is op basis van 5 jaar oude gegevens behalve de prijs van de batterijen, daarvoor gebruikte ik de huidige prijs van complete lithium cellen (~$158/kwh) en daar kan Samsung dus mogelijk meer dan de helft op besparen door hun eigen rejects te gebruiken.

Zo'n installatie gaat ergens tussen de 5 en 10 jaar mee afhankelijk van je onderhoudsstrategie en of de cellen ooit te warm zijn geweest.
Er hoeft alleen maar noodstroom te zijn om de machines netjes down te brengen, of in ieder geval in een stand waarin ze kunnen overleven zonder stroom en eenvoudig worden opgestart. Dan heb je alleen het productie verlies vanaf het moment van de stroom uitval tot dat het weer aan gaat. Dat heb ik in de afgelopen 30 jaar al gezien bij mengvoeder bedrijven, ziekenhuis administraties en software ontwikkelaars.

Als je daarvoor een ups hebt met extra capaciteit, dan kan je de extra capaciteit inzetten om spannings-dipjes opvangen.

Een DRUPS kan leuk zijn: een vliegwiel met een electromotor/generator en een verbrandingsmotor die ook met het vliegwiel kan starten.

[Reactie gewijzigd door beerse op 23 juli 2024 17:27]

Lijkt mij toch wel? als je zoveel schade in een minuut krijgt?
Kosten-baten lijkt me... kan me niet voorstellen dag een backup systeem voor een hele fabriek veel goedkoper is dan de momenteel geleden schade. Ongetwijfeld zullen sommige zaken zoals servers dit al wel hebben binnen de fabriek.

Daarnaast is het een storing geweest van 1 minuut. Voor je een noodvoorziening van dit formaat draaiend hebt ben je zeker 10 minuten verder (dit vang je niet op met een accu systeem) en blijkbaar is het leed toch al geschied

[Reactie gewijzigd door ultimasnake op 23 juli 2024 17:27]

dit vang je niet op met een accu systeem
En toch bewijst het systeem van Tesla dat het wel kan..
Maar het is nu dus al de 2e keer in relatief korte tijd dat een fabriek door een korte stroomstoring stil komt te liggen. Ik neem aan dat ze nu wel degelijk naar alternatieven zullen gaan kijken..
Dit formaat gaat probleemloos met een fatsoenlijke installatie en draait binnen enkele seconden. En accusysteem heb je niet perse nodig, een aantal generatoren met vliegwiel om de opstarttijd te overbruggen is ook een optie.
Betreft productie 'ligt stil' schade.

[Reactie gewijzigd door g_v_rijn op 23 juli 2024 17:27]

Die kan ook falen,
Bij ASML een keer gebeurd, de schakelaar die ons van het stroomnet moest afkoppelen faalde. ASML probeerde dus Veldhoven van Stroom te voorzien :-)
Is al weer een tijdje geleden
Zeker. Ik heb ooit meegemaakt dat de ups uitbrandde. Alleen alles wat achter de ups zat was uit gegaan. Helaas was de ontwerper van de stroom aansluiting zo slim om beide voedingslijnen over een ups te laten lopen en de linkse ups had de rechtse ups mee down genomen. Daarna toch maar 1 voeding op het net en 1 voeding op de ups aangesloten.
Sowieso wel. En die heeft, ik quote: "Er zou weinig schade aan apparatuur door de storing zijn.". Want dit is de reden dat je een noodstroomvoorziening neerzet; kritieke processen in bedrijf houden en schade aan apparatuur voorkomen.
Bart ® Moderator Spielerij 1 januari 2020 14:30
Bijzonder dat ze geen (of in ieder geval geen goed werkende) noodstroomvoorziening hebben. Als een minuut uitval al miljoenen kost, lijkt me dat een business case al snel rendabel te maken is... Ik weet natuurlijk niet hoe betrouwbaar het elektriciteitsnet in Korea is, maar ik weet wel dat het Nederlandse net tot de top van de wereld behoort, met gemiddeld zo'n 20 minuten uitval per jaar. Kan me niet voorstellen dat het in Korea factoren beter zal zijn.
Deze fabs hebben betere contracten dan de gemiddelde consument (Die inderdaad gemiddeld zo'n 20 minuten uitval per jaar heeft). Die fabs staan vlakbij een energiecentrale met (praktisch) dedicated verbindingen naar één of twee andere. De stroom daar valt vrijwel nooit uit. Dat moet ook, want een stroomstoring van een paar seconden kan alle wafers die in een machine zitten vernietigen. Met de hoeveelheid lagen en bewerkingen die nodig zijn voor moderne chips, hebben we het over productietijden van 4 á 8 weken!

