Framework Laptop (12th Gen Intel Core) Performance

Inleiding

Ik heb deze laptop gekocht ter vervanging van mijn oude Thinkpad T550, welke nu toch echt wel eens aan vervanging toe was. Het is een beetje een gok geweest om over te stappen op een laptop van 13½ inch formaat, en ik zal hier en daar uitleggen waar dit goed en slecht uitpakt ten opzichte van die laptop. Er worden in deze review geen benchmarks gepresenteerd. Dat is niet iets waar ik goed in ben, dus dat laat ik achterwege. Ik heb de DIY versie van deze configuratie, met een door Framework geleverde Western Digital SN850 1TB en paar Crucial 8GiB DDR4 geheugenmodules op 3200MT/s. Ik heb er voor gekozen om Kubuntu 22.04 LTS op deze laptop te installeren. Deze review schrijf ik na ca. 3 weken gebruik in een thuissituatie, waarbij ik voor mijn hobbies ook nog wel eens wat extra processorkracht beschikbaar wil hebben als ik niet thuis ben. Deze review is vanuit die context geschreven

Featureset

Deze laptop heeft qua aansluitingen een unieke propositie, namelijk uitwisselbare modules voor de externe poorten. Hierover later meer. De aansluitingen op het moederbord zijn beperkt. Er is één m.2 slot voor een SSD en één m.2 slot voor een WiFi module. De camera en microfoon kunnen worden uitgeschakeld middels hardwareschakelaars, iets dat ik erg op prijs stel. Ik had graag een extra aansluiting voor een 2^e SSD gezien, omdat ik dan mijn home drive op een andere schrijf zou kunne plaatsen. Verder zit er ook nog een vingerafdruksensor in de aan/uit-schakelaar verwerkt. Die gebruik ik echter niet, dus daar kan ik verder weinig over zeggen. Er zit ook nog een 3.5mm TRRS audio jack aan de linkerkant, welke via een aparte aansluiting op het moederbord is aangesloten. Natuurlijk is deze laptop uitgerust met een toetsenbord en een trackpad. hierover zal ik verder uitweiden in het hoofdstuk omtrent de gebruikservaring.

Modules

Deze laptop heeft de mogelijkheid om diverse modules te accepteren in de vier uitsparingen die daarvoor in de behuizing zijn aangebracht. Op de editie met een 12^e generatie Core CPU van Intel worden deze middels Thunderbolt 4 verbonden met het systeem. Er zijn diverse typen beschikbaar: USB-A, USB-C, DP, HDMI, MicroSD en USB flash modules van 250GB of 1TB. Daarnaast is onlangs een Ethernet module geïntroduceerd die snelheden tot 2.5Gbit/s aankan, maar daar moet bij worden opgemerkt dat deze een afwijkend formaat heeft, waardoor deze uitsteekt buiten de behuizing van de laptop. Ik heb de veelzijdigheid van de modules als prettig ervaren. Onderweg gebruik ik liever de modules om meer USB-poorten tot mijn beschikking te hebben, en één HDMI aansluiting om de laptop op projectoren aan te kunnen sluiten. Thuis gebruik ik de DP-modules en de USB-C modules. Je bent dan sowieso één USB-C aansluiting kwijt om de laptop van prik te voorzien. Als ik kijk naar het aantal modules, dan is vier waarschijnlijk het maximum dat je met de PCI-e lanes van een 12^e-generatie Core procssor aan kan sluiten, maar het is tegelijkertijd wel het minimum aantal aansluitingen dat nodig is. Het zou denk ik niet hebben misstaan als daarnaast ook nog een aantal vaste USB aansluitingen ter beschikking zouden zijn gesteld. Dat zou technisch zeker mogelijk zijn geweest. Dit tekort is nu een beetje een probleem. Ik ben nog aan het overwegen om toch maar een dock aan te schaffen om zo meer USB-poorten ter beschikking te hebben en tegelijkertijd de laptop op te kunnen laden, daar ik ook nog een 10 GbE aansluiting wil realiseren, en dit niet gaat zonder daar exclusief een USB-C module voor op te offeren. Externe 10GbE dongles lijken op het moment van schrijven enkel beschikbaar middels een Thunderbolt-aansluiting.

