Netneutraliteit en chatheffing
Wie in 2010 had gezegd dat Nederland in 2011 een wettelijk vastgelegde netneutraliteit zou krijgen, was voor gek verklaard. Niets wees er op dat de overheid van plan was om dat principe, dat inhoudt dat alle internetverkeer gelijk moet worden behandeld, in de wet vast te leggen. Neelie Kroes vond dat EU-regels voor netneutraliteit niet nodig waren, zo zei ze in 2010, en de Nederlandse overheid leek eenzelfde mening te hebben.
In februari van 2011 zei het kabinet nog dat het geen reden zag om netneutraliteit-wetgeving in te voeren, omdat de 'huidige regelgeving en de marktsituatie' daar geen aanleiding toe zouden geven. Een paar maanden later stond netneutraliteit verankerd in de nieuwe Telecomwet. Wat is er in de tussentijd veranderd?

KPN en de 'chatheffing'
Of het echt zo is, is speculatie, want wat er in achterkamertjes heeft plaatsgevonden weten we niet - maar het lijkt er op dat we de nieuwe netneutraliteitswetgeving aan KPN te danken hebben. In april kondigde KPN een forse reorganisatie aan, waarbij vele duizenden banen verdwijnen. In het persbericht waarin KPN de reorganisatie aankondigde, stond echter nóg een interessante passage. Tweakers.net schreef daarover:
De omzet uit de Nederlandse consumentenmarkt is lager dan verwacht, stelt het bedrijf, onder meer doordat klanten minder bellen en sms'en. Klanten gebruiken liever apps om te communiceren, stelt het bedrijf. Het gaat daarom nieuwe abonnementen introduceren die vooral zijn gericht op 'kwaliteit van dienstverlening' en 'snelheid', waar oude abonnementen vooral voor spraakdiensten waren bedoeld. Het is onbekend wat de abonnementen precies zullen inhouden.
De vermelding van 'kwaliteit van dienstverlening' viel ons op - en niet alleen ons. KPN zou op slechts drie manieren kunnen differentiëren op de kwaliteit van internetabonnementen. Manier 1: klanten die meer betalen, een hogere snelheid bieden - maar 'snelheid' werd al vermeld. Manier 2: hardere datalimieten instellen. Manier 3: klanten extra laten betalen voor bepaalde mobiele internetdiensten. Wij vermoedden dat het om dat laatste ging.
Die ochtend hield KPN een conference call met KPN-topman Eelco Blok, waarin journalisten vragen mochten stellen over de reorganisatie. Zowel Tweakers.net als NU.nl vroeg om verduidelijking van deze passage, en het vermoeden werd bevestigd: KPN wilde klanten extra laten betalen voor bepaalde diensten, zoals Whatsapp en Skype-diensten. Dat ging rechtstreeks tegen het principe van netneutraliteit in.
Sneeuwbal
Je kunt nog zo vaak over het abstracte idee van netneutraliteit schrijven, maar pas wanneer mensen het idee krijgen dat ze ten onrechte meer geld voor iets moeten gaan betalen, komen ze in actie. Hetzelfde geldt voor journalisten van mainstream-media, die het vaak belangrijk vinden om nieuws te brengen dat directe gevolgen voor hun lezers heeft.
En zo kon het gebeuren dat het woord 'chatheffing', dat Tweakers.net bedacht om het KPN-plan pakkend te omschrijven, ook door media als De Telegraaf werd gebruikt. Het had overigens weinig gescheeld of het was 'WhatsApp-heffing' of 'Twitter-tax' geworden.
Dpi en voip
Al die media-aandacht zorgde ervoor dat ook de politiek zich ermee bemoeide. GroenLinks, de PvdA en D66 waren al langer voorstander van netneutraliteit, maar nu was ineens een meerderheid van de Tweede Kamer tegen KPN's chatheffing. Minister Maxime Verhagen van Economische Zaken kondigde daarop aan om met KPN 'in gesprek' te gaan. De netneutraliteit was niet in het geding, dacht hij, maar toch, praten kon geen kwaad.
