Inleiding
Ultrahigh-definition-televisies zijn inmiddels al weer drie jaar te koop en als je tegenwoordig een televisiewinkel inloopt en je kijkt bij de wat grotere maten, zijn er al bijna geen hd-modellen meer te vinden. De verkoop van uhdtv's is in het afgelopen jaar verviervoudigd en dankzij het steeds grotere aanbod en de steeds lagere prijzen zal de groei in verkoopaantallen nog wel even doorzetten. Als je tot de early adopters behoort en al een tijdje in het bezit bent van een uhdtv, dan heb je in de afgelopen tijd vooral naar opgeschaald beeldmateriaal gekeken, want uhd-beeldmateriaal is nog altijd maar mondjesmaat beschikbaar.
/i/2001034023.jpeg?f=imagenormal)
Tot nu toe is Netflix de belangrijkste aanbieder van uhd-content, maar het aantal speelfilms die op deze videodienst in uhd beschikbaar zijn, is nog altijd erg laag en bovendien is de gebruikte bitrate behoorlijk aan de krappe kant, waardoor de beeldkwaliteit een flink stuk beter kan. De belangrijkste reden waarom Netflix een zo laag mogelijke bitrate gebruikt, is simpel; meer bandbreedte betekent hogere kosten en dus wordt er slechts 15,6Mbit/s voor uhd-materiaal gebruikt. Ter vergelijking: op een blu-ray is tot 40Mbit/s beschikbaar, terwijl er vier keer zo weinig pixels gecodeerd hoeven te worden. De voor uhd-materiaal gebruikte hevc-codec is dan wel twee keer zo efficiënt als het op blu-ray gebruikelijke avc, maar dan nog is de bitrate flink aan de lage kant.
Voor de bezitters van een uhdtv die het beste van het beste willen, komt er eindelijk een alternatief voor Netflix in de vorm van het nieuwe ultra hd blu-ray-formaat. Vanaf begin april liggen de eerste spelers en schijfjes in de winkel. Wij ontvingen van Panasonic de eerste in Nederland beschikbare speler: de DMP-UB900. Aan de hand hiervan bekijken wat het nieuwe formaat allemaal te bieden heeft. Ook onderzoeken we of de beeldkwaliteit echt zoveel beter is dan we tot nu toe gewend waren.
Meer lagen
De nieuwe ultra hd blu-ray-schijfjes hebben exact dezelfde afmetingen als de oude: 12cm doorsnee en een dikte van 1,2mm. Deze maten zijn tijdens de ontwikkeling van blu-ray omwille van de backward compatibility overgenomen van de dvd, waarvoor om dezelfde reden de maten van de cd zijn gebruikt. Leuk weetje: het gat in het midden komt overeen met de omtrek van het oude Nederlandse dubbeltje.
/i/2001027383.jpeg?f=imagenormal)
Voor het uitlezen wordt eenzelfde soort violette laser, met een golflengte van 405nm, gebruikt als bij gewone blu-rays. Hierdoor is de afstand tussen de afzonderlijke sporen op het schijfje niet veranderd: 0,32µm. Om toch meer data op te kunnen slaan is de lengte van de afzonderlijke putjes op de schijf verkleind; de kleinste zijn van 0,149µm naar 0,112μm gegaan. Hierdoor kon de opslagcapaciteit worden verhoogd van 25 naar 33,4GB per laag.
Gewone blu-rays hebben een of twee lagen, waardoor de maximale capaciteit 50GB bedraagt. De nieuwe schijfjes zullen gemaakt worden in een twee- of drielaagsuitvoering voor een capaciteit van 66 of 100GB. Ook de snelheid waarmee de schijfjes kunnen worden uitgelezen is verhoogd, waardoor ook de maximale videobitrate kon toenemen naar 108Mbit/s voor schijfjes met twee en 128Mbit/s voor schijfjes met drie lagen. Ter vergelijking: het oude blu-rayformaat had een maximale videobitrate van 40Mbit/s, ongeacht het aantal lagen.