Moederbord

Een ander punt van deze laptop is natuurlijk dat je makkelijk het moederbord kan vervangen. Als ik zo kijk naar het moederbord is dit een verademing qua gebruiksgemak. Alles is voorzien van makkelijke instructies en de schroefgaten zijn ook duidelijk aangegeven. Als we kijken naar het UEFI/BIOS, dan zien we een redelijk aantal opties terug. Je kan qua IO aardig wat zaken instellen. Één gemis dat wel gemeld moet worden is dat het niet mogelijk is om de XMP timings van je geheugen in te laden. Ik heb verder ook geen andere mogelijkheden teruggezien om de timings voor het geheugen in te stellen. Het geheugen draait dus op de JEDEC instellingen die de default zijn voor de modules die je erin prikt. Wat mij betreft wel jammer, omdat op deze manier de DIY koper wellicht op het verkeerde been wordt gezet.

Prestaties en accuduur

Over het algemeen presteert de laptop oké. Je kan er makkelijk de net iets zwaardere taken op uitvoeren, zoals het compileren van een firmware voor een 3D-printer en ook een niet al te veeleisend spelletje gaat nog wel aardig. Echt moderne titels gaan echter niet zo vlot, en je zal dan de instellingen danig moeten terugschroeven om er nog een redelijke framerate uit te kunnen halen.

CPU

De Intel 1260P CPU is nog relatief nieuw. Dat merk je in zowel positieve zin als negatieve zin. De prestaties zijn voor mij dik in orde, hoewel de CPU toch wel relatief snel zal gaan terugklokken. Ook wordt de CPU relatief snel heel warm. Een ander punt van aandacht, dat hopelijk over tijd minder prominent zal worden door software-updates, is dat het onderscheid tussen P-cores en E-cores nog niet altijd even duidelijk gemaakt lijkt te worden. Soms lijkt dit terug te zien in in het uitvoeren van bepaalde taken die de ene keer snel en de andere keer langzaam worden uitgevoerd.

Koeling, Warmte- en geluidsproductie

De koeling is wat mij betreft wat ondermaats. Ik moet hier wel bij vermelden dat ik deze laptop heb bedekt met een skin van D-Brand, waardoor de warmteafgifte van de behuizing wellicht wordt beïnvloed. Op zich zal een kortlopende intensieve taak nog wel op volle snelheid worden afgehandeld. Mocht je de computer echter iets langer aan het werk zetten, dan zal je toch na een minuut of 5 merken dat de rek eruit is, als het niet al sneller het geval is, waarna de CPU minder hoog gaat klokken. En dat onder een luid gebrul van de ventilatie, welke al na enkele seconden op volle toeren aan de gang zal zijn. Of eigenlijk, onder luid gebrul waarbij de fan grille dingen erger maakt. Ik denk dat het ontwerp van de grille nogal wat bijdraagt aan de geluidsproductie dat de ventilator die in deze laptop aanwezig is. De laptop wordt zelf wel warm, maar zal niet zo warm worden dat dit storend is. Met de laptop op schoot op de bank in je ochtendkloffie kan dus nog (net) wel. Hier een plaatje van een korte stress test die dit goed laat zien:

De tijdspanne van de grafiek is 240 seconden, de stress test begon bij het moment dat alle frequenties gelijktijdig maximaal worden. commando: stress -cpu 16

Batterijduur

De Batterijduur is op het moment van schrijven relatief kort. Op een gebalanceerd energieprofiel kan er bij een normale office belasting ca 5 à 6 uur op deze laptop worden gewerkt. Mijn T550 kon veel langer doen op een paar batterijen. In die laptop zitten er twee: één interne batterij en één verwisselbare externe batterij die kon worden gewisseld terwijl de laptop actief was. Daarmee kon je de laptop geruime tijd gebruiken zonder bij een stopcontact te hoeven zijn. Als je veel onderweg bent is het een Framework 12^e generatie aan te raden om één of meerdere powerbanks te kopen die middels USB-C PD de laptop van voldoende stroom kunnen voorzien. (>65W@20V) De interne batterij is gewoon niet genoeg om een hele dag zonder prik te kunnen.
Als het goed is zal met kernel 5.18 de situatie iets verbeteren. Deze kernel is momenteel nog niet verkrijgbaar voor Kubuntu 22.04 LTS, en ik was niet van plan om deze zelf te gaan compileren voor mijn laptop.