Nog geen halve maand later kondige KPN aan dat het deels afzag van zijn plannen. Klanten hoefden dus niet extra te betalen voor WhatsApp, maar wel voor voip-toepassingen als Skype. Ook werd mobiel internet duurder. Maar het was al te laat: de netneutraliteit-sneeuwbal was aan het rollen en zou daar niet meer mee ophouden. Overigens vroeg Vodafone voor het gebruik van voip al langer extra geld.
Deep packet inspection
Wat bijdroeg aan de netneutraliteitsdiscussie was deep packet inspection, een verzamelnaam voor technologieën die kunnen worden gebruikt om internetverkeer te analyseren. Dpi gaat verder dan het inspecteren van headers: ook de payload van packets wordt geinspecteerd, wat een privacyprobleem kan opleveren.
Kort nadat KPN grotendeels van zijn nieuwe abonnementsplannen afzag, bleek dat het bedrijf dpi gebruikte om het gebruik van zijn netwerk te analyseren.
Dat probeerde het bedrijf nog te relativeren: het bevestigde dpi toe te passen, maar ontkende internetverkeer op inhoud te inspecteren, waarmee het zichzelf tegensprak. Het bedrijf bedoelde daar waarschijnlijk mee dat het niet naar de inhoud van communicatie keek.
Kort daarop gaf ook Vodafone gebruik van deep packet inspection toe.
Voorstanders van netneutraliteit beseften al snel dat deep packet inspection nodig was om was om het gebruik van bepaalde diensten te blokkeren. Naast de boosheid van klanten over het extra moeten betalen voor het gebruik van bepaalde diensten, kwam er dus nog het privacy-aspect bij: waarom zou een telecomprovider moeten weten wat ik wel en niet doe op internet?
Geen extra geld voor voip of video
Eind mei zei Verhagen providers te verbieden om extra geld te vragen voor het gebruik van bepaalde diensten. Begin juni werd dat een wettelijke garantie op netneutraliteit: hoewel de coalitiepartijen nog niet overtuigd waren, nam Verhagen een amendement van de oppositie bijna in zijn geheel over. Eurocommisaris Kroes vond dat 'prematuur', maar richtte verder geen obstakels op om netneutraliteit in te voeren.
Netneutraliteit werd onderdeel van een update van de Telecomwet die al op de planning stond. Eind juni - op een dag na precies twee maanden na de aankondiging van KPN's chatheffing - was het zo ver: de Tweede Kamer nam de nieuwe Telecomwet aan. Als de Eerste Kamer de wet nu goedkeurt, is de wettelijke garantie op netneutraliteit definitief.
Dankzij die wettelijke garantie is het internetproviders verboden om bepaalde diensten of websites te blokkeren, af te knijpen of op een andere manier te belemmeren. Hoewel de aandacht zich tijdens de netneutralteitsdiscussie vooral op telecomproviders richtte, geldt het verbod ook voor aanbieders van vast internet. Ook mag deep packet inspection niet worden gebruikt om het gedrag van internetgebruikers in kaart te brengen.
Overigens stemde de Partij van de Arbeid aanvankelijk per ongeluk in met een subamendement van de SGP die voor een uitzondering op netneutraliteit zorgde. Het amendement van de SGP hield in dat internetproviders op ideële gronden en met toestemming van gebruikers nog wel websites mochten blokkeren. Later werd dat weer teruggedraaid.
Met de netneutraliteitsgarantie loopt Nederland voorop: het is het tweede land ter wereld waar netneutraliteit in de wet wordt vastgelegd, na Chili. Vanuit andere lidstaten van de Europese Unie klonk overigens kritiek: Nederland zou te snel hebben gehandeld en beter hebben kunnen wachten op Europese netneutraliteitsregels. Of die er komen, is echter nog altijd onduidelijk.
Nog niet voorbij
Of dit het einde van de discussie is, is eveneens onbekend. KPN wil nu dat contentproviders zoals Apple en Google bijdragen aan de investeringen van internetproviders in hun netwerken. Hoe dat zou moeten gebeuren, zegt de topman van KPN, Eelco Blok, niet te weten.
Cookies en downloadverbod
In de nieuwe Telecomwet is ook vastgelegd dat websites 'ondubbelzinnige toestemming' moeten vragen voor het plaatsen van cookies die niet noodzakelijk zijn, bijvoorbeeld voor gedragsprofilering. Aanvankelijk wilde het kabinet enkel nog 'toestemming' vereisen, maar dat ging volgens meerdere partijen in de Tweede Kamer niet ver genoeg.