De grotere capaciteit en de hogere bitrate zijn hard nodig, want de maximale resolutie gaat van 1920x1080 naar 3840x2160 pixels; dat zijn er dus vier keer zoveel. Ook de kleurdiepte wordt verhoogd, van 8 naar 10bit per pixel, waarbij maximaal zestig progressieve beelden per seconde kunnen worden opgeslagen. Om ervoor te zorgen dat er in de meeste gevallen nog steeds maar één schijfje per film nodig is, wordt gebruikgemaakt van de hevc-codec, die twee keer zo efficiënt is als de avc-codec, die voor het oude formaat werd gebruikt.
De grotere kleurdiepte maakt het mogelijk om beelden met een groter dynamisch bereik en met een groter kleurbereik weer te geven zonder dat er colour banding ontstaat. Gewone blu-rays zijn gemasterd volgens het rec709-kleurbereik, waarmee nog geen 36 procent van de kleuren die het menselijk oog kan waarnemen, kan worden weergegeven. Ultra hd blu-rays worden volgens de rec2020-standaard opgenomen, waarmee meer dan driekwart van de voor de mens zichtbare kleuren kan worden weergegeven. Er bestaan overigens nog geen camera's die het complete bereik aankunnen en ook zijn er voorlopig nog geen beeldschermen die dit grote bereik kunnen weergeven, maar de nieuwe standaard is zo wel voorbereid op de toekomst.
Beveiliging
De filmindustrie is er alles aan gelegen om te voorkomen dat het nieuwe blu-rayformaat te kopiëren is. In het verleden bleek de css-beveiliging van dvd's relatief makkelijk te kraken en dus werd bij de introductie van blu-ray voor het veel geavanceerdere aacs gekozen. Het concurrerende hd-dvd maakte eveneens gebruik van deze beveiliging, die geen stand hield. Al snel waren er beveiligingssleutels op internet te vinden.
Mede doordat blu-rays een extra beveiliging hadden in de vorm van bd+, werd de strijd tussen blu-ray en hd-dvd beslist in het voordeel van blu-ray. De extra beveiliging bleek uiteindelijk niet meer dan een extra hindernis die door hackers genomen moest worden en heeft niet kunnen voorkomen dat blu-rays te kopiëren zijn. Doordat deze extra beveiliging geen onoverkomelijk probleem voor hackers vormde, zijn blu-rays een van de belangrijkste bronnen voor illegale films op internet.
/i/2001027385.jpeg?f=imagenormal)
Om te voorkomen dat ook ultra hd blu-rays op korte termijn te downloaden zullen zijn, is de beveiliging andermaal opgeschroefd en wordt er gebruikgemaakt van versie 2.0 van aacs. Op vele fronten is de bescherming opgeschroefd en sommige maatregelen kunnen ook invloed hebben op betalende gebruikers. Zo zul je in het bezit moeten zijn van een televisie met hdmi 2.0-ingangen die hdcp 2.2 ondersteunen om uhd-blu-rays te kunnen bekijken. Oudere uhdtv's hebben slechts hdmi 1.4-ingangen, waardoor ze buiten de boot vallen.
Ook zijn de makers van uhd-bd-spelers verplicht om internetconnectiviteit toe te voegen, zodat het mogelijk is om schijfjes te maken waarbij een beveiligingssleutel ontbreekt die vervolgens online moet worden opgehaald. Voor de films die wij hebben getest was het niet nodig om een internetverbinding te hebben, maar het ligt in de lijn der verwachting dat er in de toekomst films op uhd-blu-ray uitkomen die niet zonder internetverbinding kunnen worden afgespeeld.