Audio

De audiokwaliteit is oké. De audio CODEC op het moederbord heeft voldoende kwaliteit om audio goed weer te geven. Op zich merk je wel dat de kast een beetje meetrilt, waardoor in er in bepaalde delen van het spectrum wat galm ontstaat. De audiojack geeft ook een goed geluidssignaal weer, dus een koptelefoon is ook een optie. Ik heb echter geen audiofiele inslag, dus ik kan je niet vertellen hoeveel impendantie de audiojack aankan. (zie plaatje

Bouwkwaliteit en robuustheid

De bouwkwaliteit is in algemene zin goed te noemen. Ik zal in dit hoofdstuk de belangrijjkste punten benoemen die opvallen. Het zijn zeker geen showstoppers.

Behuizing

Over de voorgaande editie waren wat klachten omtrent de stijfheid van het scherm. De behuizing van deze editie van de Framework laptop is naar verluidt verbeterd. Ik heb geen last van een overmatig flexibel scherm/deksel, dus dat lijkt nu inderdaad een probleem van het verleden. De scharnieren van het scherm zijn echter niet heel vast. Het is heel makkelijk om het scherm van stand te verandern, ook als je dat liever niet hebt. Standaard wordt de 2^e generatie Framework met scharnieren geleverd die een kracht die gelijk staat aan 3.3 kilo nodig heeft om een beweging te veroorzaken. Als je het scherm meer dan 30° zal een matige trilling al voor een verandering van de stand zorgen en bij 45° zal zelfs een kleine trilling voor een grote verandering van stand zorgen. Het is wat mij betreft aan te raden om de verbeterde scharnieren met een kracht van 4 kilo aan te schaffen. Op zich werkt het nog best oké als je gewoon op een tafel werkt, maar in de trein zal het soms wat lastiger zijn. Ik heb zelf inmiddels de scharnieren vervangen met het 4.0 kilo model en dat heeft inderdaad het gewenste effect. Het openen met één hand blijft nog steeds mogelijk, hoewel het natuurlijk net iets stroever gaat.

Modules

De modules zijn een combinatie van plastic en aluminium. Op zich schuiven ze zonder al te veel problemen in de uitsparingen in de behuizing en blijven ze bij normaal gebruik op hun plaats. Met USB-A en USB-C modules gaat alles zoals het moet gaan. Voor de DP modules geldt echter dat de verankering van de DP-aansluiting ervoor kan zorgen dat beveiliging van de module overwonnen kan worden. Dat kan op zich een valide ontwerpoverweging zijn geweest. Je wil natuurlijk niet dat een overijverige klant de hele kast sloopt omdat ie net iets te hard aan een kabel trekt. De benodigde kracht om de beveiliging te overwinnen echter wel érg laag. Deze beveiliging is dus aan de zwakke kant wat mij betreft.

Bezel

De bezel is van plastic en kan makkelijk van het scherm worden afgenomen. Op zich is er niks mee mis, maar ik vraag me wel af hoe lang deze nog mee zal gaan. Het is hopelijk wel nog lang mogelijk om hier extra exemplaren van te bestellen, want het is inmiddels mijn favoriete friemeldingetje geworden als ik ergens aan moet pulken, zeg maar.