Hoewel Samsung geen exacte cijfers geeft, kun je uit diverse bronnen opmaken dat het verbruik van deze fab tussen de 75MW en 120MW ligt. Dat schakel je niet eventjes op het net.

75MW zou de Tesla batterij uit Australië net aan kunnen opvangen. Maar dat ding heeft Tesla $50 miljoen gekost om te bouwen. Dan hebben we het nog niet over winstopslag en onderhoud gehad.

Je ziet zelden noodstroomvoorzieningen bij fabs. precies om deze reden.
Ja we hebben hier last van een groot aantal stuurlui aan wal die niet snappen dat de schaal van energiegebruik in zo'n fabriek veel hoger ligt dan kosteneffectief kan gewaarborgd worden met noodstroom. Hoe bedrijfszekerder het lokale ernergienetwerk, hoe minder 't mag kosten voor je meer aan het betalen bent voor je noodstroom dan de uitval van het energienetwerk je gekost zou hebben.

En dan hebben we 't nog niet gehad over dat noodstroomvoorzieningen ook niet perfect zijn. Die falen net zo vaak als, zo niet vaker dan, betrouwbare energienetwerken.
Bedoel je met het verbruik van deze “fab” de gehele campus? Op deze campus staan namelijk meerdere “fabs”.

Gewoon uit interesse :)
Ga er maar vanuit dat die voorziening er wel is, maar er puur voor zorgt dat de boel orderlijk afsluit zodat er niet te veel schade is. Je moet wel flinke ups-en hebben om deze machines van stroom te blijven voorzien. Kijk op de foto hoe immens groot die fabriek is.

Als je daar een volwaardige noodstroom wil hebben ben je niet klaar met een paar aggregaten en heb je een eigen kleine centrale nodig.
Dat moet op zich wel mogelijk zijn lijkt me, ziekenhuizen hebben normaliter ook dergelijke noodstroom voorzieningen.
Ook in een ziekenhuis vallen veel dingen uit bij een storing omdat het gewoon te duur is om alles draaiende te houden, daarnaast heeft een ziekenhuis een energievraag die veel lager is dan een fabriek. Laatste fabriek waar ik werkte was dan wel groter dan gemiddeld maar ook zeker niet de grootste maar daar draaiden bijvoorbeeld 10stuks 3KV motoren van 100A tot 300A dat alleen al is meer dan het gehele UMCG, en dan staan er in die fabriek ook nog over de 500stuks 380V motoren naast alle andere apparatuur en verlichting.
Nee vaak zie (in ziekenhuizen) dat de stroom binnen komst via een ups (kelder vol met accu’s ) die bij uitval net genoeg kunnen over bruggen om de nood generators op starten. Cruciale Systemen afsluiten wil je njet in een ziekenhuis en kan ook niet. Bijv op een OK of IC wil niet dat systeem zich afsluiten en daarna tijd nodig hebben om weer op starten. Dan is de hele afdeling al overleden.

En ja natuurlijk zijn er in een ziekenhuis grote delen van het netwerk en verlichting die niet op noodstroom zitten dat zijn vaak delen waar een een locale ups de boel netjes afsluit en in onbelangrijk delen klapt de stroom er gewoon uit.