Als websites in de toekomst dus gedragsprofilering willen toepassen, zullen ze hun bezoekers daar om moeten vragen. Een woordvoerder van een branche-organisatie van adverteerders, IAB, zei bang te zijn dat dit 'de surfervaring belemmert'. Wat D66 betreft moeten gebruikers eens per jaar toestemming geven voor het plaatsen van cookies. Gedragsprofilering wordt door internetadverteerders gebruikt om gepersonaliseerde advertenties te kunnen tonen, maar de praktijk stuit op bezwaren van privacy-organisaties.
Downloadverbod
De garantie op netneutraliteit betekent niet dat de overheid blij is met álle soorten internetverkeer. Het kabinet is van plan om een downloadverbod in te voeren, hoewel de weerstand tegen een dergelijk verbod niet gering is: de voltallige Tweede Kamer is tegen. Op dit moment is alleen nog het uploaden van illegale film- en muziekbestanden verboden, maar nog niet het downloaden ervan. Bij illegale software ligt het anders: daarbij is zowel uploaden als downloaden verboden.
Een verbod op het zonder toestemming downloaden van auteursrechtelijk beschermd materiaal - voor het gemak: downloadverbod - is volgens de Tweede Kamer in strijd met een open en vrij internet. Ook zou het de privacy aantasten, bijvoorbeeld als het downloadgedrag van internetgebruikers moet worden gevolgd. Het verbod zou auteursrechthouders bovendien de kans geven om achter individuele downloaders aan te gaan.
Staatssecretaris Fred Teeven van Veiligheid en Justitie wil niet een soort 'downloadpolitie', zei hij eerder, maar als er een downloadverbod wordt ingevoerd, kunnen zware downloaders toch straffen tegemoet zien. Daarbij is de schade die downloaders veroorzaken bepalend, aldus Teeven. Wie op grote schaal downloadt en zich daarvan bewust is, kan dus straffen tegemoet zien.
Of een downloadverbod er komt, is ongewis. De Tweede Kamer is tegen, maar hoe ver de Tweede Kamer wil gaan om een downloadverbod te voorkomen, is de vraag. Op dit moment is Nederland een uitzondering: in de meeste landen is het downloaden van illegale films en muziek al langer verboden.
Internetfiltering en aftappen
Het leek er de afgelopen jaren op dat Nederlandse internetproviders ertoe zouden worden verplicht om een internetfilter in te stellen. Dat filter zou kinderporno moeten blokkeren. Vorig jaar bleek echter dat de Tweede Kamer geen heil meer zag in een dergelijk filter. Het zou weinig helpen en een te ingrijpende maatregel zijn.
Ook het kabinet was niet langer voorstander van een internetfilter en de internetproviders gaven eveneens aan dat ze niets meer zagen in een dergelijk filter. Het filter had tot doel om websites te blokkeren, maar steeds meer kinderporno zou op andere manieren worden uitgewisseld, waardoor sites blokkeren niet helpt.
In 2010 gaf de Europese Commisie nog aan dat EU-lidstaten verplicht zouden worden om kinderpornosites te blokkeren, maar ook daarvan werd in 2010 afgezien. Wel moeten EU-lidstaten hun best doen om dergelijke sites te verwijderen.
Internettaps
Internet- en telecomproviders zijn verplicht om gegevens over hun klanten voor een bepaalde periode te bewaren. Overheidsdiensten zoals de recherche en de politie vragen die gegevens erg graag op: in 2010 maar liefst 2,6 miljoen keer, tegen 2,9 miljoen keer in 2009. Dat is veel voor een klein land als Nederland: wereldwijd lopen we voorop in het aantal bevragingen. En dan zijn de opvragingen door de veiligheidsdiensten daar nog niet eens bij opgeteld, want dat aantal is geheim. Hoe effectief al die opvragingen zijn, is echter onduidelijk.