/i/2001027387.jpeg?f=imagenormal)
Op dit moment is nog niet duidelijk of er elke keer dat een dergelijke film wordt afgespeeld een internetverbinding nodig is of dat de benodigde sleutels na de eerste keer spelen kunnen worden opgeslagen. Ook is het nog geheel onduidelijk of deze films afspeelbaar zullen blijven als de benodigde servers ergens in de toekomst offline worden gehaald. Het is een naar idee dat je hele filmcollectie in één keer waardeloos kan worden als de benodigde server niet langer beschikbaar is. We hopen dan ook dat deze beveiligingsmethode nooit zal worden ingezet.
Lichtpuntje is dat de regiocodering die op dvd's en blu-rays zit nu is losgelaten. Hierdoor is het mogelijk om films uit een ander werelddeel af te spelen. De filmstudio's brachten vroeger dezelfde film op verschillende tijdstippen uit in verschillende werelddelen. Zo zat er in het dvd-tijdperk soms een verschil van een halfjaar tussen het uitkomen van een film in de Verenigde Staten en de introductie in Europa. Omdat dit gebruik piraterij in de hand werkte, zijn de filmstudio's ervan afgestapt. Het is nu dus voor iedereen mogelijk om films uit een ander werelddeel te kopen en af te spelen zonder dat er aanpassingen aan de speler nodig zijn.
De DMP-UB900 van Panasonic
Wij bekeken het nieuwe videoformaat op de eerste uhd-blu-rayspeler die in Nederland beschikbaar is: de DMP-UB900 van Panasonic. Dit is een high-end model met een adviesprijs van 799 euro, dat vanaf begin april te koop is en geleverd wordt met de films Mad Max: Fury Road en San Andreas. Hiermee is het tegelijk de duurste speler, want de eerste speler van Samsung, de UBD-K8500, is met een adviesprijs van 499 euro inclusief The Martian een stuk goedkoper. Dit model zal pas in mei in Nederland en België leverbaar zijn.
/i/2001027371.jpeg?f=imagenormal)
De UB900 is niet goedkoop, maar wel zeer compleet uitgerust. De speler ondersteunt 2160p-beeldmateriaal met 60fps, rec2020-kleuren en hdr. Beelden met een lagere resolutie kunnen worden opgeschaald naar 2160p en ook kunnen alle bronnen van chroma subsampling worden ontdaan. De speler heeft twee hdmi-outputs, waarbij de tweede bedoeld is voor de audio. Hierdoor kan de speler worden gebruikt met audiosystemen die geen doorlusmogelijkheid hebben en/of geen hdmi 2.0 ondersteunen.
Het is ook mogelijk om de audio analoog uit te sturen via de vergulde cinch- (tulp-) aansluitingen. Dat kan in stereo of in 7.1-surround. De digitaal-naar-analoogconversie wordt verzorgd door 192kHz/32bit-dacs, die ook ingezet kunnen worden voor high-res-audio in de formaten wav, flac, mp3, aac, wma, dsd en alac. Dankzij de gigabit-netwerkaansluiting is het ook mogelijk om bestanden vanaf je thuisnetwerk af te spelen door middel van dlna. Daarnaast is het mogelijk om beelden via Miracast draadloos naar het scherm te streamen.
/i/2001027369.jpeg?f=imagenormal)
Het uiterlijk van de UB900 past eigenlijk niet zo goed bij de hoge prijs, doordat de behuizing bijna geheel van glimmend plastic is gemaakt. De eject- en aan-uitknoppen zitten aan de rechterbovenkant en zijn uitgevoerd als tiptoetsen. De voorkant is een spiegelende klep met daarachter, naast een laatje voor schijfjes, ook een usb-aansluiting en een sd-kaartslot. In het midden kun je het display door de klep heen zien en als je het laatje opendoet, klapt de voorkant vanzelf mee open en dicht.
/i/2001027365.jpeg?f=imagenormal)
De speler kan apps draaien die je gratis kunt downloaden uit de Market, die we ook kennen van de wat oudere Panasonic-televisies die voorzien zijn van My Homescreen-smart-tv. Het aanbod is niet heel groot, maar de belangrijkste videodiensten, zoals YouTube en Netflix, zijn aanwezig en werken in 4k, waarbij de laatste ook nog eens zijn eigen knop op de afstandsbediening heeft gekregen. Hiermee is de UB900 ook te gebruiken om wat oudere uhdtv's van 4k-Netflix te voorzien.