Maar noodstroom op cruciale locaties is over het algemeen niet bedoeld om de boel netjes af sluiten. Maar om bij haperingen door te kunnen draaien.
En wat hier al eerder aangegeven is accu’s zijn duur daarom probeer je alleen de noodzaak dingen daar op aan te sluiten en is het buiten een ziekenhuis (geen leven dood situatie zoals in een ziekenhuis) gewoon kosten plaatje wat is risico en kosten accu’s of drups is dat meer of minder is de schade.

[Reactie gewijzigd door xbeam op 23 juli 2024 17:27]

Noodstroom in een productiefaciliteit is niet altijd mogelijk. Geen idee wat het verbruik van die fabriek is, maar om dat te gaan bufferen met batterijen zodat je alles netjes kan afsluiten zal ook wel een immense capaciteit vereisen. Dan is het een afweging maken tussen: willen we die investering doen voor iets dat misschien 1 keer per 10 jaar voorvalt of nemen we dat risico?
Waarom batterijen? Noodgeneratoren bestaan al een hele tijd en zijn goed voor dit soort taken.
Natuurlijk niet milieuvriendelijk maar als uitzondering lijkt mij dat ook niet zo'n probleem.
Voor die generator staat te ronken ben je al een paar seconden verder en dan staat de boel al uit.
Daarvoor zijn er ook UPS systemen ;)
Via kinetische energie (vliegwiel) kun je alles dan een aantal seconden in de been houden waarbij de diesels in de tussentijd starten.
Een UPS die even een paar MW opvangt?
Er zijn een aantal fabrikanten die inderdaad dat soort vermogens op kunnen vangen dmv dynamische UPS (DRUPS). Kijk maar eens naar kinolt.com of hitec-ups.com
Beter een DRUPS, een vliegwiel met electro motor die ook als generator kan werken. Als de stroom uit valt schakelt de motor automatisch over naar generator bedrijf. Ondertussen wordt de massa van het vliegwiel ook gebruikt om de motor te starten die ook (via een koppeling) aan het vliegwiel hangt.
Wij hadden bij een vorige locatie generatoren met vliegwiel die dat inderdaad konden opvangen. Bij onderhoud kwam er dan "even" een systeem van hitec-ups waarbij het dan even spannend was bij het omschakelen en we het verzoek kregen om zoveel mogelijk tijdelijk uit te schakelen.
Dat het kan weet ik, maar er zit ook een kostenplaatje aan vast. Tevens moet je er dan eigenlijk accu's bij hebben zodat je vliegwiel niet bij elk hikje in het net aanspringt en dan nog generatoren om het vliegwiel over te nemen. Wordt wel erg prijzig inclusief aanleg en onderhoud. Bijna elke fabriek kiest ervoor om een noodoplossing te hebben die de besturing door laat draaien en welke de fabriek verantwoord kan laten afbouwen.
Een vliegwiel dat aanspringt en generatoren die het overnemen? Het vliegwiel draait juist altijd en wordt als het ware een dynamo als het zelf geen toevoer meer krijgt. Juist in de industrie worden of ondertussen werden vliegwielen toegepast.
Dan heb je dieselmotoren staan die je vliegwiel aandrijven, feitelijk dus een generator. Een vliegwiel zelf is leuk om even die paar seconden te overbruggen tot een andere aandrijving het overneemt.
Geloof niet dat je helemaal doorhebt wat de functie van het vliegwiel is. Het vliegwiel draait altijd en wordt tijdens normaal bedrijf dus aangedreven. Valt de aandrijving weg door een stroomstoring dan blijft het vliegwiel met dank aan de massa dus enige tijd draaien en gaat stroom opwekken. Doordat het vliegwiel dus tijdelijk stroom kan en gaat leveren wordt er tijd gecreëerd om generatoren volledig op te kunnen starten.
Ik geloof dat jij niet helemaal doorhebt wat je zelf schrijft. In je vorige post bijvoorbeeld stel je vragend "generatoren die het overnemen" alsof ik wat doms schrijf, en nu zeg je dat ik het niet snap omdat jullie het vliegwiel gebruiken om de tijd te overbruggen om generatoren op te starten.