Repareerbaarheid en duurzaamheid

Ik heb in het verleden Thinkpad laptops gebruikt, en die stonden destijds natuurlijk bekend om hun repareerbaarheid. Helaas is die repareerbaarheid van Thinkpads in de loop der tijd steeds minder geworden, o.a. door de introductie van gesoldeerde geheugenmodules en dat soort ongein. De repareerbaarheid was dan ook een van de voornaamste redenen om te kiezen voor een Framework. Ik heb deze laptop nog niet lang genoeg om de noodzaak te hebben dat er een onderdeel moet worden vervangen. Echter, omdat ik voor een DIY editie heb gekozen, heb ik al wel even de binnenkant van de laptop gezien. Wat ik daar aantrof deed mij veel deugd. Alles is duidelijk aangegeven en is ook makkelijk te onderhouden. Qua repareerbaarheid is deze laptop helemaal in orde, en ik ben blij om een laptop te hebben waarvan ik alle onderdelen eventueel kan vervangen. Qua duurzaamheid den ik dat de keus voor een aluminium behuizing de levensduur zeker ten goede zal komen. Maar tegelijkertijd is er wel het risico dat de schroeven bij regelmatig gebruik de schroefdraad zullen verslijten. Ik had bij het aandraaien van één van de schroeven iets meer moeite dan bij de andere schroeven, waardoor ik nu twijfels heb over de levensduur van dat zekeringspunt van de behuizing. Het is dus wel zaak enige voorzichtigheid te betrachten bij het open- en dichtschroeven van de laptop. Verder hab ik wel enige twijfels over de levensduur van de USB kabel die met de oplader wordt meegeleverd. Deze maakt een rare knik en heeft weinig spanningsontlasting, waardoor ik vrees binnenkort het zoveelste slachtoffer te worden van dit bekende euvel. Gelukkig is de adapter wel zo opgezet dat je makkelijk een andere USB kabel erin kan pluggen.

Ergonomie, Beeldkwaliteit en gebruikservaring

De algemene gebruikservaring is wel oké, maar er zijn zeker haken en ogen die niet ongenoemd mogen blijven. Ik zal per onderdeel de plus- en minpunten van de zaken die de ergonomie betreffen beschrijven.

Toetsenbord

Ik vind het toetsenbord niet zo heel denderend. De toetsaanslag is op zich oké. Het is geen Thinkpad niveau, maar zeker ook geen slechte ervaring. De opzet van het toetsenbord is echter iets waar ik maar niet aan kan wennen. Ik moet hier wel eerlijk toegeven dat ik nu ook een aanpassing doormaak van een 15.6 inch laptop naar een laptop van 13½ inch, waardoor er sowieso van mijn kant ook enige gewenning moet plaatsvinden. Dat gezegd hebbende, wil ik toch graag vermelden dat de indeling op sommige punten flinke nadelen heeft. Allereerst zijn de pijltjestoetsen voor omhoog en omlaag nu verkleind zodat ze de ruimte van een enkele toets innemen. Dit ervaar ik als erg onhandig in het gebruik. Ik sla constant de verkeerde toets aan, wat bij het bewerken van teksten toch veel ongewenste resultaten oplevert. Tevens zijn er bijvoorbeeld geen aparte toetsen voor page down, page up, home en end. Ze zijn nu verhuisd naar een functie die middels de fn toets moet worden geactiveerd door op die onhandige pijltjestoetsen te drukken. Het ontbreken hiervan maakt het gebruik van enkele toetsencombinaties praktisch onmogelijk. Dit zijn toetsen die ik dagelijks veel gebruik, en ik ondervind er dus regelmatig ongemak door. Verder is het zo dat onder linux niet alle extra fn functies goed werken. Zo is het bijvoorbeeld niet mogelijk om out-of-the-box de helderheid van het scherm aan te passen met de daarvoor bedoelde toetsen. Ik had liever gezien dat dit in de firmware geregeld was en dat het OS daar verder niks mee van doen heeft. Ook de flight mode functie werkt niet zonder extra configuratiehandelingen.

Touchpad

Het touchpad is groot. Voor mij veel te groot. Laat ik voorop stellen dat ik nog steeds de bekende rode TrackPoint van de Thinkpad mis, en dat ik het heel jammer vindt dat er geen alternatief is dat in plaats van de touchpad zo'n TrackPoint en drie knoppen aan de onderkant van het toetsenbord geleverd kan worden. Ik heb helemaal niks met touchpads, en in dit geval is dat dubbel zo erg. De nauwkeurigheid is op zich in orde, maar door de overmatig grote uitvoering is het nu ook lastiger om met één hand de touchpad te bedienen zonder je andere hand op te moeten tillen. Verder is de secundaire knop (de rechtermuisknop voor de rechtshandige muisgebruikers onder ons) erg lastig te bereiken. Ik activeer nu regelmatig de primaire muisknop in plaats van de secundaire muisknop, wat aanleiding geeft tot de nodige irritaties.