Ondertussen wil het kabinet onderzoeken of de veiligheidsdiensten meer bevoegdheden moeten krijgen om internetverbindingen te kunnen aftappen. Nu al mogen de veiligheidsdiensten een gerichte internettap zetten, waarbij één bepaalde verbinding wordt afgeluisterd. Het kabinet overweegt nu ook de mogelijkheid om ongerichte taps te zetten. Er wordt dan een veel groter vangnet uitgeworpen, waarna de veiligheidsdiensten alle internetverkeer dat wordt onderschept kunnen onderzoeken. Dat mag al langer met communicatie in de ether, bijvoorbeeld via satellieten. Over deze plannen komt in 2012 meer duidelijkheid.
Sopa en acta
Een Amerikaans wetsvoorstel dat eveneens veel reuring veroorzaakte, is de stop online piracy act - oftewel: de sopa-wet. De sopa-wet borduurt voort op een eerder wetsvoorstel dat het uiteindelijk niet haalde, en is momenteel in behandeling in het Amerikaanse huis van afgevaardigden. Een vergelijkbare wet - de protect ip act - ligt ter behandeling in de Amerikaanse senaat, maar de meeste kritiek richt zich om de een of andere reden op sopa.
De wet, die in reactie op alle kritiek enigszins werd afgezwakt, zorgt ervoor dat websites die van auteursrechtenschending worden beschuldigd, offline kunnen worden gehaald. Aanvankelijk moest dat zelfs zonder tussenkomst van de rechter kunnen, maar daar is van afgezien.
De wet kan ook gevolgen hebben voor buitenlandse websites: als zij in strijd met het Amerikaanse auteursrecht handelen, kan de Amerikaanse regering providers dwingen om die sites te blokkeren, bijvoorbeeld door dns-wijzigingen of deep packet inspection. Overigens gaven de Verenigde Staten eerder in 2011 aan dat het land niet zal schromen om uitlevering te vragen van personen die auteursrechtinbreuk plegen op een .com-domein.
Acta-verdrag
Een verdrag dat in 2011 relatief weinig in het nieuws kwam, is het Acta-verdrag. In 2010 kreeg het Acta-nog veel kritiek en media-aandacht: men was bang dat het verdrag, dat onder andere auteursrechtmisbruik op internet moet tegengaan, zou voorzien in three strikes-wetgeving.
Dergelijke regels zijn eerder al in Frankrijk ingevoerd, en zorgen ervoor dat internetgebruikers die drie keer auteursrechtinbreuk plegen, van internet worden afgesloten. Momenteel riskeren zestig Fransen afsluiting.
Er werd echter verzekerd dat het Acta-verdrag, waar onder andere de Europes Unie, de Verenigde Staten en Japan aan meedoen, daar niet over ging. De mogelijkheid voor three strikes zou zelfs nooit op tafel hebben gelegen, hoewel uitgelekte concepten anders bewijzen. Pogingen van de oppositie in de Tweede Kamer om onderhandelingsdocumenten over het verdrag boven tafel te krijgen, mislukten.
Intussen is het verdrag uitonderhandeld en wordt het waarschijnlijk begin 2012 door de Europese Commissie ondertekend. Dat betekent niet dat EU-regels moeten worden gewijzigd, bezweert de Commissie: het EU-recht zou in lijn zijn met het Acta-verdrag.
Juridische experts denken er anders over: er zouden wel degelijk verschillen zijn tussen het verdrag en bepaalde EU-wetgeving. Volgens andere onderzoekers schendt het verdrag zelfs internationale verdragen.
Tot slot
In 2011 hebben overheden wereldwijd nog veel meer internetwetgeving ingevoerd of voorgesteld, die vaak minder prominent het nieuws haalde. Zo introduceerde de Nederlandse overheid een portaal voor 'open data' en begon ook de Belgische een open data-project. De Britse overheid denkt na over geautomatiseerde controle op het internetgedrag van criminelen en in Italië ging Wikipedia tijdelijk op zwart vanwege een 'censuurwet'.
Ondertussen staan de Nederlandse plannen voor de legalisering van internetgokken op losse schroeven, zit er eindelijk schot in de meldplicht voor datalekken, gaat Nederland activisten helpen met internettoegang en investeert de Europese Commissie 300 miljoen euro in sneller internet. Tot slot komen er mogelijk strengere EU-privacyregels en wil de Tweede Kamer dat providers hun klanten bij storingen compenseren.