Wees eens duidelijker.
Die dingen hebben tijd nodig om te starten. Je hebt altijd batterijen nodig om die tijd te overbruggen in het geval dat je vereist dat de stroom er geen milliseconde uit mag liggen. Die zijn goedkoper dan je noodgeneratoren 24/7 standby te laten draaien. Je zal ze wel periodiek laten draaien omdat dieselgeneratoren langer mee gaan als ze niet constant stil staan.

[Reactie gewijzigd door Verwijderd op 23 juli 2024 17:27]

Google eens op drups. Een elektromotor/generator, een vliegwiel en een brandstofmotor. Zolang de motor stroom krijgt, draait het vliegwiel. Zodra de stroom wegvalt houdt het vliegwiel de motor in beweging die automatisch generator wordt. Een koppeling naar een diesel motor start ook die op met het vliegwiel en zodra die draait kan die het vliegwiel en de generator in gang houden.
Om dezelfde reden dat een datacenter bijvoorbeeld ook noodbatterijen heeft. Die moet het mogelijk maken om bij stroomverlies de apparatuur draaiende te houden terwijl de generatoren opstarten. En dan moet je naar de volgende vraag kijken: kan je het wel bufferen met batterijen? En hoe groot moet je generatorpark zijn? Wil je de productie gaande houden of wil je net voldoende om alles netjes te kunnen afsluiten?
Zo'n noodgenerator voor deze fabriek zou je een energiecentrale noemen. Zie daar het probleem. Voor bepaalde kritische zaken (vooral zaken die apparatuur schade opleveren bij uitval) zullen er noodstroom voorzieningen zijn.

[Reactie gewijzigd door TWeaKLeGeND op 23 juli 2024 17:27]

Het is niet dat ze miljoenen schade per minuut hebben, maar dat een uitval van een minuut voor stilvallen van de productie zorgt. Als de elektriciteit een uur was weggevallen was de schade even groot geweest.

Daarnaast wordt een noodstroomvoorziening alleen voor kritische systemen gebruikt, niet om een fabriek op volle toeren door te laten draaien. Bij jou op het werk zal de serverruimte op een noodstroomvoorziening zijn aangesloten, maar de werkplekken hoogstwaarschijnlijk niet.
met zo`n afname aan stroom moet je gewoon zorgen dat je ook je energie productie (inclusief overschot om te verpatsen) inhouse hebt..
Dan heb je alsnog kans op storingen, denk dat dat kwa kosten van het bouwen plus alle logistiek daaromheen niet rendabel is. Dit kost ze een paar miljoen maar dat is niks bij het bouwen wat snel op een miljard± zit en dan het operationeel houden nog.

[Reactie gewijzigd door Finger op 23 juli 2024 17:27]

Het bedrijf waar ik werk heeft een eigen WKK en diesel generatoren als back up. Toch hebben we vorig jaar een stroompanne van 12 uur gehad.
De WKK lag stil voor onderhoud, 2 van de 5 kabels die van het electriciteitsnet de fabriek binnekomen waren door een grondverzakking tijdens wegenwerken gebroken. Daarop volgend zijn verschillende controle systemen doorgebrand met als gevolg dat de diesel back up niet opstarte.

Soms zit het gewoon niet mee.
Dergelijke fabs zitten vrijwel altijd in de buurt van een energiecentrale (Reken het transportverlies op 100MW is na.) en hebben praktisch dedicated kabels naar nog één of twee centrales. Het is dan ook zeer uitzonderlijk dat zo'n fab een stroomstoring heeft.
Solliciteer bij Samsung! Blijkbaar hebben ze slechts onbenullen in dienst en niet zulke experts als jij.
Voor een paar miljoen euro heb je toch wel een knap noodstroomvoorziening systeem. Waarom daar op bezuinigen?
Voor een woonblok of kantoor misschien.

Noodstroom voor een gigantische energieslurpende fabriek zet je niet zomaar op poten.