Scherm

Het scherm is qua grootte en scherpte oké. De helderheid is matig en het scherm is echt véél te glanzend. Ik voordat ik de laptop ontving had al commentaren gelezen dat de glans van het scherm een probleem kon zijn en ik had om die reden ook al een matte schermfolie besteld. (helaas niet verkrijgbaar bij webshops in Nederland, alleen op Amazon) Bij de eerste boot was ik na een paar minuten ook overtuigd van de noodzaak van het gebruik van deze folie, en ik heb hem dus ook gelijk in gebruik genomen. Dit kan wellicht de commentaren omtrent helderheid wat beïnvloeden omdat het scherm in dat opzicht enigszins anders presteert door deze folie. De helderheid is op zich in orde, maar buiten in de volle zon moet je wel de schermhelderheid op maximaal zetten om nog iets te kunnen zien. Qua resolutie en omvang ben ik wel tevreden. In eerste instantie was ik bang dat ik op een kleiner scherm minder kwijt kon, maar ondanks de geringere omvang past er door de hogere resolutie toch genoeg op om effectief met de laptop te kunnen werken, mits je om kan gaan met 100% schaling op zo'n klein scherm. Voor mij doorgaans geen probleem, maar ik kan mij voorstellen dat dit voor lang niet iedereen van toepassing is.

Linux-compatibiliteit hardware

De hardware is werkt op zich oké met de grotere linux distributies. Helaas bleek dat het opstarten met Solus 4.3 niet mogelijk was. Je moet dus een distributie hebben welke is voorzien van een tamelijk recente kernel om linux te installeren. Op Kubuntu 22.04 LTS werkt alles naar behoren, hoewel voor enkele zaken wel extra software moet worden geïnstalleerd. Een voorbeeld is de vingerafdruksensor. Ik heb er voor gekozen om deze niet in gebruik te stellen omdat het steeds maar weer blijkt dat dze manier van beveiligen te gevoelig is voor spoofing, en je teven gedwongen kan worden om je vingerafdruk af te staan. Helaas is het (nog?) niet mogelijk om de temperatuur van de GPU af te lezen in lm-sensors. Althans het is mij nog niet gelukt.

Het bedrijf Framework en de bestelervaring

Framework is een bedrijf dat een Direct to Customer(D2C) bedrijfsmodel hanteert. Je bestelt dus direct bij de fabrikant en deze levert jou de laptop. Dit model kennen we natuurlijk al van bedrijven zoals Dell en Lenovo, maar die bedrijven leveren daarnaast ook via distributiekanalen aan de detailhandel en groothandels. Framework doet dit niet. Zij zijn puur op D2C gefocust. Je bestelt dus bij een Amerikaans bedrijf dat Amerikaanse handelsvoorwaarden hanteert. Er is (vooralsnog) geen juridische entiteit in de EU die namens Framework de zaken in de EU afhandelt. Je merkt af en toe dat de mensen die framework vertegenwoordigen op het eigen communityforum en op reddit hier een beetje om de hete brei heen dansen. Er lijkt vooralsnog geen plan te zijn om een juridische entiteit op te richten die het zaken doen met Framework makkelijker gaat maken voor Europeanen. Dit kan potentieel verstrekkende gevolgen hebben voor garantieclaims etc. Ook is het doorverkopen van hardware binnen de Europese Economische Ruimte expliciet niet toegestaan door Framework. Er is ook nog geen goede mogelijkheid voor wanneer je zakelijk wil bestellen. Ze zeggen dat ze er aan werken. De invulling van het D2C model is momenteel door het verzamelen van bestellingen in batches, welke doorgaans per maand worden gebundeld. Deze worden zo veel mogelijk uitgeleverd in de maand dat de batch opgeleverd zou moeten worden, maar dat verloopt soms wat stroever. Ik was onderdeel van batch 2. Ik heb halverwege juli mijn bestelling geplaatst, wat relatief laat voor de 2^e batch was. Mijn bestelling werd uiteindelijk pas halverwege september op de post gedaan, terwijl deze eigenlijk al in augustus de deur had moeten uitgaan. Bij elkaar heb ik ca 2 maanden moeten wachten tot mijn bestelling binnen was. Omdat de productie van deze batches niet altijd even vlekkeloos verloopt heeft de framework community een spreadsheet op google opgetooid om beter inzicht te geven in het verloop van de bestellingen. De bestellingen worden vanuit Compal, welke de assemblage verzorgt voor Framework, vanuit Taiwan direct per FedEx naar de klant gestuurd. Framework betaalt daarbij de importkosten. Je wordt opzich redelijk goed op de hoogte gehouden van het bestelproces, dus op dat punt heb ik niks te klagen over Framework.