Alle uhd-blu-rayschijfjes zijn in 10bit-hdr gemasterd, maar als je tv geen ondersteuning heeft voor hdr, kan de UB900 het beeld naar sdr converteren, waarbij je in het menu de helderheid kunt aanpassen. Naast deze zeer nuttige functie is er ook een hele rits minder nuttige instellingen. Zo is er een uitgebreide scherpteregeling, waarbij de luma- en chromasignalen onafhankelijk van elkaar te beïnvloeden zijn. Daarnaast is het mogelijk om te draaien aan het contrast, de helderheid, de kleurverzadiging en de tint. In onze ogen zijn deze zaken nutteloos en komen ze alleen van pas als er iets mis is met het bronmateriaal. Bovendien heeft elke tv vergelijkbare instellingen en is een tweede instelmogelijkheid alleen maar verwarrend.
Film kijken: tegenvallende scherpte
Om het nieuwe formaat te kunnen beoordelen hadden we uiteraard beeldmateriaal nodig, maar in Europa waren nog geen ultra hd blu-rays te koop. Gelukkig zijn de regiocodes afgeschaft en dus hebben we een paar films in de Verenigde staten gekocht: The Amazing Spider-Man 2 en The Martian. Hiervoor waren we inclusief invoerrechten en bezorgkosten meer dan honderd euro kwijt. Beide films hebben naast de ultra-hd-versie een ouderwetse blu-ray in de verpakking zitten, met daarop de hd-versie van dezelfde film, zodat we perfect vergelijkingsmateriaal hadden.
Om te voorkomen dat het beeldscherm de beperkende factor zou zijn bij het kijken, hebben we van LG een 65"-oledtelevisie geleend die met hdr-beelden overweg kan: de EF950V. Deze televisie is volgens ons de beste die op dit moment te koop is. Als we de uhd-hdr-demo's van LG in onze verduisterde testruimte aanzetten, weet deze tv ons te imponeren. Helaas zag de ultra hd blu-ray van The Amazing Spider-Man 2 er mooi, maar verder niet indrukwekkend uit. Er was flink wat filmkorrel te zien en de scherpte was nauwelijks beter dan bij een gewone blu-ray.
Toen we vervolgens de gewone hd-blu-ray-versie in de speler stopten, werd ons vermoeden bevestigd; het verschil in beeldkwaliteit is zeer klein. Op anderhalve meter van het 1,65m grote scherm bekeken was de uhd-versie een klein beetje mooier, maar de indrukwekkende beeldkwaliteit van het hdr-demomateriaal van LG of ander uhd-demomateriaal werd bij lange na niet gehaald.
Bij het kijken op een wat grotere afstand van twee en een halve meter, nog altijd geen grote afstand voor een 65"-scherm, was het verschil tussen de uhd- en de hd-versie bijna niet meer te zien. De eerste kennismaking met ultra hd blu-ray viel dus flink tegen. Een mogelijke verklaring voor dit tegenvallende resultaat is het feit dat de film is opgenomen met analoge 35mm-filmcamera's. Voor een overtuigende 4k-versie heb je bij analoge opnamen eigenlijk een 70mm-camera nodig.
We verwachtten betere resultaten van The Martian, omdat voor deze film geen analoge camera's zijn gebruikt, maar de Epic Dragon en Scarlet Dragon van Red. Deze camera's hebben een sensor met een resolutie van maar liefst 6144x3160 pixels, waardoor ze een zeer scherp beeld moeten kunnen leveren. Toch zag ook deze film er niet bijzonder scherp uit. Het verschil tussen de hd- en de uhd-versie was deze keer wat groter, maar nog altijd moet je goed opletten en zeer dichtbij zitten om het verschil te kunnen zien. Als we naar de technische specificaties van The Martian op IMDb kijken, zien we een mogelijke verklaring; deze film is gemasterd in 2k. Het zou natuurlijk kunnen dat de film speciaal voor uhd-blu-ray opnieuw in 4k is gemasterd, maar dat leverde dan wel erg weinig extra scherpte op.