Er wordt gesproken over 100MW stroomverbruik voor een grote fab (wat dit zeker wel is).
En dan naadloos overschakelen, anders is het allemaal nog voor niks geweest.

[Reactie gewijzigd door timberleek op 23 juli 2024 17:27]

Doe eens een cursus risk management. Of denk je dat de mensen bij Samsung zo dom zijn dat ze dat niet hebben kunnen bedenken?
Leuk voor het personeel kunnen ze de jaarwisseling nog even iets langer vieren, inplaats van direct weer aan het werk. Maar voor de winst van Samsung zal het wel minder leuk zijn.
Net omgekeerd. De winst van Samsung zal amper getroffen worden door dit voorval, maar voor de werknemers is het alle hens aan dek om die productie weer opgestart te krijgen. Alle wafers die in machines zaten zijn allemaal voor de vuilbak (daarom dat je 3 dagen aan productie verliest) maar alle machines moeten wel nagekeken worden voordat de volgende batches er weer doorkunnen.
> Alle wafers die in machines zaten zijn allemaal voor de vuilbak
Dat is dus niet waar, wafers die in ASML machines zaten kunnen gewoon van de foto resist ontdaan worden en weer een nieuw laag resist krijgen. Er zullen wel een paar stappen zijn waar dat niet zo is maar dat is echt niet veel. want is is nooit een hele FOUP.
Die misschien wel, maar de wafers in de ovens, etsbaden, implanters etc. die half bewerkt zijn, kan een ander verhaal zijn. Voor de foto-machines heb je wel gelijk.
En voor 1 laag heb je een vaak een volledig rondje nodig over al deze machines .
En zo'n fabriek stilzetten en/of opstarten kost veel productiecapaciteit. En voor een fabriek die 100% van de tijd draait, is dat gewoon verlies.
Ik begrijp niet dat dit mogelijk is. Waarom wordt niet automatisch overgeschakeld op dieselgeneratoren bij stroomuitval zoals bij ziekenhuizen het geval is? Dan kan de stroom niet uitvallen.

Edit: sorry, niet gezien dat de discussie al losgebarsten is hieronder door kleine scherm van mijn tablet.

[Reactie gewijzigd door Fredi op 23 juli 2024 17:27]

Die zullen gewoon moeten werken, genoeg te doen om de boel weer draaiende te krijgen.
Alle hens aan dek bij zoiets, ook wordt er vaak gepland onderhoud en verbeteringen naar voren getrokken omdat men toch al stil staat. Het is juist veel drukker op de werkvloer bij dit soort dingen.
Als dit zo'n grote productielocatie is, ben ik benieuwd of dit de start is van de voorspelde stijgingen van geheugen en SSD's dit jaar
Gelijk wat ik ook dacht ja. Jammer, de prijzen van ram begonnen net weer een beetje redelijk te worden.
De meeste chipfabrikanten hebben UPS systemen om de eerste seconden op te vangen waarna een dieselgenerator het overneemt maar dat is meestal enkel voor de kritische machines die veel tijd kosten om terug op te starten en productief tebzijn en/of scraps veroorzaken.
Ok, voorheen bij ASML gewerkt, de volgende voorgestelde wafer grootte is 450 mm, nu zitten we op 300mm. (Je kunt aan de afmeting van de fabriek afleiden voor welke wafer grootte hij gebouwd is, Nijmegen bv 200mm of "8 inch").

Hierdoor wordt alles nog veel groter, bv in fab's worden zgn FOUP's gebruikt voor intern wafer transport, en dat is ingericht voor 300mm transport.

Geschat wordt dat als we naar 450mm gaan, een grote fab een eigen energie centrale erbij of dichtbij moet hebben.

[Reactie gewijzigd door obimk1 op 23 juli 2024 17:27]

De grootte van de wafer heeft echt niks te maken met het energie verbruik.
S3 locatie? We zijn bijna beland bij de S11 :+

Op dit item kan niet meer gereageerd worden.