Prijs en overige overwegingen/conclusie

De laptop, zoals ik deze nu gebruik is op zich een redelijke machine. Ik ervaar hier en daar toch wel enige ongemakken, en dat is toch wel een beetje teleurstellend. Als ik kijk naar wat dit alles moet kosten en wat je daarvoor krijgt, dan is een basisprijs van €1650 toch wel aan de prijs. Je ontkomt er niet aan om naast de basisconfiguratie een aantal modules aan te schaffen. Ook de aanschaf van de betere scharnieren is nagenoeg onontkomelijk. Daarnaast is de aanschaf van een schermfolie wat mij betreft eigenlijk niet optioneel, en dat kost ook weer enkele tientjes. Dit maakt het dat het realistischer is om ca €1800 als prijs te hanteren. Voor die prijs had ik graag een betere koeling gezien en ook een minder onpraktisch toetsenbord. De basisconfiguratie is daarnaast ook nog enigszins beperkt in de aanpassingsmogelijkheden. Je zal denk ik al snel tot de conclusie komen dat je uit moet wijken naar de DIY versie, zodat je de laptop kan draaien in de configuratie die jij wil. Als je linux wil zonder windowsbelasting, dan kan dat alleen met de DIY-editie. Daar staat tegenover dat deze laptop wel redelijk degelijk is en dat je hem kan repareren. Dat is op zich ook wel weer wat waard. Een andere zorg is dat het toekomstperspectief van dit ontwerp onbekend is. Er wordt beloofd om steeds weer nieuwe moederborden ter beschikking te stellen, maar het is voor mij nog de vraag of die altijd zullen passen. Ik acht het zeker mogelijk dat er t.z.t. een "V2" behuizing wordt gelanceerd, waardoor je na verloop van tijd toch een nieuwe behuizing zal moeten kopen. Een lichtpuntje op de horizon is dan wel dat er in de Framework community erg veel creatieve mensen zitten die constant aan de slag zijn om dingen te verbeteren. Het is dan ook niet ondenkbaar dat iemand ooit eens een nieuwe kast gaat ontwerpen die meer eigenschappen heeft die ik zo prettig vond aan mijn ThinkPad T550. De tijd zal het leren. Op zich ben ik wel content met deze laptop, wetende dat ik niet per se een nieuwe moet kopen als er iets stuk gaat. Mocht er een 15- of 16-inch versie komen, dan zou ik wel eens eerder dan gedacht een upgrade doen naar die versie, waarvan ik hoop dat het toetsenbord minder verschrikkelijk zal zijn.
Al met al is het een redelijke laptop met een mooi toekomstperspectief. Deze laptop valt ergens tussen de 3 en de 4 sterren. Ik heb Framework het voordeel van de twijfel gegeven en er vier sterren van gemaakt.

Op zich zijn de plaatjes die je van de Framework op het internet kan vinden representatief. Ik heb nog wat plaatjes aan de review toegevoegd om te laten zien hoe een Framework met D-Brand skin eruit ziet.

Versiehistorie:
2022-10-08: Eerste versie
2022-10-10: Toevoeging foto's en secties over Audio en Moederbord.
2022-11-06: Toevoeging resultaat stress test
2022-11-23: Toevoeging ervaring 4,0 kg scharnieren