Hdr
Naast een hogere resolutie biedt uhd-blu-ray een groter kleurbereik en een groter dynamisch bereik. Op de verpakkingen van beide films wordt dan ook trots vermeld dat de films in hdr op de schijfjes staan. Tijdens het afspelen geeft de tv ook keurig aan dat we naar hdr-beelden kijken, maar toch wisten onze twee films ook op dit vlak weinig indruk te maken. De verschillen tussen het 8bit-hd-materiaal en het 10bit-uhd-beeldmateriaal waren op het vlak van contrast en kleur wel te zien, maar opnieuw bleken de verschillen zo subtiel dat ze alleen opvallen als je beelden direct na elkaar bekijkt en er speciaal op gaat letten.
Tot slot
De verkoop van fysieke schijfjes loopt al jaren terug en ondanks het veel betere beeld heeft blu-ray nooit het succes van dvd weten te evenaren. Het grote publiek kiest inmiddels massaal voor het gemak van streamingdiensten als Netflix en neemt daarbij de wat mindere beeldkwaliteit graag voor lief. Het huidige blu-rayformaat moet het vooral van puristen hebben, die het allerbeste beeld en geluid willen. Om ultra hd blu-ray tot een succes te maken, moet er dus op het vlak van beeldkwaliteit een duidelijke stap voorwaarts gemaakt worden. Hoewel de twee films die we hebben bekeken er wel degelijk beter uitzagen op uhd-blu-ray, was het verschil ten opzichte van gewone blu-rays klein en bepaald niet overtuigend.
Het zou natuurlijk niet eerlijk zijn om een heel formaat af te rekenen op slechts twee titels, maar onze ervaringen geven wel aan dat je bij de aankoop van uhd-blu-raytitels goed moet opletten dat de kwaliteit die je verwacht ook daadwerkelijk geboden wordt. De meeste films worden nog altijd niet in 4k geproduceerd, omdat verreweg de meeste bioscopen niet zijn uitgerust met 4k-projectoren. De omschakeling in de filmindustrie van 2k naar 4k heeft tijd nodig, omdat er grote investeringen mee gemoeid zijn en de terugverdientijden lang zijn. Bovendien zijn de bioscopen nog maar relatief kortgeleden overgestapt van 35mm-film naar digitaal en is de huidige apparatuur nog lang niet afgeschreven.
In de begindagen van blu-ray was de beeldkwaliteit nog niet zo goed als zij tegenwoordig is. Voor de productie van de eerste titels werden vaak inferieure videomasters hergebruikt die voor dvd waren gemaakt. Ook werd vaak gebruikgemaakt van de toen al verouderde mpeg2-codec in plaats van avc, waardoor er veel ruimte was voor verbetering. Waarschijnlijk zal de geschiedenis zich herhalen en gaan ultra hd blu-rays er in de toekomst veel beter uitzien. Dankzij ondersteuning voor rec2020-kleur en hdr is er in ieder geval nog veel ruimte voor verbetering.
De vraag is alleen of het nieuwe formaat de tijd krijgt om volwassen te worden, want het grote publiek heeft de fysieke schijfjes inmiddels al verlaten en de kwaliteit van streamingdiensten zal in de toekomst natuurlijk steeds beter worden. De kans dat er nog een opvolger komt van ultra hd blu-ray schatten we dan ook laag in. We hopen in ieder geval dat er snel films op uhd-blu-ray uitkomen die wel laten zien waartoe dit nieuwe formaat in staat is, want de verschillen in beeldkwaliteit ten opzichte van gewone blu-ray die we nu hebben gezien zijn zo klein dat ze de hoge investeringen in nieuwe apparatuur niet waard zijn.